POWIAT WIELICKI INSPIRUJE Z NATURY

POWIAT WIELICKI INSPIRUJE Z NATURY

Powiat Wielicki

Troska o otaczające środowisko to wyzwanie dla nas wszystkich. Wynika ona z zobowiązania w stosunku do przyszłych pokoleń. Jest ono tym większe, że mamy szczęście mieszkać, pracować i odpoczywać w miejscu szczególnym, jakim jest Powiat Wielicki. Unikatem w skali światowej są Groty Kryształowe znajdujące się w wielickiej kopalni soli. A na powierzchni prawdziwymi skarbami powiatu są Puszcza Niepołomicka - ostoja dostojnych żubrów i siedlisko blisko 200 gatunków ptaków objętych ochroną Europejskiej Sieci Natura 2000, a także rzeka Raba, nad którą można prawdziwie wypocząć. Takich pięknych, nieskażonych miejsc jest w powiecie dużo, dlatego tak ważne staje się promowanie działań sprzyjających poprawie stanu środowiska naturalnego podejmowanych przez samorządy lokalne, instytucje i przedsiębiorstwa, jak również zwykłych obywateli. Jest to również zadanie internetowego Centrum Edukacji Ekologicznej, w ramach którego powstaje baza wiedzy i platforma cyfrowa umożliwiająca dzielenie się informacjami o inicjatywach proekologicznych w powiecie wielickim. Jestem przekonany, że Centrum Edukacji Ekologicznej stanie się miejscem wymiany ciekawych pomysłów proekologicznych. Jacek Juszkiewicz starosta wielicki

Wizytówka na serwetce Wizytówki bywają różne. Oficjalne, drukowane na pięknym papierze, pieczołowicie dobraną czcionką, zawierające komplet informacji. Ale są i inne pisane od ręki i od serca. Czasem na skrawku papieru lub bibułkowej serwetki i zawierające tylko to, co najistotniejsze. To wizytówki bardzo osobiste, z numerem komórki, prywatnym adresem albo narysowanym planem wiodącym do naszego domu. Daje się je tylko przyjaciołom. Widok na Tatry z Sułowa; fot. Bogdan Pasek

I taką właśnie wizytówkę powiatu wielickiego chcemy Państwu pozostawić. Pokazać to, co najciekawsze, najbardziej oryginalne, naturalnie piękne, zapadające w pamięć i serce. Na przykład? Na przykład: Trzy miejsca najważniejsze, które musicie zobaczyć będąc naszymi gośćmi, to oczywiście Kopalnia Soli, której wartość zna cały świat, Zamek Królewski w Niepołomicach i papieska parafia Niegowić. Trzy miejsca najpiękniejsze, w których docenicie krajobraz wielickiej ziemi: Puszcza Niepołomicka, dolina Raby i Stryszowa, skąd roztacza się widok na cztery strony świata. Trzy miejsca najbardziej polskie, które powinniście poznać sami i pokazać swoim znajomym: kopce poświęcone gen. Dąbrowskiemu w Pierzchowie, modrzewiowy dwór w Woli Zręczyckiej na Szlaku Architektury Drewnianej i szlak bocianich gniazd koło Zabierzowa Bocheńskiego. Trzy miejsca najbardziej zaskakujące, w których zobaczycie rzeczy niespodziewane, to: dzieła Tadeusza Kantora w Hucisku jego dom i gigantyczne betonowe krzesło, kapliczka z dzwonkiem odganiającym chmury w Targowisku i schowek na monstrancję wydrążony w starym dębie w kościele w Łazanach. Trzy repliki znanych obiektów: Porcjunkula w Wieliczce, będąca kopią kapliczki św. Franciszka w Asyżu, nagrobna płyta s.b. Jana Pawła II w Niegowici, identyczna jak w Watykańskich Grotach, i przydrożna kapliczka w Winiarach miniatura drewnianego kościółka w Krakowie, który spłonął przed laty. Takich miejsc wyjątkowych pod różnymi względami, a przede wszystkim skarbów przyrody, jest w naszym powiecie znacznie więcej. Mieszkają tu także - lub mieszkali i bywali wyjątkowi ludzie. Gdzie? Kto? Co? Zapraszamy na spotkanie pieszo, rowerem lub w inny sposób przyjazny naturze. Sułów; fot. Bogdan Pasek

zdjęcie z konkursu ekologicznego Fotografia z natury ; fot. Emilia Ponisz

Statystycznie rzecz biorąc Powiat wielicki położony jest na Pogórzu Wielickim. Rzeźbę terenu tworzą równoleżnikowo ułożone obłe garby, o przeciętnej wysokości od 300-400 m n.p.m., poprzecinane licznymi dolinami i potokami. Powierzchnia powiatu wielickiego zajmuje około 411 km kw., na których znajdują się 94 miejscowości. Sąsiaduje od wschodu i południowego wschodu z powiatem bocheńskim, od południowego zachodu z myślenickiam, od zachodu i północnego wschodu z krakowskim, a od północnego zachodu i północy z Krakowem. Został utworzony w roku 1998, ale jego przodkiem był powiat wielicki z czasów cesarza Franciszka Józefa. W skład powiatu wchodzą: Wieliczka i Niepołomice, stanowiące gminy miejsko-wiejskie, oraz Biskupice, Gdów i Kłaj gminy wiejskie. Około 64 proc. terenu zajmują użytki rolne, a 15,5 proc. lasy. Coraz większe obszary przeznaczone są też dla przemysłu w specjalnie wyznaczonych strefach. W sumie w powiecie wielickim mieszka około 107 000 osób. Chociaż przyrost naturalny nie jest wysoki (średnio 1,3 ), ludności bardzo szybko przybywa. Wskazuje na to saldo migracji, które wynosi 9,4 promila. Średni dochód na mieszkańca to 2 300 zł. Bezrobocie sięga 9,1 proc. Na terenie powiatu zarejestrowanych jest ponad 9,2 tys. podmiotów gospodarczych. Zakłady produkcyjne zlokalizowały tu m. in: Coca-Cola Beverages, AMCOR White Cap, Pharma-C-Food, Juka, MAN, Oknoplast-Kraków, Marseille-Polen, Dresdner Fensterbau Polska (Niepołomice), producent armatury firma Herz (Wieliczka), Zakład Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych (Kłaj) oraz liczne mniejsze przedsiębiorstwa, w tym wiele produkcyjnych. Strefy przemysłowe funkcjonują w gminach Niepołomice i Kłaj, natomiast na terenie gminy Gdów, w porozumieniu z Krakowskim Parkiem Technologicznym, utworzona została Podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Podobna sytuacja ma miejsce w gminie Wieliczka, w której istnieje Wielicka Strefa Aktywności Gospodarczej. Biskupice; fot. Bogdan Pasek

Magnum Sal Atmosfera jest niepowtarzalna: wszyscy są niby bardzo odważni, żartują, uśmiechają się, ale gdy już doczekają się przyjazdu windy, gdy obsługa zaprosi ich do kolejnych wagoników, w których stoją stłoczeni jak śledzie, gdy odezwie się dzwonek, zapanuje ciemność, a metalowa klatka zaczyna mknąć w dół - miny rzedną zwłaszcza debiutantom. Ale na taką podróż w wielickie podziemia decyduje się co roku ponad milion osób! 8 Kopalnia Soli w Wieliczce, Pomnik M. Kopernika; fot. Bogdan Pasek

Kopalnia soli imponuje nie tylko swym wiekiem i pięknem, ale także wielkością - podziemny labirynt składa się z 300 km chodników i około 3 tys. komór. Długość złoża wynosi 10 km, szerokość - od kilkudziesięciu metrów do ok. 1,5 km. Wielicka kopalnia to jeden z najcenniejszych zabytków światowej kultury materialnej, jedyny zakład górniczy czynny nieprzerwanie od średniowiecza, w 1978 roku wpisany na pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, a w 1994 r. uznany za Pomnik Historii Narodowej. Kopalnia Soli w Wieliczce, Krzyż Papieski w ołtarzu Kaplicy św. Kingi, fot. Bogdan Pasek Kopalnia Soli w Wieliczce, chodnik na I poziomie kopalni; fot. Bogdan Pasek 9

10 Kopalnia Soli w Wieliczce, Komora Pieskowa Skała; fot. Bogdan Pasek

Unikatem w skali światowej są objęte ścisłą ochroną Groty Kryształowe na głębokości 70-114 m pod powierzchnią miasta. Badaczom utworzonego w tej części kopalni rezerwatu przyrody z pewnością pozazdrościć można widoku ścian obrośniętych kryształami halitu, których krawędzie dochodzą do 50 cm długości! Trasę turystyczną stanowi 20 komór pomiędzy I a III poziomem. W trakcie blisko dwugodzinnego zwiedzania, przybysze oglądają wspaniałe kaplice, urokliwe jeziora, oryginalne urządzenia i sprzęt, zachowane ślady prac, dające wyobrażenie o zmaganiach górników z żywiołami, ich trudzie, pasjach, religijności. 135 m pod ziemią mieści się ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich. To jedno z największych muzeów górniczych w Europie. Na powierzchni ponad 6600 m kw. prezentowanych jest około 2500 zabytkowych eksponatów. Znajduje się tu m.in. unikatowa na skalę światową kolekcja kieratów. Szczególnie cenny jest kierat polski najstarszy (XVII w.), największy i jedyny tego typu zachowany na świecie. Są tam również relikty najstarszych w Europie urządzeń solankowych z okresu środkowego neolitu. Kopalnia to nie tylko obiekt do zwiedzania; organizuje się tu wiele imprez kulturalnych i sportowych, z jej znakomitego mikroklimatu korzystają też pacjenci ośrodka leczniczo-rehabilitacyjnego, a w kaplicy św. Kingi odprawiane są msze święte. Podziemna ekspozycja Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek Francuski podróżnik Le Laboureur w opisie Wieliczki z 1646 roku stwierdził: Żupy solne Wieliczki niemniej są znakomite jak piramidy egipskie, lecz użyteczniejsze. Są one chwalebną pamiątką pracowitości Polaków. Trudno się z tym nie zgodzić. 11

Papieskim szlakiem Kto na szerokim świecie słyszałby dziś o Niegowici, gdyby nie to, że 60 lat temu do tej małej wioski koło Gdowa przyjechał ks. Karol Wojtyła? W setkach miejscowości ten największy z Polaków był gościem - tylko w Wadowicach, Krakowie, Niegowici i Rzymie - domownikiem. Pomnik wikarego Karola Wojtyły w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz 12

Kościół w Niegowici, replika grobu Jana Pawła II, fot. Bogdan Pasek W kościele w Niegowici znajduje się zdjęcie Jana Pawła II z Wielkiego Piątku 2005 r., z cząstką krzyża, który wówczas trzymał; fot. Bogdan Pasek Wielickiej ziemi nie zapomniał nigdy wspominał ją podczas watykańskich spotkań z mieszkańcami tych okolic, a w książce Dar i tajemnica pisał o pierwszym zetknięciu z tamtymi stronami: Dojechałem autobusem z Krakowa do Gdowa, a stamtąd jakiś gospodarz podwiózł mnie szosą w stronę wsi Marszowice i potem doradził mi iść ścieżką wśród pól, gdyż tak miało być bliżej. W oddali było już widać kościół w Niegowici. A był to okres żniw. Szedłem wśród łanów częściowo już skoszonych, a częściowo czekających jeszcze na żniwo. Pamiętam, że w pewnym momencie, gdy przekraczałem granicę parafii w Niegowici, uklęknąłem i ucałowałem ziemię. ( ) I tak rozpoczęła się moja praca duszpasterska na pierwszej parafii. Trwała ona tylko rok, a była wypełniona zwyczajnymi obowiązkami wikariusza i katechety. ( ) Do dziś przybywających do Niegowici wita przydrożna kapliczka, a wikarówka, w której mieszkał Wikary Świata, służy Jego następcom. Z dala widać też kościół; to jednak nie ten sam, w którym modlił się, odprawiał msze i spowiadał przyszły papież. Modrzewiowy kościółek z tamtych czasów jest dziś w Mętkowie koło Chrzanowa, a budowę okazałej świątyni, którą wikary Wojtyła zainicjował, zakończono dopiero w 1958 r. Już jako arcybiskup krakowski, konsekrował ją w r. 1966. Ze starego kościółka przeniesiono jednak piękny obraz Matki Bożej Wniebowziętej z r. 1610, który znajduje się w ołtarzu głównym. pomnik papieża Jana Pawła II w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek 13

Bieg szlakiem papieskim; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz W 1999 r. przed niegowickim kościołem stanął wykonany przez Włocha Romano Pelloniego pomnik ks. Karola Wojtyły, jedyny na świecie przedstawiający go jako młodego księdza. Posąg był pierwszym polsko-włoskim dziełem, które powstało dzięki pochodzącemu z papieskiej parafii, a pracującemu w Rzymie ks. kan. Jarosławowi Cieleckiemu. Powołał on do życia międzynarodowy komitet Curato del Mondo ( Wikariusze Świata ) i doprowadził do tego, że pomnik Wikarego Świata znalazł się właśnie w Niegowici. Dziś jest jej rozpoznawalnym symbolem. Dzięki polsko-włoskiej współpracy powstała też pierwsza w naszym kraju replika grobu Jana Pawła II. Od kilku lat płonie tu światło odpalone od znicza na papieskim grobie w Grotach Watykańskich. Natomiast nad prezbiterium podziwiać można malowidło przedstawiające ks. Karola Wojtyłę modlącego się do Matki Bożej Wniebowziętej. Autorem fresku jest włoski artysta, Renato Tarlarini, który odnawiał też zabytkowy obraz Niegowickiej Madonny. 14

A gdy już zwiedzicie Niegowić, warto wybrać się wiodącym stamtąd przez Klęczanę do Łapanowa Papieskim Szlakiem, będącym niezwykle malowniczą trasą corocznych pieszych rajdów. Papież Jan Paweł II kochał przyrodę i dawał temu wyraz szukając z nią kontaktu, często nawołując do jej obrony. W wielu encyklikach, listach i homiliach znajdują się piękne i mądre słowa o problemach ekologicznych. List apostolski Do Młodych Całego Świata z okazji Międzynarodowego Roku Młodzieży zawiera gorący apel o ochronę środowiska naturalnego: Trzeba, ażeby młodość była wzrastaniem. Ogromne znaczenie posiada dlatego obcowanie ze światem widzialnym, z przyrodą. Obcowanie to wzbogaca nas w młodości w sposób inny jeszcze niż sama książkowa wiedza o świecie. Wzbogaca nas w sposób bezpośredni. Można by powiedzieć, iż obcując z przyrodą przejmujemy w siebie, w nasze ludzkie bytowanie, samą tajemnicę stworzenia. Dowody pamięci o Janie Pawle II można również spotkać w kościele parafialnym w Gdowie, którego wnętrze zdobią freski, przedstawiającymi m.in. sceny z Jego pielgrzymki do Polski. O papieżu - Polaku nie zapomniały też Niepołomice, gdzie jako biskup i arcybiskup krakowski często gościł. W latach 1960-78 pielgrzymował tu 4 listopada, w dzień swego patrona, św. Karola Boromeusza. Oprócz pamiątkowej tablicy, na kościelnym murze znajduje się mozaika przedstawiająca Jana Pawła II, wykonana w watykańskiej Fabbrica di San Pietro, pracującej zasadniczo tylko dla Stolicy Apostolskiej. W wielickiej kopalni soli, w kaplicy św. Kingi znajduje się jedyny na świecie solny pomnik Jana Pawła II. W kopalni można również zwiedzić wystawę, która ukazuje związki górników oraz mieszkańców ziemi wielickiej z Wielkim Polakiem. Jego imię nosi też jeden z kopalnianych chodników. Pomnik Papieża- Polaka stanął też w centrum miasta. Staw w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz 15

16 Pałac Konopków w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek

Zamki, pałace, kościoły Wieliczka to najczęściej, oprócz Krakowa, odwiedzane miasto Małopolski. Magnesem, który przyciąga miliony turystów jest kopalnia soli. Ale warto zobaczyć i to, co znajduje się na powierzchni. Najcenniejszym zabytkiem solnego miasta jest zespół budynków Zamku Żupnego, w którym mieści się Muzeum Żup Krakowskich. Zamek zbudowany na przełomie XIII i XIV w. do 1945 r. był własnością przedsiębiorstwa górniczego zwanego Żupy Krakowskie, a następnie Saliny. Rezydowali w nim żupnicy, czyli zarządcy - administratorzy kopalni. Jest to jedyna w Europie rezydencja o charakterze obronnym, która była siedzibą władz administracyjno-gospodarczych, a nie panującego. Najstarszym i najbardziej reprezentacyjnym budynkiem kompleksu jest Dom pośród Żupy, gdzie mieściła się m.in. Izba Grodzka i pomieszczenia do sprzedaży soli. Przy zamku zwraca uwagę baszta i fragmenty murów obronnych z XIV w. Na dziedzińcu można zobaczyć najstarszy wielicki szyb górniczy (poł. XIII w.) i makietę najstarszego urządzenia wyciągowego. A gdy już jesteśmy przy prototypach - to właśnie tutaj ocalały fragmenty kuchni - pierwszego w Polsce zakładu żywienia zbiorowego. Są też w zamku skarby, m.in. ozdoby z epoki brązu i srebrne monety. Skarbem nazwać również można śmiało największą w Polsce kolekcję solniczek z całego świata. Ma Wieliczka zamek, ma i dwa pałace: późnobarokowy pałac braci Konopków (po odrestaurowaniu siedziba oddziału IPN) oraz wybudowany w XVIII wieku pałac Przychockich. Są też w mieście ciekawe zabytki sakralne. Z połowy XVI wieku pochodzi modrzewiowy kościółek św. Sebastiana, którego wnętrze zdobi m.in. młodopolska polichromia z 1906 r., dzieła Włodzimierza Tetmajera oraz witraże zaprojektowane przez Stanisława Matejkę. W kościele św. Klemensa, odbudowanym na miejscu zniszczonej przez trzęsienie ziemi XIV-wiecznej świątyni, zachowała się kaplica grobowa Morsztynów ozdobiona stiukami włoskiego artysty Baltazara Fontany. Park A. Mickiewicza w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek Miasto i Gmina Wieliczka 32-020 Wieliczka, ul. Powstania Warszawskiego 1, tel. 012 / 278-12-94, fax 012 / 278-68-60, e-mail: magistrat@wieliczka.eu www.wieliczka.eu Jednostkę administracyjną tworzy miasto Wieliczka oraz 29 sołectw: Brzegi, Byszyce, Chorągwica, Czarnochowice, Dobranowice, Golkowice, Gorzków, Grabie, Grabówki, Grajów, Jankówka, Janowice, Kokotów, Koźmice Małe, Koźmice Wielkie, Lednica Górna, Mała Wieś, Mietniów, Pawlikowice, Podstolice, Raciborsko, Rożnowa, Siercza, Strumiany, Sułków, Sygneczów, Śledziejowice, Węgrzce Wielkie, Zabawa. Gminę zamieszkuje ponad 48 000 osób, a samą Wieliczkę 19 000. 17

18 Aleja Jana Pawła II w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek

Najokazalszym obiektem sakralnym Wieliczki jest jednak kościół p.w. św. Franciszka z Asyżu z I połowy XVII wieku wraz z klasztorem franciszkańskim. Kościół pełni funkcję Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej Księżnej Wieliczki. W tutejszym ogrodzie w 2000 r. wybudowano Porcjunkulę, będącą jedyną na świecie kopią kaplicy św. Franciszka w Asyżu. Niestety nie udało się do Wieliczki przeszczepić stamtąd róż bez kolców, nadal jedynym miejscem, gdzie rosną jest więc Asyż. Msze św. odprawiane w Porcjunkuli w niedzielne letnie wieczory przyciągają tłumy wiernych. Gdy już zobaczymy wszystkie wielickie pałace i kościoły, przejdźmy się jeszcze, jeśli siły pozwolą, ulicą Mikołaja Kopernika, która łączy rynek z drogą wiodącą z Rożnowej do Sierczy. Nazywana ścianą płaczu jest jedną z najbardziej stromych ulic w Polsce: różnica wzniesień na jej długości (1 km) wynosi ponad 100 metrów. Nareszcie czas na zasłużony odpoczynek w pięknych, starych parkach: im. Adama Mickiewicza i Św. Kingi. Ale godne uwagi są nie tylko zabytki i zakamarki Wieliczki. W pobliskim Sygneczowie warto chociaż rzucić okiem na dwór Popielów z XVIII/ XIX wieku. W nieco młodszym dworze w Sierczy mają swój dom klasztorny siostry Urszulanki Unii Rzymskiej. Kilka innych miejscowości gminy Wieliczka poszczycić się może interesującymi obiektami sakralnymi. Dla miłośników architektury drewnianej obowiązkowe przystanki to kościółki w Podstolicach i Grabiu, ze słynącymi łaskami wizerunkami Matki Bożej. W Grabiu znajduje się też całkiem inna budowla, a raczej miasteczko, w którym kiedyś znajdą pomoc, opiekę, mieszkanie niepełnosprawni i starsi. Na razie gotowa jest tylko część obiektów, w których ma swą siedzibę klasztor ss. Samarytanek. A na zakończenie wędrówki po wielickiej gminie, obiekt, który zna z widzenia każdy mieszkaniec i Krakowa i okolic, widać go bowiem w promieniu kilkudziesięciu kilometrów - maszt Radiowo-Telewizyjnego Centrum Nadawczego w Chorągwicy o wysokości 286 m, jednego z najwyższych masztów w Europie. Chorągwica ma jeszcze jedną atrakcję Izbę Regionalną i Izbę Twórczości Ludowej, które powstały dzięki miejscowemu, lecz znanemu w świecie rzeźbiarzowi Kazimierzowi Idziemu. W Izbie Regionalnej zobaczyć można m.in. cykl drewnianych płaskorzeźb Cztery pory roku będących hołdem dla piękna przyrody ziemi wielickiej, a w Izbie Twórczości Ludowej galerię rzeźby. Drzewko jerozolimskie w ogrodzie klasztoru oo. Franciszkanów w Wieliczce; fot. Bogdan Pasek 19

Droga Królewska w Puszczy Niepołomickiej; fot. Jerzy Golowski 20

Królewskie włości Gdy pada nazwa: Niepołomice, pierwsze skojarzenie to puszcza. Drugie - renesansowy zamek, nazywany często małym Wawelem. Miasto i gmina Niepołomice Jedno i drugie warte jest obejrzenia, ale lepiej zacząć od zamku, choćby dlatego, żeby zobaczyć goszczącą w nim Galerię Malarstwa Polskiego XIX wieku, przeniesioną tu czasowo z Sukiennic. Chwilowo są więc w Niepołomicach i Sukiennice i Wawel, bo przecież tutejszy zamek, który jeszcze 20 lat temu był niemal ruiną, wrócił do świetności i nazywany bywa małym Wawelem. I to nie tylko dlatego, że przez wieki bywali tu królowie i królowe, nie tylko z powodu podobieństwa architektonicznego, ale i magicznego czakramu, którego moc odczuwa się podobno zarówno tu, jak i na Wawelu. Zatwardziałym realistom polecić można studiowanie oryginalnych królewskich dokumentów i wystawy trofeów myśliwskich. Po odwiedzinach w zamku wypada przejść królewskim traktem, i mijając całkiem współczesny pomnik króla Kazimierza, dojść na rynek. I oczywiście zwiedzić kościół p.w. Dziesięciu Tysięcy Męczenników. W całej Polsce są tylko trzy świątynie pod opieką tak licznych patronów. Jeśli o wyjątkach mowa, to warto w świątyni zwrócić uwagę na jedyne w Polsce freski włoskich mistrzów z XIV stulecia. Twórcą kaplicy Branickich i pomnika w jej wnętrzu oraz bramki w murze otaczającym świątynię był nadworny architekt królewski Santi Gucci. W samym urokliwym ryneczku miło spojrzeć nie tylko na sędziwe domy, ale i na młodziutką Leśniczankę pomnik przy fontannie, który odsłonił prezydent Lech Wałęsa. Skoro już zaś jesteśmy w wyższych sferach, zróbmy jeszcze krok w górę, w sfery niebieskie i zaglądnijmy, najlepiej wieczorową porą, do Młodzieżowego Obserwatorium Astronomicznego, gdzie prowadzone są m.in. pokazy nieba i prelekcje. Zamek Królewski w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek Urząd Miasta i Gminy Niepołomice. 32-005 Niepołomice Plac Zwycięstwa 13, tel. 012 / 2811-260 fax 012 / 2811-991 e-mail: magistrat@niepolomice.nss.pl www.niepolomice.com W skład jednostki administracyjnej wchodzi miasto Niepołomice oraz 12 sołectw: Chobot, Ochmanów, Podłęże, Słomiróg, Staniątki, Suchoraba, Wola Batorska, Wola Zabierzowska, Zabierzów Bocheński, Zagórze, Zakrzowiec i Zakrzów. Gminę zamieszkuje ponad 22 000 osób, z czego 8500 mieszka w samych Niepołomicach. 21

Kościół p.w. Dziesięciu Tysięcy Męczenników; fot. Bogdan Pasek Co jeszcze w samych Niepołomicach warto zobaczyć? Na pewno Kopiec Grunwaldzki. Jego budowę rozpoczęto w 1910 r., by uczcić 500. rocznicę Bitwy pod Grunwaldem. Kopiec powstał na najwyższym wzniesieniu w mieście Wężowej Górze (214 m n.p.m.). Opowieść głosi, że znajduje się pod nią wyjście z tunelu rozpoczynającego się w podziemiach niepołomickiego zamku. Kopiec jest doskonałym punktem widokowym. Trzeba też w Niepołomicach zahaczyć o Izbę Regionalną, wyposażoną w dostatek dóbr wszelakich, jakie służyły naszym przodkom na co dzień i od święta oraz o Izbę Leśną, która przygotuje nas na spotkanie z samą Puszczą Niepołomicką. Wprawdzie jej większa część leży na terenie gminy Kłaj, ale nazwa zobowiązuje Nie łudźmy się jednak, że w leśnych ostępach zobaczymy żubra, ponieważ rezerwat, w którym mieszka obecnie około 30 tych iście królewskich zwierząt, nie jest dostępny dla przybyszów z zewnątrz. Zamek Królewski w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek Chociaż Puszcza Niepołomicka, zwana dawniej Niepołomną, zajmuje ok. 115 km kw. i jest siódmym co do wielkości nizinnym lasem Polski, obecny teren to tylko niewielka część jej dawnego terytorium. Pierwotnie leśny kompleks ciągnął się bowiem od okolicy krakowskich Grzegórzek, po istniejącą do dziś Puszczę Sandomierską. Nic dziwnego, że zabłądził tu ponoć sam król Kazimierz Ale i na tym okrojonym przez cywilizację terenie znajduje się miejsce dla mnóstwa ssaków, gadów i ptaków. Żyją tu: jelenie, sarny, lisy, borsuki, kuny, pojawiają się wilki i łosie. Spotkać też można i mniej sympatycznych mieszkańców - m.in. żmije, zaskrońce, padalce, salamandry i jaszczurki. Puszcza stanowi naturalne miejsce schronienia dla 175 gatunków ptaków, będących pod ochroną Europejskiej Sieci Natura 2000. Najciekawsze z nich to orliki - krzykliwy i grubodzioby, błotniaki - zbożowy i popielaty, pustułeczka, kobuz, bocian czarny, brodziec samotny, sowa błotna, puszczyk uralski, remiz, czapla czerwona, rybołów, ślepowron, dudek 22

W obrębie puszczy wydzielono 6 rezerwatów florystycznych z fragmentami lasu pierwotnego: Lipówka, Dębina, Długosz Królewski, Gibiel, Koło i Wiślisko Kobyle. Tam jednak turystom wstęp wzbroniony Zrównoważyć to musi zaproszenie w inne części lasu, gdzie z myślą o gościach spragnionych ciszy, spokoju i zieleni utworzono parkingi i pola biwakowe, a także wyznaczono szlaki dla pragnących przemierzać puszczę piechurów, rowerzystów i amatorów jazdy konnej. Na skraju puszczy, na łąkach i polach nad Drwinką, można zobaczyć duże grupy bocianów, które szukają tam posiłku. Na słupach, drzewach, starych kominach gniazdują i wychowują swoje młode. Jest to największe w Małopolsce skupisko bocianów. Przez wioski prowadzi szlak turystyczny Bocianie gniazda. Gdy znów zatęsknimy za cywilizacją i dziełami ludzkich rąk, warto zboczyć do oddalonych o 10 km od Niepołomic Staniątek. To kolejne naj - najstarsze opactwo benedyktynek w Polsce i najstarszy zabytek gminy Niepołomice. Kościół p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Wojciecha, z przylegającym klasztorem i resztkami zabudowań folwarku należy do najcenniejszych gotyckich obiektów w Małopolsce. Pielgrzymów przyciąga do Staniątek słynący cudami obraz Matki Bożej Bolesnej, przed którym modlili się królowie i bohaterowie. Kogo urzeknie atmosfera klasztoru, ma szansę zakosztować jej dłużej, bo siostry benedyktynki przyjmują w swoich murach spragnionych ciszy i ukojenia gości. Czarny Staw w Niepołomicach; fot. Bogdan Pasek 23

24 Ponad 200-letni buk amerykański w Jawczycach; fot. Bogdan Pasek

Polskie dęby, amerykański buk Biskupice swój rodowód wywodzą ze starożytności. Istnienie grodu obronnego na Bukowej Górze dowodzi, że już w okresie brązu było tu kogo i czego bronić. Bogactwa naturalne tych obszarów zachęcały do zakładania domostw przez rycerzy, szlachtę i kler. Gmina Biskupice Urząd Gminy Biskupice Tomaszkowice 455 32-020 Wieliczka tel. 012 / 250-68-99; 012 / 250-68-77 fax 012 / 250-67-66 e-mail: ug@biskupice.pl www.biskupice.pl W Biskupicach zachwyca wyniosła sylwetka barokowego kościoła p.w. św. Marcina z intrygującą wieżą, wzorowaną na wieży krakowskiego kościoła Mariackiego. Roztaczają się stąd widoki na Bukową Górę, sędziwy dąb szypułkowy, będący pomnikiem przyrody i urokliwą aleję kasztanową. Mają też Biskupice swojego człowieka w niebie. To ks. Jan Turchan, urodzony w tej miejscowości w 1879 r. Był franciszkaninem zginął zamęczony przez hitlerowców w Dachau w 1942 r. Beatyfikowany został przez Jana Pawła II, jako jeden ze 108 Męczenników Kościoła z okresu II wojny światowej. Piękne krajobrazy, z rozległymi widokowymi wzniesieniami są naturalnym tłem dla prawdziwej perełki architektury XVIII-wiecznego drewnianego kościółka w Bodzanowie p.w. św. Piotra i Pawła, gdzie znajdują się m. in. jeszcze starsze, XVII wieczne obrazy. A na południu, w Łazanach, podróżnych zaprasza XVI-wieczny kościół p.w. Znalezienia Krzyża Świętego z oryginalnym zabytkiem znajdującym się w zakrystii - obmurowanym w trakcie budowy kościoła pniem dębu, we wnętrzu którego znajduje się schowek na monstrancję. Kościół p.w. św. Marcina w Biskupicach; fot. Bogdan Pasek W skład gminy wchodzi 12 sołectw: Biskupice, Bodzanów, Jawczyce, Łazany, Przebieczany, Sławkowice, Sułów, Szczygłów, Tomaszkowice, Trąbki, Zabłocie, Zborówek. Gmina liczy ponad 8800 mieszkańców. 25

26 Kościół pw. Św. Piotra i Pawła w Bodzanowie; fot. Bogdan Pasek

Z kościoła już blisko do dworu, który powstał w pierwszej połowie ubiegłego stulecia. Do zabytkowego dworskiego zespołu należą jeszcze: oficyna, obora, spichlerz oraz park krajobrazowy ze szpalerami grabowymi i starymi lipami. Być może gdzieś w pobliżu była też karczma Rzym, z którą jest związane podanie o Twardowskim, bo podobno stała ona na gruntach Łazan. Do najciekawszych miejscowości gminy Biskupice należą też Jawczyce, gdzie znajduje się dworek z 1935 r. i znacznie od niego starszy słynny buk amerykański, liczący około dwustu lat. Sędziwe i potężne drzewo charakteryzuje się też piękną kolorystyką zależnie od pory roku jest zielone, ciemnoczerwone lub żółte. Kolejnym powodem, dla którego warto wybrać się do Jawczyc są tamtejsze kurhany z przełomu neolitu i wczesnej epoki brązu. Na koniec polecić wypada - piękne widoki. Nie brakuje ich nigdzie, bo malowniczo położone pola stanowią prawie 90 procent powierzchni gminy, a na pozostałych obszarach królują lasy. Wyjątkowo urokliwa o każdej porze roku jest panorama z okolic serpentyn w Łazanach, skąd widać ogromne połacie pól, na których czasem złoci się rzepak, a czasem zboże. Warto też pojechać do Sułowa, najwyżej położonej miejscowości gminy, z której przy pięknej pogodzie widać Tatry. Buk amerykański w Łazanach; fot. Bogdan Pasek 27

28 Kantorówka w Hucisku z monumentalnym krzesłem; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz

Piękne miejsca, sławni ludzie Gdów to ma szczęście jest tu i rzeka i wzgórza i piękne widoki. Są też miejsca o międzynarodowej sławie. Najokazalszym zabytkiem Gdowa jest Sanktuarium p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Maryi. Kościół wybudowany w XIV w. trzykrotnie niszczyły pożary. Z gotyckich części przetrwały zakrystia, fragmenty prezbiterium i nawy głównej. W ołtarzu głównym znajduje się XVIII-wieczny cudowny obraz Matki Boskiej - kopia starszego, namalowanego prawdopodobnie wcześniej niż w XV w. Gdowska Madonna, według przekazu, dwukrotnie ocaliła życie Władysławowi Warneńczykowi - ofiarował on parafii jako wotum dziękczynne daninę z królewskich dóbr niepołomickich. Gdów może się też poszczycić ważącym dwie tony dzwonem z roku 1462, a więc starszym od dzwonu Zygmunta. Nieopodal kościoła znajduje się modrzewiowy dwór rodziny Habichtów, zbudowany w XIX w. Gdy pojedziemy w górę biegu Raby, trafimy do Winiar. Tam, na grzbiecie wzgórza stoi nietypowa kapliczka, zbudowana na wzór nieistniejącego już kościółka na Woli Justowskiej w Krakowie. Warto się tam wybrać także ze względu na przepiękny widok i na sąsiedztwo Huciska. Ta zagubiona w lesie wieś ma prawdziwy skarb - Kantorówkę. To dom będący konglomeratem różnych stylów. W budowli wykonanej według projektu właściciela,tadeusza Kantora, spotkały się jego ulubione motywy architektoniczne - góralski, kryty gontem, lecz z murowaną, wzorowaną na niedzickim zamku basztą. Bardziej od samego domu znane jest stojące obok kilkunastometrowej wysokości betonowe krzesło, zaprojektowane przez Kantora jako konstrukcja niemożliwa do zrealizowania. A jednak udało się je wykonać! Zostało zaliczone do stu najpiękniejszych betonowych budowli świata. Kantor, teatr, aktorzy Idąc tym tropem nie sposób pominąć gdowianina, Ludwika Solskiego. Ludwik Napoleon Sosnowski (Solski to nazwisko sceniczne) debiutował w teatrze w 1875 r. - po raz ostatni wystąpił na scenie w roku 1954, na kilka miesięcy przed śmiercią. A umarł, mając prawie 100 lat. W Gdowie doczekał się swojej ulicy i pamiątkowej tablicy. Dolina Raby; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz Gmina Gdów 32-420 Gdów, Rynek 40, tel. 12 / 251-42-66 fax 12 / 12 251-40-05 e-mail: urzad@gdow.pl www.gdow.pl Gminę tworzy 29 sołectw: Bilczyce, Cichawa, Czyżów, Fałkowice, Gdów, Hucisko, Jaroszówka, Klęczana, Krakuszowice, Książnice, Kunice, Liplas, Marszowice, Niegowić, Niewiarów, Nieznanowice, Niżowa, Pierzchów, Podolany, Stryszowa, Szczytniki, Świątniki Dolne, Wiatowice, Wieniec, Winiary, Zagórzany, Zalesiany, Zborczyce, Zręczyce. Mieszka w nich ponad 16 tys. osób. 29

30 Staw w Niegowici; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz

I tak, w dobrym towarzystwie, wróciliśmy do Gdowa, by pojechać w kierunku Bochni, do Niegowici, skąd wyruszymy papieskim szlakiem w stronę Łapanowa. Po drodze Marszowice z rozłożystym podworskim Zajazdem pod Wiązami i Domem Pamięci urodzonego tu w 1884 r. o. Anzelma Gądka, duchownego, związanego z Niegowicią, Wadowicami, Rzymem i Łodzią, którego proces beatyfikacyjny już się rozpoczął. Warto też zboczyć do Woli Zręczyckiej, gdzie ukryty w lesie przetrwał od 1879 r. w prawie niezmienionej postaci modrzewiowy dwór Bella Vita. Funkcjonuje tu pensjonat, organizowane są imprezy rekreacyjne i kulturalne. Ze Zręczyc tylko rzut beretem do Stryszowej, gdzie na kilka chwil zatrzymać się można w Izbie Regionalnej, a na dłużej w pięknym punkcie widokowym, skąd jak na dłoni widać wszystkie strony pięknego świata. Także Dolinę Raby kogo interesuje nadrzeczna flora i fauna nie tylko z lotu ptaka, musi wybrać się jeszcze do gdowskiego ekoparku. Nabyta tu wiedza przydaje się nie tylko uczniom na lekcjach przyrody. Ekopark, jako jeden z nielicznych w Polsce, a drugi tego typu w Małopolsce, powstał na terenach starorzecza i łęgów. Na powierzchni 2,5 ha wytyczono 400 m ścieżek, które wraz z Zarabiem tworzą ciekawą ofertę dla turystów. Miłośnicy przyrody na terenie Gdowa doszukają się też aż 16 pomników przyrody. Nie brakuje też w różnych zakątkach gminy zabytkowych parków. Stare drzewa otaczają np. dworek w Cichawie i w Wiatowicach, skąd w 1794 r. wyruszył Tadeusz Kościuszko, aby ogłosić wybuch powstania. Do naszych czasów nie przetrwał natomiast rodzinny dwór związany z innym wielkim Polakiem, gen. Janem Henrykiem Dąbrowskim, urodzonym w Pierzchowcu. Ale pamięć o generale okazała się trwalsza od budowli bohater naszego hymnu narodowego doczekał się w Pierzchowie aż dwóch kopców wznoszących się naprzeciwko siebie. Jeden z nich usypany w XIX w. przez okoliczną ludność zrównano z ziemią w czasie II wojny światowej, lecz został odbudowany w dwusetną rocznicę powstania hymnu narodowego. Do rodziny Dąbrowskich należał też młyn, który zachował się do dziś w całkiem niezłej formie. Raba w okolicach Gdowa; fot. Barbara Rotter-Stankiewicz fot. Barbara Rotter-Stankiewicz Pomnik gen. H. Dąbrowskiego w Pierzchowie; fot. Bogdan Pasek 31

Zabudowa drewniana w Kłaju; fot. UG Kłaj 32

dzwonek na chmury Kłaj bywa nazywany skansenem budownictwa wiejskiego. Wśród stu drewnianych domów wsi, trzydzieści zostało sklasyfikowanych jako zabytki. Po spacerze przez drewniane centrum można się wybrać do kościoła p.w. św. Józefa Robotnika. To stosunkowo nowa świątynia, zbudowana w drugiej połowie XX wieku. O kilkadziesiąt lat starsze są zdobiące ją trzy drewniane ołtarze. W 1967 r. kościół został konsekrowany przez ówczesnego arcybiskupa krakowskiego Karola Wojtyłę. Dla spragnionych wiedzy o lokalnej tradycji otworem stoi Izba Regionalna. Architektoniczną perełką gminy jest pochodzący z 1902 r. pałac w Grodkowicach, zaprojektowany przez Teodora Talowskiego, zbudowany w stylu neogotyckim, z elewacją z czerwonej cegły i kamienia, zatopiony w pięknym parku, którego ozdobą są dwa pomniki przyrody - dąb szypułkowy oraz jesion. Od niedawna w pałacu mieści się kompleks szkoleniowo-hotelowy, a w stylowym wnętrzu organizowane są cykliczne imprezy artystyczno kulturalne oraz różnego rodzaju przyjęcia. Przed pałacem, w miejscu, gdzie podczas rabacji galicyjskiej chłopi zabili Marcyana Żeleńskiego - dziadka Tadeusza Boya- Żeleńskiego, wybudowano w 1846 r. pamiątkową kapliczkę. Natomiast kaplica-mauzoleum rodziny Żeleńskich z r. 1903, zaprojektowana przez Władysława Ekielskiego znajduje się przy kościele w Brzeziu. Do Brzezia warto przyjechać także po to, by obejrzeć sam kościół. Widać go z daleka dzięki 40-metrowej wieży. Świątynię p.w. Przemienienia Pańskiego zdobią: posąg Jana Chrzciciela z XV w., osiemnastowieczny portret króla Jana III Sobieskiego i obraz Przemienienia Pańskiego z XVI w. Do Targowiska wybrać się najlepiej przy złej pogodzie. Jest tu kapliczka św. Walentego z 1811 r. Przydrożna fundacja, jakich wiele, ale ciekawostką jest znacznie od niej starszy dzwonek na chmury. Uruchamiano go wtedy, gdy nad okolicą zbierały się burzowe chmury podobno głos dzwonka skutecznie je rozpędzał Warto sprawdzić. Fontanna z Goplaną; fot. Bogdan Pasek Gmina Kłaj Kłaj 655, tel. 012 / 284-11-00 fax 012 / 284-11-33 e-mail:ugk@klaj.pl www.klaj.pl W obrębie gminy leży 9 sołectw: Brzezie, Dąbrowa, Grodkowice, Gruszki, Kłaj, Łężkowice, Łysokanie, Szarów, Targowisko. Zamieszkuje w nich blisko 10 tys. osób. 33

Pałac Żeleńskich w Grodkowicach; fot. Bogdan Pasek 34 Najmocniejszą stroną gminy Kłaj są piękne krajobrazy i wciąż nieskażona przyroda. Południową część gminy ogranicza Raba, a w części północnej pokaźny obszar zajmuje Puszcza Niepołomicka. Jej 80 proc., wraz z rezerwatami Gibiel, Długosz Królewski i Żubrowisko znajduje się właśnie na terenie gminy Kłaj. Osobliwością geologiczną puszczańskiej części Kłaja jest wzniesienie Kobyla Głowa. Ma ono charakter ostańca, pagórka morenowego. Na południe od przysiółka Goły Brzeg rozlewa się jedno z najdłuższych i najbardziej okazałych rabisk, czyli starorzeczy Raby. W latach siedemdziesiątych od głównego koryta Raby zostało ono odcięte tamą, a nowe przeprowadzono przekopem liczącym pół kilometra.

Wydawca: Starostwo Powiatowe w Wieliczce, 32-020 Wieliczka, ul. Dembowskiego 2, tel. 012 / 288 02 10, fax 012 / 288 00 40 e-mail: starostwo@powiatwielicki.pl, www.wieliczka.pl Publikację dofinansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Tekst: Barbara Rotter-Stankiewicz Opracowanie graficzne: GRUBY projekt Redakcja: Andrzej Masny, Mirosław Mrozowski, Bogdan Pasek, Aneta Talaga Druk: Drukarnia Pasaż I okładka Buk amerykański w Jawczycach, fot. Bogdan Pasek IV okładka Emilia Ponisz Czarny Staw w Puszczy Niepołomickiej zdjęcie z konkursu ekologicznego Fotografia z natury Nr ISBN 978-83-927699-0-3 Kłaj, rezerwat Gibiel ; fot. Bogdan Pasek 35

36