RZYM, WŁOCHY SIEDEM BAZYLIK Rzym siedziba papieża, następcy Piotra, pierwszego wśród apostołów i zastępcy Chrystusa jest stolicą Włoch od 1861 r. Tutaj też mieści się Watykan, czyli to, co pozostało z tzw. patrymonium św. Piotra, które coraz bardziej się rozrastało od epoki konstantyńskiej, ubogacone kolejnymi darowiznami potwierdzającymi bezdyskusyjną i konieczną władzę biskupa Rzymu. Niezależnie od losów doczesnego dominium papieży rzymskich, w mieście tym jest przechowywana pamięć, która czyni je centrum chrześcijaństwa. Tu bowiem znajdują się świadectwa pierwszych wspólnot oraz relikwie św. Piotra i św. Pawła, również uważanego za apostoła i złączonego z Piotrem w kulcie chrześcijańskim. Ponadto obecne są wspomnienia i miejsca, dzięki którym Rzym jest symbolem świata ewangelizowanego i oczekującego ewangelizacji i jak w Ziemi Świętej można tu przejść w duchowej i materialnej drodze momenty życia Chrystusa. Pierwszymi celami pielgrzymek były groby Piotra i Pawła oraz związane z nimi bazyliki, do których następnie dołączono Bazylikę św. Jana na Lateranie, siedzibę papieską przechowującą wyjątkowe relikwie, a także Bazylikę Matki Bożej Większej, najpierw bazylikę poświęconą Dziewicy Maryi i stróża pozostałości kołyski Jezusa. Ponadto w Bazylice św. Wawrzyńca odnawiano wspomnienie jednego z pierwszych męczenników rzymskich. Nawiedzano jeszcze dwa inne kościoły: bazylikę św. Sebastiana przy katakumbach noszących jego imię 1 oraz bazylikę Świętego Krzyża Jerozolimskiego odpowiednio miejsca pamięci innego z pierwszych męczenników rzymskich oraz relikwii Prawdziwego Krzyża i umieszczonego na nim titulus. W określeniu tych miejsc jako sanktuariów zasadniczą rolę odegrał nie tylko napływ pielgrzymów, ale od 1300 r. również ogłoszenie Jubileuszu, który podejmując jak wiadomo wcześniejszą tradycję, przekształcił ją w drogę duchową i historyczną, trwającą do naszych dni z niewiarygodnym bogactwem wiary, historii, sztuki. Wydarzenia leżące u podstaw założenia tych rzymskich sanktuariów różnią się w każdym przypadku, ale zasadniczo razem czynią z Rzymu drugą Jerozolimę, z całym symbolicznym ładunkiem wyobrażania wszystkiego, co ona oznacza. Istotną rolę pełniły tu bazyliki patriarchalne, które były siedzibami różnych patriarchów, kiedy ci udawali się do Rzymu. Stanowiły wyobrażenie świata, któremu Dobra Nowina miała być głoszona 2 : Bazylika św. Jana na Lateranie, siedziba papieża, odpowiadała patriarchatowi Rzymu, Bazylika św. Piotra Konstantynopola, Bazylika św. Pawła za Murami Aleksandrii, Bazylika Matki Bożej Większej Antiochii, Bazylika św. Wawrzyńca za Murami Jerozolimy. Piacenza Bolonia Florencja Morze Śródziemne Rzym Brennero Wenecja Bolsena WŁOCHY 1. Główne drogi pielgrzymkowe do Rzymu, zwane stąd romee. Z całej Europy przybywano głównie tymi szlakami, które z czasem się wykształciły i zyskały odpowiednie zaplecze, m.in. punkty postoju, szpitale i schroniska dla pątników, prowadzone przez zakony i bractwa świeckie powstałe w tym właśnie celu. Drogi z Francji do Rzymu są zwane także francigene lub francesche. Najstarszym traktem jest ten wiodący przez Piacenzę, zastąpiony w połowie XIII w. lepiej wyposażoną drogą przez Bolonię. Szlakiem bardziej wysuniętym na wschód napływali wierni z środkowej Europy i Słowianie. 1 2 70 Obrzędowość i pielgrzymki Od 1300 r. poruszanie się pielgrzymów po Rzymie zawsze było kierowane przez papieskie bulle. Nakazywały one jego nawiedzenie i wskazywały cztery bazyliki, tym samym podkreślając ich symbolizm ekumeniczny. Jak bowiem z całego świata udawano się do nich, tak od nich, po powrocie, rozchodziło się orędzie. Znajdujemy tu ponadto szlak historyczny, nadal aktualny, który obejmuje także inne kościoły: nawiedziny siedmiu kościołów. Około 1552 r. św. Filip Neri, po święceniach kapłańskich zaproponował wszystkim zwyczaj, który sam już zwykł praktykować, a mianowicie w przeciągu dwóch dni i przy 13 godzinach wędrowania nawiedzenie oprócz Bazyliki św. Jana na Lateranie (który przywoływał
SIEDEM BAZYLIK, WIEKI I IV 3 4 2. Reprodukcja z 1575 r. A. Lafréry ego, na której przedstawionych jest siedem bazylik. 3. Plac św. Piotra z kolumnadą Berniniego i Via della Conciliazione. 4. Lokalizacja siedmiu bazylik. Bazylika św. Piotra Via Aurelia Via Portuense Bazylika Matki Bożej Większej Bazylika św. Jana na Lateranie Bazylika św. Pawła za Murami Via Tiburtina Bazylika św. Wawrzyńca Bazylika Świętego Krzyża Jerozolimskiego Via Tuscolana Bazylika św. Sebastiana patriarchat Rzymu) pozostałych bazylik patriarchalnych, dokonując jakby okrążenia świata w ramach pielgrzymki pokutnej. Ponadto dołączono do tej trasy pośrednie postoje przy bazylice św. Sebastiana, skądinąd bardzo drogiej św. Filipowi, na szlaku między Św. Pawłem a Św. Janem; oraz przy bazylice Świętego Krzyża na trakcie między Św. Janem a Św. Wawrzyńcem. Święty Filip i jego wierni najpierw gromadzili się w Santa Maria della Vallicella, gdzie mieszkał 3. Stamtąd udawali się do Bazyliki św. Piotra i była to droga przygotowawcza, która przypominała tę z Wieczernika do Getsemani. Stąd zaczynała się właściwa wędrówka. Od Św. Piotra do Św. Pawła medytowano nad krwawym potem w Ogrodzie Oliwnym i nad pójściem Jezusa do domu najwyższego kapłana. Od Św. Pawła do Św. Sebastiana rozważano przejście Jezusa z pałacu arcykapłana do domu przywódcy Sanhedrynu i biczowanie. Od Św. Sebastiana do momentu, w którym zatrzymywano się na odpoczynek (słynne merende, podwieczorki 4 ), medytowano nad drogą od Kajfasza do Piłata i nad cierniem ukoronowaniem, a od postoju do Św. Jana nad męką Jezusa. Od Św. Jana do Świętego Krzyża rozważano drogę od Piłata do Heroda, a od Świętego Krzyża do Św. Wawrzyńca trasę od Heroda do Piłata i ukrzyżowanie; od Św. Wawrzyńca do Matki Bożej Większej drogę z pretorium Piłata na Kalwarię i ostatnie wylanie krwi z boku Jezusa. Oto zatem Rzym stawał się prawdziwie drugą Jerozolimą, a przemierzając go od kościoła do kościoła, pielgrzym podążał śladem Zbawiciela, Jezusa Chrystusa. 71
RZYM, BAZYLIKA ŚW. PIOTRA Baldachim 5. Plan Bazyliki św. Piotra. Drzwi Święte 5 72 Bazylika patriarchalna Świętego Piotra odpowiadająca patriarchatowi Konstantynopola Nawiedza się tutaj przede wszystkim grób św. Piotra z relikwiami apostoła, znalezionymi na miejscu, gdzie poniósł męczeństwo i został pogrzebany. Grób św. Piotra czci się w krypcie, która znajduje się pod ołtarzem papieskim 5, zwanym także ołtarzem Konfesji św. Piotra 6. Jest on na podwyższeniu w stosunku do poziomu nawy. Przed nim znajduje się wejście do krypty. Takie ułożenie ołtarza papieskiego w jednej osi z grobem było wolą św. Grzegorza Wielkiego (590 604), który polecił wykonać kryptę w formie półpierścienia, aby ułatwić napływ wiernych, którzy mogli zejść z jednej strony, a wyjść z drugiej. Po wykopaliskach przeprowadzonych w latach 50. w krypcie można zobaczyć relikwiarz św. Piotra umieszczony naprzeciw dużej ikony Jezusa Chrystusa błogosławiącego. Dwie kampanie systematycznej eksploracji podziemi bazyliki watykańskiej, zorganizowane przez papieża Piusa XII w latach 1940 49 i 1952 64, przyniosły interesujące rezultaty. Dokładnie w jednej osi z centrum bazyliki i z ołtarzem papieskim, w obrębie budowli z czasów Konstantyna, odkryto kapliczkę utożsamianą z tą, o której ok. 200 r. po Chr. prezbiter Gaius 7 pisał: Mogę pokazać wam trofea apostołów, ponieważ już to gdy udajesz się na Watykan, już to gdy udajesz się na Via Ostiense, znajdziesz «trofea» 8 tych, którzy założyli ten Kościół 9. W murze, w otworze wyłożonym marmurem, znaleziono skrzynkę ze szczątkami. Po zbadaniu okazało się, że należały one do mężczyzny silnej postury, w wieku między 60 a 70 lat, o wysokości ok. 1,65 m. Na tym murze, pomalowanym na czerwono, który archeologowie nazywają murem G, pielgrzymi pragnący tak jak ci dzisiejsi zostawić po sobie jakiś ślad, wyryli znaki, które w trakcie wspomnianych wykopalisk pozwoliły ustalić miejsce najstarszego grobu apostoła. Na murze bowiem odkryto greckie napisy sławiące Piotra. Jeden z nich stwierdzał wprost: Piotr jest tu, a więc tu znajdują się relikwie Księcia Apostołów. W bazylice wszystko prowadzi do św. Piotra jako centrum i znaku jedności Kościoła. Na ostatnim filarze nawy po prawej stronie widzimy brązowy posąg apostoła na tronie. Statua, przypisywana Arnolfo di Cambio (XIII w.), jest przedmiotem szczególnej czci. Jej stopy są wytarte i lśniące od pocałunków tych, którzy w ciągu wieków w ten sposób wyrazili nie tylko swoją wiarę, ale również wierność papieżowi. 7 6
RZYM, BAZYLIKA ŚW. PIOTRA 10 6. Cyborium Giana Lorenza Berniniego pod kopułą Michała Anioła. Bazylika św. Piotra. 7. Szczegół napisu na tak zwanym Czerwonym Murze: Piotr jest tu. Bazylika św. Piotra. 8. Gloria katedry św. Piotra, 1657 1666, Gian Lorenzo Bernini. Bazylika św. Piotra. 9. Katedra św. Piotra, XI w. Bazylika św. Piotra. 10. Reprodukcja na płótnie Weroniki, XIX w. 8 drewniane sięgają epoki paleochrześcijańskiej i prawdopodobnie należały do Piotra. Dlatego relikwia, zbadana w 1665 r., została uznana za autentyczną. Uroczyście wystawiono ją do czci wiernych 17 stycznia 1666 r., zgodnie z wolą papieża Aleksandra VIII (1655 1667) 11. Święto Katedry Piotra jest obchodzone 22 lutego i nosi łacińską nazwę: Natale Petri de Cathedra 12. Weronika i inne relikwie 9 Za ołtarzem papieskim, wśród kolumn cyborium Berniniego, można dostrzec katedrę (tron) Piotra, nad którą widnieje witraż wyobrażający Ducha Świętego. Katedra nie jest widoczna, ponieważ zamknięta jest w kustodii z brązu, dziele Luigiego Berniniego, brata słynniejszego Gian Lorenza. Starożytny tron to krzesło zbudowane z części pochodzących z różnych okresów. Forma jest z XI w., zdobią ją tabliczki z kości słoniowej, przedstawiające dwanaście prac Herkulesa 10 i datowane na VI XI w. Ornamenty pochodzą z XI w. Niektóre zniszczone już drążki W przeszłości także inne relikwie były czczone w tej bazylice. Ich wielkie przykłady znajdujemy właśnie u stóp kolumn podtrzymujących kopułę Michała Anioła. Cztery posągi nawiązują do przechowywanych nad tymi kolumnami, w odpowiednich relikwiarzach: części Świętej Włóczni, którą setnik Longinus przebił bok Jezusa, Chusty Weroniki z Obliczem Chrystusa, relikwii krzyża św. Andrzeja oraz największego fragmentu krzyża Chrystusa odnalezionego przez św. Helenę 13. Tymi relikwiami udziela się błogosławieństwa w piątą niedzielę Wielkiego Postu. W szczególności czczono Chustę Weroniki, którą pątnicy pragnęli ujrzeć przede wszystkim. Wystawiano ją w piątki, niedziele i święta w latach jubileuszowych. W wykazie najznakomitszych relikwii papieża Mikołaja IV w 1289 r. została wymieniona jako relikwia samego Chrystusa przed relikwiami Piotra. Chodzi o płócienny portret, o którym w XII w. rozeszła się wieść, że był chustą, którą pewna kobieta otarła twarz umęczonego Pana w czasie drogi na Kalwarię. Na płótnie pozostał odciśnięty wizerunek Jezusa nie ręką ludzką namalowany (od greckiego słowa acheiropita) i prawdziwa ikona (vera icona) Zbawiciela. Również kobieta otrzymała imię od tego faktu i została nazwana Weroniką. 73
RZYM, BAZYLIKA ŚW. PIOTRA 11 12 11. Fasada Bazyliki św. Piotra. 12. Drzwi Święte w Bazylice św. Piotra. Historia W czasie prześladowania Nerona (54 68) św. Piotr został ukrzyżowany głową w dół w cyrku zbudowanym przez Kaligulę (37 41) w Ager Vaticanus 14, a następnie pogrzebany na terenie pobliskiego cmentarza. Na tym miejscu pochówku już papież św. Anaklet (lub Klet, ok. 79 ok. 91) zbudował kapliczkę, przypuszczalnie tę odnalezioną w czasie wykopalisk w latach 50. XX w. W 324 r. Konstantyn wzniósł tu bazylikę ad corpus i prawdopodobnie polecił przenieść na inne odpowiednie miejsce szczątki apostoła, owinięte w materiał cesarski z purpury i złota, na które później natrafiono. Przy grobie Piotra papież chrzcił, zasiadając na drewnianej katedrze, która należała do apostoła. Tutaj też gromadzili się liczni wierni na wielkie liturgie i ze wszystkich stron nieustannie przybywali pielgrzymi 15. Bazylika dzisiaj W 1377 r. siedziba papieska została przeniesiona do Bazyliki św. Piotra przez papieża Grzegorza XI (1370 1378), kiedy wrócił do Rzymu po okresie awiniońskim 16, ale to papieżowi Mikołajowi V (1447 1455) zawdzięczamy, że umieścił tam na stałe rezydencję papieską i zarządził odbudowę tego dziś największego kościoła chrześcijańskiego. Prace były długie, miały różnych kierowników i zostały dokończone przez Carlo Maderno w 1612 r. Nowa budowla z kopułą Michała Anioła została konsekrowana przez Urbana VIII (1623 1644) 18 listopada 1626 r. Po Maderno, zmarłym w 1629 r., prace kontynuował Gian Lorenzo Bernini, twórca między innymi baldachimu z brązu, Glorii zawierającej Katedrę Piotra, oraz kolumnady okazałego dzieła architektonicznego wyrażającego gościnność właściwą wszystkim sanktuariom. 74 Jubileusz i Drzwi Święte Ogłoszenie Jubileuszu jest czymś, co najbardziej charakteryzuje obrzędowość rzymskich pielgrzymek, choć pozostaje wydarzeniem przypadającym co 25 lat. Wpłynęło ono również na rytualność innych pielgrzymek i innych jubileuszów 17. W 1300 r. Rzym przeżył wyjątkowy napływ pątników, którzy przybywali z przekonaniem, że w okrągłą rocznicę można uzyskać odpust zupełny, nawiedzając grób Piotra oraz inne relikwie bazyliki pod wezwaniem apostoła. Bonifacy VIII przyjął tę tradycję, uczynił swoją i ogłosił pierwszy rzymski Rok Jubileuszowy, w czasie którego można było uzyskać upragniony odpust. Papież ten ustalił sposób jego uzyskania oraz obrzędy do liturgii. Podczas jubileuszu w 1423 r., ogłoszonego przez Marcina V (1417 1431), prawdopodobnie po raz pierwszy dokonano ceremonii otwarcia Drzwi Świętych. Brama jest symbolem Chrystusa: przypomina się Jego ukrzyżowanie, przejście przez ciasną bramę, która staje się aurea ze względu na dobroczynne skutki, ponieważ zanurza w miłosierdziu i daje dostęp do odpustów. Drzwi Święte zostają rozbite przez papieża. Namiestnik Piotrowy uderza w nie trzykrotnie (w liczbie trzy jest wyraźne odniesienie do Trójcy i trzech cnót teologalnych: wiary, nadziei i miłości), naśladując Mojżesza, który ze skały wyprowadził wodę dla zaspokojenia pragnienia ludu Izraela wędrującego przez pustynię. Młot, którym papież uderza w drzwi, symbolizuje trud, z jakim pontifex, zgodnie z władzą otrzymaną od Boga i przez sakramenty, rozbija drzwi grzechu, nawraca dusze i wprowadza w zbawienie. Ważny jest także rytuał zamknięcia Roku Świętego, kiedy to papież, będący obrazem samego Chrystusa, przypomina słowa Pana: Ty jesteś Piotr, Opoka, i na tej Opoce zbuduję mój Kościół. Obrzędu dokonuje się w dniu Bożego Narodzenia 18 około godziny dziewiątej, na pamiątkę Męki. W krótkim czasie pojawiły się cztery
RZYM, BAZYLIKA ŚW. PAWŁA ZA MURAMI 13 14 Drzwi Święte, w czterech bazylikach większych, stając się symbolem czterech stron świata, jak to wynika z podziału osi północ-południe i wschód-zachód. Chce się w ten sposób wyrazić, że z całego świata narody są wezwane do zbawienia i że od nich wszędzie rozchodzi się łaska, w każdym kierunku. Tak ukazuje się powszechność zbawienia. Cztery jest liczbą całości i uniwersalności 19. 13. Bazylika św. Pawła za Murami. 14. Plan Bazyliki św. Pawła za Murami. 15. Widok nawy głównej Bazyliki św. Pawła za Murami, od transeptu w stronę portalu. Bazylika patriarchalna Świętego Pawła za Murami odpowiadająca patriarchatowi Aleksandrii Ciało św. Pawła, ściętego prawdopodobnie przy Aquas Salvias, poza Murami Aureliańskimi, zostało złożone w grobie przy pobliskiej Via Ostiense i od razu było przedmiotem czci. Niewielką kapliczkę wzniesiono tam już w III w., a bazylikę wybudował papież Damazy w 385 r. Ukończono ją w 395 r. Sercem bazyliki jest grób św. Pawła. Wciąż przechowuje się tam płytę marmurową z IV V w. z napisem Paulo Apostolo Mart. Na płycie zostały wyżłobione trzy otwory. Spuszczano przez nie turybularz do okadzania relikwii oraz płótna (brandea), które wskutek kontaktu ze świętymi szczątkami same stawały się cennymi relikwiami. Grób św. Pawła mieści się w krypcie, do której wchodzi się przez podwójne schody. W jednej osi z grobem znajduje się ołtarz papieski, podwyższony przez okazałe cyborium, dzieło Arnolfo di Cambio z 1285 r., ocalałe z pożaru, który strawił kościół w 1823 r. Mozaiki przywołują szczególny charakter Apostoła Narodów, z ciągłymi odniesieniami do powszechności orędzia zbawczego. Wizerunek (V w.) błogosławiącego Chrystusa (na sposób grecki, to znaczy łącząc kciuk i palec serdeczny), umieszczony na łuku triumfalnym, jest otoczony przez Piotra (z prawej) i Pawła (z lewej) oraz przez 24 Starców z Apokalipsy. Ta wizja prowadzi do następnej w absydzie, gdzie w pół- 15 75
RZYM, BAZYLIKA ŚW. PAWŁA ZA MURAMI 16 16. Półkoliste sklepienie absydy Bazyliki św. Pawła za Murami. Mozaika z XIII w. Chrystus na tronie jest otoczony przez apostołów Łukasza, Pawła, Piotra i Andrzeja; u Jego stóp ofiarodawca, papież Honoriusz III. W dolnym pasie etimasia, czyli przygotowanie tronu sądu z krzyżem. 17. Płyta nagrobna św. Pawła, z otworami do spuszczania przedmiotów, aby zetknęły się z relikwiami świętego. kolistym sklepieniu Syn Boży zasiada na tronie. Towarzyszą Mu, od lewej: św. Łukasz, św. Paweł, św. Piotr i św. Andrzej, każdy z napisem noszącym jego imię (Paweł, ponieważ jest apostołem pogan, ma imię po łacinie i po grecku). Znaczącym elementem mozaiki są palmy symbol raju. Na księdze, którą Chrystus trzyma otwartą, widnieje napis: VENITE BENEDICTI PATRIS MEI PERCIPITE REGNUM. Dalszy ciąg jest wyrażony skrótami, a całość znaczy: Pójdźcie, błogosławieni u Ojca mojego, weźcie w posiadanie królestwo, przygotowane dla was (Mt 25,34). U stóp Jezusa artysta umieścił papieża Honoriusza III (1216 1227), który zlecił dzieło 20. Na pasie poniżej, między dwoma aniołami, w centrum orszaku apostołów, znajduje się etimasia, czyli tron, nad którym góruje ozdobiony klejnotami krzyż. W środku widać błogosławiącego Jezusa, obok są korona cierniowa, włócznia, gwoździe i gąbka, narzędzia męki. Etimasia, dosłownie: przygotowanie (tronu), oznacza niewidzialną obecność Chrystusa podczas zgromadzeń liturgicznych. 76 17
RZYM, BAZYLIKA ŚW. JANA NA LATERANIE 19 18 18. Fasada Bazyliki św. Jana na Lateranie. 19. Plan Bazyliki św. Jana na Lateranie. 20. Bazylika św. Jana na Lateranie. Fragment mozaiki z absydy przedstawiający Matkę Bożą i Jana Chrzciciela. Między nimi łanie/dusze piją z uzdrowicielskich wód, które wypływają z krzyża. 20 W kaplicy Najświętszego Sakramentu, dawnej kaplicy Ukrzyżowanego, przechowuje się drewnianą figurę św. Pawła z XIV XV w., bardzo czczoną, z podstawą zniszczoną od pocałunków wiernych i ze śladami ognia po pamiętnym pożarze. Wspomina się tu również, że drewniany krucyfiks, obecnie przypisywany Tino di Camaino, przemówił w 1370 r. do św. Brygidy Szwedzkiej, która często się przed nim modliła. Jej posąg, autorstwa S. Maderno (1576 1636), znajduje się w jednej z nisz kaplicy. Bazylika patriarchalna Świętego Jana na Lateranie odpowiadająca patriarchatowi Rzymu SACROS LATERAN ECCLES / OMNIUM URBIS ET ORBIS / ECCLESIARUM MATER / ET CAPUT Sacrosancta lateranensis ecclesia omnium urbis et orbis ecclesiarum mater et caput (Najświętszy kościół laterański, matka i głowa kościołów całego miasta i świata). Ten napis, który czytamy na fasadzie i który jest powtórzony w środku, przypomina, że jest to matka wszystkich kościołów. Żaden inny nie szczyci się tym tytułem, ponieważ był to pierwszy kościół chrześcijaństwa zachodniego. Cały kompleks (bazylika, krużganek, baptysterium, pałac) został zbudowany na terenie wzgórza Celio, campus Coelimontanus, wcześniej należącym do rodziny Plauzi Laterani i ofiarowanym przez Konstantyna. Głosi się, że jego fundacja wiązała się z widzeniem cesarza, któremu ukazali się we śnie święci Piotr i Paweł, obiecując mu uzdrowienie z trądu, gdy przyjmie chrzest. Konstantyn wówczas ochrzcił się z rąk papieża Sylwestra (314 335) i z wdzięczności za odzyskane zdrowie polecił zbudować bazylikę. W czasie konsekracji nastąpił jeszcze jeden cud. Ukazało się oblicze Chrystusa, które widzimy dzisiaj na łuku triumfalnym we wnętrzu i które zostało przedstawione również na mozaice na fasadzie (obraz był czczony jako cudowny). Dlatego bazylika nosi również wezwanie Świętego Zbawiciela. Obecne poświęcenie jej św. Janowi Chrzcicielowi i św. Janowi Ewangeliście zawdzięczamy papieżowi św. Grzegorzowi Wielkiemu (590 604). 77
RZYM, BAZYLIKA ŚW. JANA NA LATERANIE 21. Święte Schody w Sancta Sanctorum. 22. Obraz acheiropita Zbawiciela w Sancta Sanctorum, strzeżony przez reliefową płytę ze srebra. 21 22 Namiestnicy Piotrowi mieszkali tutaj w tak zwanym pałacu Patriarchio do roku 1305. Cały kompleks był poddawanym licznym rekonstrukcjom 21. Bazylika przechowuje wiele cennych relikwii, między innymi głowy apostołów Piotra i Pawła, przeniesione tutaj z woli papieża Urbana V w 1370 r., strzeżone w dwóch srebrnych relikwiarzach pod gotyckim cyborium 22. Marmurowy ołtarz papieski kryje w sobie ołtarz drewniany, na którym według tradycji mieli sprawować święte obrzędy sami Piotr i Paweł. 78 Święte Schody i Sancta Sanctorum Budowla, w której obecnie znajdują się Święte Schody, wznosi się na pozostałościach Patriarchio, rezydencji papieskiej, zbudowanej przez Leona III (795 816), który w kaplicy prywatnej, niegdyś poświęconej św. Wawrzyńcowi, zgromadził drogocenne relikwie zamknięte w cyprysowej skrzyni. Święte Schody były tam prawdopodobnie umieszczone na polecenie papieża Sergiusza III. Obecne ich usytuowanie, z dwoma bocznymi klatkami schodowymi, jest dziełem Domenico Fontany, z woli Sykstusa V. Przywiezione, według tradycji, przez cesarzową Helenę, były niegdyś nazywane schodami Piłata 23 i stały się przedmiotem pobożności. Znaleziono na nich nieusuwalne plamy, uważane za ślady krwi Chrystusa. Wchodziło się po nich z nabożnością, jakby to były schody do nieba, podobne do drabiny z widzenia Jakuba. Stanowiły ważny element trasy pielgrzymów, którzy kontemplowali życie Jezusa: narodziny u Matki Bożej Większej, mękę przy Świętych Schodach, śmierć przy bazylice Świętego Krzyża Jerozolimskiego, a zmartwychwstanie w Sancta Sanctorum z wizerunkiem acheiropita Zbawiciela. Obraz Zbawiciela Na szczycie Świętych Schodów znajduje się Sancta Sanctorum (Święte Świętych), którego nazwa w zamierzony sposób przywołuje miejsce w Namiocie Spotkania Żydów, gdzie przechowywano Arkę
RZYM, BAZYLIKA MATKI BOŻEJ WIĘKSZEJ 23 24. Relikwiarz zawierający deseczki z kolebki Jezusa. Krypta Bazyliki Matki Bożej Większej. 23. Fasada Bazyliki Matki Bożej Większej. 26. Plan Bazyliki Matki Bożej Większej. 24 25 25. Papież Liberiusz wyznacza obwód bazyliki wskazany przez śnieg, który spadł 3/4 sierpnia 356 r. Bazylika Matki Bożej Większej. 26 z tablicami Prawa. Było to miejsce bacznie strzeżone, gdyż znajdowało się w prywatnej kaplicy papieży. Centrum kaplicy stanowi obraz Zbawiciela 24, pokryty srebrną blachą. Przedstawia Chrystusa na tronie z nimbem naznaczonym krzyżykami, trzymającego w ręce Ewangelię i błogosławiącego. Widać tylko oblicze Syna Bożego. Jest to jeden z wizerunków zwanych acheiropita. Dotarł on do Rzymu być może w 730 r., w epoce ikonoklazmu. Pierwsza informacja o nim mówi, że papież Stefan II (752 757) w 753 r. niósł go na swoich barkach w procesji, boso, aż do Matki Bożej Większej, aby wyprosić wsparcie przeciw Longobardom 25. Bazylika patriarchalna Matki Bożej Większej odpowiadająca patriarchatowi Antiochii Jest to oficjalnie pierwszy kościół maryjny chrześcijaństwa 26. Tradycja głosi, że opady śniegu na wzgórzu Eskwilińskim między 3 a 4 sierpnia 356 r. wskazały papieżowi Liberiuszowi (352 366) obwód samego kościoła, o który Maryja Panna prosiła go we śnie. Dlatego został on także nazwany kościołem Sancta Maria ad nives. Bazylika zbudowana w następstwie tego cudu 27 przechowuje relikwie kolebki Jezusa, dla których zbudowano oratorium Żłóbka. Budowę obecnego kościoła zlecił papież Sykstus III (432 440), po Soborze Efeskim, który w 431 r. definitywnie przypisał Maryi tytuł Theotokos, Bożej Rodzicielki, w przeciwstawieniu do herezji Ariusza, który głosił, że Jezus nie miał prawdziwie Boskiej natury. Cały program ikonograficzny łuku triumfalnego podkreśla faktycznie macierzyństwo Maryi, Matki Jezusa, w której Boska i ludzka natura połączyły się 28. Kolebka Jezusa Tradycja głosi, że w VII w. papież Teodor I (642 649), przybywając do Jerozolimy, przywiózł pięć deseczek z kolebki Jezusa (czyli ze żłobu), które były pokazywane wiernym w Boże Narodzenie oraz 79
RZYM, BAZYLIKA ŚW. WAWRZYŃCA ZA MURAMI I ŚWIĘTEGO KRZYŻA JEROZOLIMSKIEGO 27 28 w latach świętych. Umieszczono je w tak zwanej kaplicy Żłóbka, którą Mikołaj IV (1288 1292) postanowił urządzić na nowo, powierzając Arnolfo di Cambio wykonanie szopki (figura Maryi z Dzieciątkiem jest jednak późniejszym dziełem Valsoldo), którą dziś widzimy w kaplicy Najświętszego Sakramentu 29. U stóp schodów wejściowych znajduje się figura św. Kajetana z Thieny (dzieło Berniniego), któremu Dziewica położyła Dzieciątko w nocy Bożego Narodzenia 1517 r. Właśnie on był szerzycielem zwyczaju stawiania szopek bożonarodzeniowych w każdym katolickim domu. Deseczki z kolebki Jezusa znajdują się dzisiaj w krypcie pod ołtarzem papieskim w transepcie. Radosne Dziecię Jezus pozdrawia wszystkich przychodzących od Niego, błogosławiąc ich z wysokości relikwiarza. Bazylika patriarchalna Świętego Wawrzyńca za Murami odpowiadająca patriarchatowi Jerozolimy Święty Wawrzyniec był młodym diakonem. Miał za zadanie pomagać cierpiącym niedostatek, czerpiąc z ofiar wiernych chrześcijan. Cesarz Walerian nakazał mu wydać skarby Kościoła, o których słyszał niesłychane rzeczy. Wawrzyniec zgromadził ubogich i mu ich przedstawił: Oto nasze skarby, możesz je znaleźć wszędzie. Papież Damazy opisuje jego dramatyczne męczeństwo, wspominając o płomieniach, rozżarzonych węglach i innych torturach. Tradycja przypisuje Wawrzyńcowi jako emblemat ruszt, na którym miano go położyć. Po jakimś czasie święty diakon zwrócił się do oprawców: Z tej strony jestem już dobrze upieczony, obróćcie mnie na drugą. Jego ciało zostało następnie potajemnie przeniesione na cmentarz przy Via Tiburtina, a sam Konstantyn polecił je czcić w 330 r., wznosząc oratorium na miejscu pochówku męczennika. Kolejną bazylikę zbudował tu papież Pelagiusz II (579 590). Natomiast papież Hadrian I w VIII w. wzniósł naprzeciwko inny kościół skierowany w odwrotną stronę. Papież Honoriusz III w XIII w. połączył obie bazyliki, czyniąc z pierwszej prezbiterium drugiej. 80 Męczennik upamiętniony jest na mozaice z VI w. na łuku absydy, przedstawiającym Chrystusa i świętych. Zbawiciel z krzyżem w ręku, błogosławi na sposób łaciński, zasiadając na globie wyobrażającym wszechświat, nad którym panuje. Wokół Niego stoją od lewej: Pelagiusz ofiarujący kościół, św. Wawrzyniec, św. Piotr, na którego funkcję głowy Kościoła i następcy Chrystusa wskazuje krzyż, trzymany przez apostoła na podobieństwo Syna Bożego, św. Szczepan, św. Hipolit z koroną męczeństwa. Po bokach powracają obrazy Jerozolimy i Betlejem świętych miast. Bazylika Świętego Krzyża Jerozolimskiego Przez długie wieki nazywana Basilica Heleniana, a dziś powierzona ojcom cystersom, przechowuje wspomnienie Krzyża Chrystusa, przedstawiając na malowidłach historię jego odnalezienia. W absydzie widnieje wielki fresk, dzieło Antoniazzo Romano i syna z lat 1492 96. Ukazuje historię znalezienia Krzyża zgodnie z wersją Zbioru żywotów świętych, znajdującego się wówczas w bibliotece bazyliki. Postać cesarzowej Heleny niosącej cenną relikwię, przed którą klęka zleceniodawca, kardynał Pietro Mendoza, dzieli cykl na dwie części. Z lewej: Helena rozmawiająca z kimś, kto wskazał jej miejsce, gdzie zostały złożone krzyże. Dalej wydobywający je kopacze oraz wskrzeszenie młodzieńca, którego ciało położono na Krzyżu Chrystusa. Z prawej: król Persji Kosroe 30, zdobywca Jerozolimy, wykrada Krzyż; cesarz Herakliusz, który z wojskiem wychodzi mu naprzeciw, aby odzyskać relikwię, spotyka się z perskim władcą nad Dunajem; umawiają się na pojedynek jego zwycięzca będzie miał imperium i Krzyż. Herakliusz pokonawszy Kosroe wyrusza w drogę, by umieścić Krzyż w Jerozolimie, lecz brama miasta w cudowny sposób zamyka się, a anioł wzywa cesarza, by wszedł do miasta jak Jezus. Wówczas Herakliusz pozbawia się insygniów cesarskich, bierze drzewo Krzyża na ramiona i brama otwiera się przed nim. Sanktuarium Krzyża lub kaplica Relikwii usytuowana jest w głębi z lewej strony. Wszystko 31, również drzwi, przypomina krzyż.
RZYM, BAZYLIKA ŚW. SEBASTIANA 27. Fasada i dzwonnica Bazyliki św. Wawrzyńca za Murami. 30 28. Mozaika na łuku triumfalnym w Bazylice św. Wawrzyńca za Murami, zlecona przez papieża Pelagiusza, VI w. Błogosławiącemu Chrystusowi towarzyszą święci (od lewej): Pelagiusz, Wawrzyniec, Piotr, Paweł, Szczepan oraz Hipolit. 29. Bazylika Świętego Krzyża Jerozolimskiego. Fragment fasady. 30. Bazylika św. Sebastiana. Widok części absydalnej. Obok wejścia znajduje się relikwia krzyża św. Dyzmy, dobrego łotra. Wewnątrz kaplicy w kosztownych relikwiarzach zgromadzono cząstki Prawdziwego Krzyża, gwóźdz z niego, gąbkę, dwa ciernie z korony, a także fragment titulus, czyli drewnianej tabliczki, którą Piłat polecił umieścić nad głową ukrzyżowanego Jezusa. Czytamy tam po łacinie, od prawej do lewej, aby było czytelne dla Żydów: JS NAZARENUS RE. Napis powtórzony jest po grecku: NAZAPENYC B, czyli NAZARENUS B (basileus = król), i po aramejsku. W bazylice Świętego Krzyża przechowuje się także ikonę-mozaikę ukazującą Imago pietatis. Jest to wizerunek Chrystusa cierpiącego, przed krzyżem, z pochyloną głową, otoczoną nimbem z naniesionymi krzyżykami. Ręce ma skrzyżowane. Tradycja głosi, że tak ukazał się Chrystus św. Grzegorzowi w czasie cudownej Mszy 32. Bazylika Świętego Sebastiana za Murami 29 Passio św. Sebastiana (V w.) opowiada, że męczennik ten, wcześniej ugodzony strzałami i uzdrowiony przez Irenę, wdowę po św. Kastulu, stanął ponownie przed cesarzem, który polecił go zatłuc kijami i wrzucić zwłoki do Cloaca Maxima, głównego kanału ściekowego w Rzymie. Święty ukazał się wówczas we śnie matronie Lucynie, wskazał jej miejsce, gdzie znajduje się jego ciało i polecił pochować je ad Catacumbas... in initio cryptae iuxta vestigia Apostolorum (w Katakumbach... na początku krypty obok relikwii Apostołów, czyli Piotra i Pawła). Pierwsze miejsce kultu zbudowano tutaj właśnie ku czci św. Piotra i św. Pawła. Dowodzą tego między innymi liczne graffiti na ścianach zostawione przez pielgrzymów i widoczne w katakumbach 33. Między VII a VIII w. bazylika została poświęcona św. Sebastianowi, którego relikwie, umieszczone w szklanych dzbanach zamkniętych w ołowianych skrzyniach, postawionych w antycznej urnie, znajdują się nad ołtarzem i figurą. Do tych katakumb udawał się św. Filip Neri, który przybył do Rzymu w 1534 r., aby medytować przez całą noc. W 1544 r. Pan ukazał mu się w formie ognistego globu, który przeniknął jego pierś, łamiąc mu dwa żebra. W ołtarzu relikwii przechowuje się jedną strzałę z męczeństwa Sebastiana i kolumnę, do której był przywiązany. Jest tu też kamień z odciskiem stóp Chrystusa, kiedy stanął przed Piotrem, by powstrzymać go przed opuszczeniem Rzymu w czasie prześladowań chrześcijan. 81