Kanonicy świeccy i kapituły kolegiackie na obszarze obecnej diecezji kieleckiej w średniowieczu (abstrakt do wykładu) Badanie dziejów polskich kapituł kolegiackich w okresie średniowiecza rozpoczęto w szerszym zakresie dopiero po II wojnie światowej. Zasadnicze znaczenie miały prace takich historyków, jak: Tadeusza Lalika, Józefa Szymańskiego, Stanisława Librowskiego, i Andrzeja Radzimińskiego; ostatnio dla terenu obecnej diecezji kieleckiej Leszka Poniewozika. Kapituły, skupiające świeckich duchownych, żyjących według reguły akwizgrańskiej (Institutio canonicorum et sanctimonialium Aquisgraniensis), miały dbać o wspólne sprawowanie uroczystej liturgii godzin kanonicznych, dopiero później ich członkowie zajęli się duszpasterstwem. Początki tej instytucji wywodziły się z organizacji Kościoła starożytnego. By należycie sprawować officium divinum zwolniono kanoników z troski o zaspokajanie codziennej egzystencji, poprzez nadanie im majątku wspólnego, ale też pozwolono posiadać własność prywatną. Na czele grup kanonickich stali prepozyci, pozostałe urzędy sprawowali inni członkowie owych wspólnot (dziekan, kustosz, scholastyk, kantor). Główną różnicą w zakresie codziennej egzystencji pomiędzy kanonikami świeckimi a regularnymi był fakt, iż ci pierwsi mimo życia wspólnego (vita communis) posiadali dużą swobodę i czynnie uczestniczyli zarówno w strukturach władzy świeckiej i kościelnej, jak i w zakresie zarządu dzierżonymi beneficjami. Równolegle, choć z pewnym opóźnieniem rozwijały się fundacje kanonickie oparte na regule akwizgrańskiej w dobrach monarszych. Uważa się, że ich członkowie sprawowali ważne funkcje w zakresie zarządu gospodarką monarszą, byli elementem administracji państwowej i systemu grodowego, a to poprzez uzależnienie od władcy mającego w gestii nadawanie im beneficjów. Uważa się, że pierwszy etap kształtowania polskich wspólnot kanonickich przy kolegiatach miał miejsce przed końcem XIII wieku (w przypadku wspólnot kanonickich przy katedrach w XII wieku), kiedy grupy te uzyskały osobowość prawną. Rozwijały się w różnych warunkach własnościowych: w dobrach biskupich, monarszych i możnowładczych. Ich powstanie i funkcjonowanie możemy prześledzić na przykładzie kolegiat kieleckiej, wiślickiej, skalbmierskiej i kurzelowskiej. Najbardziej nas interesująca (ze względu na obecną stolicę diecezji) kolegiata kielecka pod wezwaniem NMP została powołana wg źródeł (katalogi biskupów krakowskich i J. Dłu- 1
gosz) do życia za rządów biskupa krakowskiego Gedki (1171), który ufundował nowy kościół, przenosząc do niego kanoników osadzonych pierwotnie przy kościele św. Wojciecha, będącego najstarszą kielecką parafią. Z jej uposażenia powstały początkowo 4 prebendy: 2 prałackie i 2 kanonickie. Nie można jednak wykluczyć, że fundacja była monarsza (prepozyt i kilku kanoników), a zatem wcześniejsza, i przeszła na biskupstwo krakowskie wraz z nadaniem całego kompleksu dóbr w rejonie Gór Świętokrzyskich. Na koniec XII lub początek XIII stulecia kładzie się reorganizację tejże grupy kanonickiej i powstanie kolejnych prebend. Rozwój kieleckiej korporacji potwierdza dokument z 1229 roku (KMog., nr 9), w którym spotykamy dziekana, scholastyka, kustosza, dalszych trzech kanoników i siedmiu wikariuszy, którzy zastępowali kanoników w ich obowiązkach liturgicznych, zatem mamy pewność, że istniała wówczas także prebenda prepozyta. Dzięki wykazom świętopietrza z lat 1325-1327 znamy uposażenie prebend (prepozyt, dziekan, scholastyk, kustosz i 6 kanoników) kieleckich i miejscową precedencję: pierwszą godnością w kapitule była dziekania, której posiadacz pełnił funkcje archidiakońską w okręgu radomskim (dziekania radomska), a dopiero kolejną prepozytura. Józef Szymański przekonująco przedstawił obowiązki kanoników kieleckich w zakresie zarządu dobrami biskupimi w rejonie Gór Świętokrzyskich i w administracji kościelnej na obszarze dziekanii radomskiej oraz prepozytury kieleckiej. Kapituła miejscowa była jedna z ważniejszych w skali całego kraju, w Małopolsce wyprzedzały ją jedynie sandomierska i wiślicka. Jednocześnie kanonicy tutejsi odgrywali stałą i ważną rolę w zakresie curam animarum, gdyż zarówno w Kielcach, jak i w Wiślicy, Skalbmierzu i Kurzelowie, kolegiaty były parafiami. Równie niebagatelna rola przypadła zgromadzeniom kanonickim ze względu na wykształcenie i formację intelektualną członków tych korporacji, częstokroć obcego romańskiego pochodzenia; jak i prałaturę scholastyka odpowiedzialnego za prowadzenie nauczania. Jej znaczenie podkreśla nie nazbyt wysokie uposażenie; prepozyt i scholastyk uzyskiwali niższe dochody niż większość ich odpowiedników w innych małopolskich kapitułach, a zatem nie uposażenie, ale prestiż i starożytność fundacji odgrywały rolę. Kolegiata kurzelowska również powstała w centrum dóbr biskupich i podobnie, jak w Kielcach przy kościele pod wezwaniem św. Wojciecha, co mogło mieć miejsce pod koniec XII wieku. Do nowej świątyni o maryjnym patrocinium (Wniebowzięcia NMP) przeniósł kapitułę biskup Jarosław Bogoria Skotnicki (1364?). Początkowo zgromadzenie liczyło sze- 2
ściu kanoników, później z powodu niskiego uposażenia zmniejszono je do trzech prałatur: prepozytury, dziekanii i kustodii. W miarę upływu czasu dofundowano archidiakonię i scholasterię. Podobnie, jak w Kielcach, obowiązki duszpasterskie w parafii wymusiły zaangażowanie wikarych zastępców prebendarzy kanonickich. Istotną rolę odgrywał archidiakon wizytował parafie w okręgu, którego centrum był Kurzelów. Kolegiata wiślicka powstała w okresie rozbicia dzielnicowego i można ją zaliczyć do fundacji monarszych w stolicach księstw dzielnicowych. Wówczas nastąpił rozkwit fundacji kanonickich na ziemiach polskich, a nowe wspólnoty osadzone w centrach administracyjnogospodarczych realizowały politykę władców. Kolegiata wiślicka powstała w drugiej połowie XII wieku i podobnie, jak sandomierska, opatowska i św. Floriana w Krakowie związana była z osobą Kazimierza Sprawiedliwego, który dokonał reorganizacji miejscowego środowiska kanonickiego (1166-1177?) i powiększenia o nowe prebendy, choć początki obecności kanoników w Wiślicy wiązały się zapewne już z Henrykiem Sandomierskim (1146-1166). Kolegium to zajmowało się przede wszystkim sprawowaniem kultu na użytek władcy i jego dworu, stąd obecność wśród reliktów architektonicznych empory zachodniej i krypty grzebalnej z tzw. płytą orantów. Początkowo wspólnota składała się z prepozyta i czterech kanoników, z czasem podzielono majątek wspólny na kilka prebend (kantorię, scholasterię i kustodię), co mogło być zasługą Kazimierza Sprawiedliwego, a prepozyt otrzymał uprawnienia archidiakońskie na terenie okręgu wiślickiego (prepozytury wiślickiej). Ta reforma zgromadzenia kanonickiego musiała odbyć się za zgodą biskupa krakowskiego Gedki, który z czasem otrzymał od księcia prawo patronatu nad miejscową kapitułą. W XIII wieku wzniesiono nowy - większy kościół kolegiacki, lepiej odpowiadający prestiżowi zasiadających w stallach kanoników. Warto pamiętać, że aż po czasy wczesnowożytne kolegiata wiślicka zawsze wymieniana była na trzecim miejscu wśród wszystkich kapituł diecezji krakowskiej: po katedralnej i kolegiackiej sandomierskiej! Od 1214 roku możemy wskazywać imiennie jej członków, także w tym wieku wspomagali ich w obowiązkach liturgicznych wikariusze, bowiem w miarę upływu czasu kolegiata stała się także centrum okręgu parafialnego. Już z 1229 roku pochodzi najstarsza znana pieczęć kapituły, potwierdzająca wezwanie maryjne. Równie wczesne pochodzenie słynącego łaskami posągu właściwie płaskorzeźby, Matki Boskiej Łokietkowej, potwierdza poziom intelektu- 3
alny i formację duchową miejscowego środowiska kanonickiego. Kolejny impuls przyniosła rozbudowa Wiślicy za Kazimierza Wielkiego połączona z budową wspaniałej halowej kolegiaty gotyckiej. Zaś w stuleciu XV rolę tego ośrodka administracji kościelnej w ramach diecezji krakowskiej i jego intelektualne znaczenie ponownie zaznaczyły inwestycje budowlane, o ideowym programie: budowa dzwonnicy i domu wspólnego wikarych, tzw. Domu Długosza. Środowisko to znane jest z bogatego księgozbioru średniowiecznego, zasiadania w jego stallach kanoników krakowskich, nierzadko profesorów krakowskiej Alma Mater i krakowskich kanoników katedralnych czy studentów szkoły kolegiackiej w Wiślicy studiujących w Krakowie. Swego rodzaju uzupełnieniem znaczenia Wiślicy w diecezji krakowskiej było funkcjonowanie tu oficjalatu czyli sądu delegowanego biskupa krakowskiego. Kolegiata skalbmierska wiąże się z możnowładczym rodem Awdańców i sięga swoją tradycją wieku XIII. Rody nawiązywały do wzorców monarszych, czego potwierdzeniem mogą być relikty kościoła romańskiego z okresu działalności znanego dobrze z historiografii Skarbimira. Także i tym razem kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, przy którym rezydowali kanonicy, był centrum okręgu parafialnego. Klęska polityczna Skarbimira i ekspiacja księcia Bolesława Krzywoustego za śmierć Zbigniewa doprowadziły do przekazania prawa patronatu biskupom krakowskim. Jej pierwotny skład: prepozyt i trzech do sześciu kanoników, został z czasem powiększony o prałaturę kustosza i scholasterię oraz wikariuszy, czyli zastępców kanoników. Także to środowisko duchownych zajmowało się curam animarum w parafii skalbmierskiej. Podsumowując, warto zaakcentować, iż znaczenie zgromadzeń kanonickich i kapituł kolegiackich musiało być przemożne, skoro zawsze biskupi diecezjalni starali się przejąć nad nimi prawo patronatu! Pozostawiły ponadto po sobie świadectwa poziomu intelektualnego w postaci manuskryptów i reliktów architektury, a formacji duchowej poprzez działalność duszpasterską. Bibliografia selektywna: I Źródła: Monumenta Poloniae Vaticana, t. 1-3, Kraków 1913-1914 Bullarium Poloniae, wyd. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś i in., t. 1-6, Rzym-Lublin 1982-1998 Długosz J., Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. 1-3, Kraków 1863-1864 4
Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 2, Kraków 1902 Kodeks dyplomatyczny Małopolski, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876-1886 II Opracowania:: Librowski S., Statuty kapituł kolegiackich dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej. Wstęp ogólny, Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 1, 1959, z.1 Lalik T., Początki kapituły wiślickiej na tle kształtowania się kapituł polskich w XII wieku, [w:] Odkrycia w Wiślicy, red. W. Antoniewicz, Warszawa 1963 Szymański J., Kanonicy świeccy narzędziem feudalnej organizacji włości kieleckiej biskupów krakowskich na przełomie XII i XIII w., Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 1966 Szymański J., Kanonikat świecki w Małopolsce od końca XI do połowy XIII wieku, Lublin 1995 Radzimiński A., Stan i potrzeby badań nad duchowieństwem katedralnym i kolegiackim w Polsce średniowiecznej, Nasza Przeszłość 90, 1998 Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 2-3, Kraków 1999-2000 Poniewozik L., Prałaci i kanonicy wiśliccy w okresie średniowiecza, Lublin 2004 Kardyś P., Wiślica w średniowieczu i w okresie wczesnonowożytnym, Kielce 2006 Bilska-Ciećwierz M., Powstanie i rozwój kapituł kolegiackich metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu, Kraków 2007 Poniewozik L., Uposażenie prałatur i kanonii kolegiaty kieleckiej w średniowieczu, Studia Muzealno-Historyczne 3, 2011 5