U Z A S A D N I E N I E

U Z A S A D N I E N I E Projekt ustawy o odpowiedzialności za czyny przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową wprowadza do systemu polskiego prawa karnego instrumenty prawne mające na celu ustanowienie odpowiedzialności pracodawców oraz podmiotów powierzających wykonywanie innej pracy zarobkowej za przestępstwa i wykroczenia przeciwko prawom osób wykonujących taką pracę na rzecz tych podmiotów. Proponowana regulacja zmierza do wzmocnienia ochrony prawnie uzasadnionych interesów pracowników oraz innych osób wykonujących pracę zarobkową poprzez wprowadzenie odpowiedzialności podmiotu na rzecz którego działał sprawca czynu zabronionego, jeżeli działanie sprawcy przyniosło lub mogło przynieść temu podmiotowi korzyść, chociażby niemajątkową. U podstaw wprowadzenia projektowanych rozwiązań legła nasilająca się na rynku pracy sytuacja naruszania uprawnień osób wykonujących pracę zarobkową przez osoby działające w imieniu podmiotów powierzających wykonywanie takiej pracy, bądź za przyzwoleniem takich osób. Penalizacja działań osób bezpośrednio odpowiedzialnych za popełnienie czynu zabronionego nie zmienia faktu, że niejednokrotnie naruszenia dokonywane są za wiedzą i w interesie samego pracodawcy (bądź podmiotu powierzającego wykonywanie pracy na innej podstawie, niż stosunek pracy), który w rezultacie bezprawnych działań osób występujących w jego imieniu osiąga określone korzyści. Intencją projektodawcy było przeciwdziałanie rozpowszechniającym się na rynku pracy niekorzystnym zjawiskom związanym ze świadomym doprowadzaniem do łamania prawa, bądź akceptowaniem nielegalnych działań sprawców czynów zabronionych przez podmioty powierzające wykonywanie pracy zarobkowej. Przy opracowaniu projektu oparto się na założeniu, że wprowadzenie odpowiedzialności w postaci dolegliwości finansowej w

2 odpowiedniej wysokości powinno zapewnić efektywne ukaranie podmiotu odpowiedzialnego w praktyce za naruszenie praw osoby wykonującej pracę zarobkową, przy czym kara pieniężna powinna pozostawać we właściwej proporcji do potencjału ekonomicznego tego podmiotu. Zaproponowane w projekcie rozwiązania nawiązują w znacznej mierze do unormowań wprowadzonych ustawą z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, określającej zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za przestępstwa lub przestępstwa skarbowe, oraz zasady postępowania w przedmiocie takiej odpowiedzialności. Przewiduje się, że odpowiedzialność na podstawie ustawy będzie dotyczyła przestępstw przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową, określonych w art. 218-221 Kodeksu karnego, wykroczeń przeciwko prawom pracownika, określonych: w art. 281-283 Kodeksu pracy, w art. 22 ust. 1 i 2 ustawy o społecznej inspekcji pracy, w art. 94 ustawy o pracy na morskich statkach handlowych, w art. 12a ust. 1 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych oraz w art. 19 ust. 1 ustawy o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji, a także wykroczeń przeciwko obowiązkom w zakresie legalności zatrudnienia, określonych w art. 119 121 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Przepis art. 2 projektu zawiera definicję pracodawcy jako podmiotu ponoszącego odpowiedzialność zgodnie z zasadami określonymi w ustawie. Proponuje się, aby za pracodawcę uznać osobę prawną oraz jednostkę organizacyjną nie będącą osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli zatrudnia pracowników lub powierza wykonywanie innej pracy zarobkowej. W przypadku, gdy jednostka organizacyjna wchodząca w skład osoby prawnej we własnym imieniu zatrudnia pracowników, za pracodawcę uznaje się osobę prawną. Natomiast pracodawcą w rozumieniu ustawy jest państwowa i samorządowa jednostka organizacyjna nieposiadająca

3 osobowości prawnej. W przypadku, gdy w skład jednostki organizacyjnej niebędącej osobą prawną lecz posiadającej zdolność prawną, wchodzą inne jednostki organizacyjne, które we własnym imieniu zatrudniają pracowników, pracodawcą w rozumieniu ustawy jest jednostka, w skład której wchodzą jednostki zatrudniające pracowników W projekcie przyjęto szeroko rozumianą definicję pracodawcy w zakresie pojęć zatrudnienie oraz inna praca zarobkowa, poprzez odesłanie do ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. W myśl przedmiotowej ustawy zatrudnienie oznacza wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego oraz umowy o pracę nakładczą, natomiast inna praca zarobkowa oznacza wykonywanie pracy lub świadczenie usług na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia, umowy o dzieło albo w okresie członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych lub spółdzielni usług rolniczych. Przepisy art. 3 i 5 projektu zawierają propozycję odpowiedzialności pracodawcy w oderwaniu od koncepcji odpowiedzialności opartej na winie w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia. Rozwiązanie oparte na koncepcji tzw. zawinienia w wyborze lub nadzorze oraz zawinienia organizacyjnego wydaje się bardziej uzasadnione w odniesieniu do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej, niż karnomaterialne rozumienie winy umyślnej albo nieumyślnej osób fizycznych. W art. 3 proponuje się, aby odpowiedzialność dotyczyła działań osób działających w imieniu pracodawcy lub jego jednostki organizacyjnej w ramach uprawnienia lub obowiązku do reprezentowania lub prowadzenia spraw, w szczególności w ramach uprawnienia do wykonywania czynności z zakresu prawa pracy lub ubezpieczeń społecznych oraz innych czynności dotyczących wykonywania pracy zarobkowej, lub w ramach obowiązku reprezentowania pracodawcy w tych sprawach, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku. Ponadto pracodawca będzie podlegać

4 odpowiedzialności, jeżeli osoba działająca w jego imieniu dopuści do działania sprawcę czynu zabronionego w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, albo sprawca czynu zabronionego będzie działał w imieniu lub w interesie pracodawcy, za zgodą lub wiedzą tej osoby. Przesłanką odpowiedzialności pracodawcy każdorazowo będzie okoliczność, że sprawca działa na jego rzecz, jak również że działanie sprawcy przyniosło lub mogło przynieść pracodawcy korzyść, chociażby niemajątkową. Konsekwentnie w art. 5 projektu proponuje się, aby pracodawca podlegał odpowiedzialności na podstawie ustawy, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby, o której mowa w art. 3, lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą - ze strony organu lub przedstawiciela pracodawcy. Przepis art. 4 przewiduje, że pracodawca podlega odpowiedzialności na podstawie ustawy, jeżeli fakt popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, wymienionego w art. 7, został potwierdzony prawomocnym wyrokiem skazującym za przestępstwo lub wykroczenie albo prawomocnym wyrokiem warunkowo umarzającym postępowanie karne. Pracodawca będzie również podlegać odpowiedzialności w przypadku niemożności wydania takiego wyroku z powodu umorzenia postępowania karnego ze względu na okoliczności wyłączające ściganie sprawcy, o których mowa w art. 17 1 pkt 3-11 Kodeksu postępowania karnego. Unormowanie zawarte w art. 6 przesądza o odrębności kary pieniężnej, orzekanej wobec pracodawcy na podstawie przepisów projektowanej ustawy, od odszkodowania w rozumieniu przepisów prawa cywilnego oraz od odpowiedzialności administracyjnej. Odpowiedzialność pracodawcy nie wyłącza również indywidualnej odpowiedzialności osoby fizycznej, która takiej odpowiedzialności nie poniosła. Przepis art. 8 projektu określa granice wymiaru kary pieniężnej, nawiązując do rozwiązań przyjętych w ustawie o odpowiedzialności podmiotów

5 zbiorowych. Przewiduje się, że wobec pracodawcy odpowiedzialnego za przestępstwo sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 20.000.000 złotych, natomiast wobec pracodawcy odpowiedzialnego za wykroczenie sąd orzeka karę pieniężną w wysokości od 1.000 do 100.000 złotych. Jednocześnie proponuje się ograniczenie kary pieniężnej do wysokości 10 % przychodu osiągniętego w roku obrotowym, a wobec pracodawcy będącego jednostką sektora finansów publicznych do wysokości 10% wydatków planowanych w roku budżetowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności pracodawcy. Takie rozwiązanie pozwala na skorelowanie wymiaru kary z sytuacją gospodarczą pracodawcy w chwili popełnienia czynu zabronionego. Projekt zawiera również dyrektywę dla sądu, aby orzekając karę pieniężną kierował się w szczególności wagą nieprawidłowości w wyborze lub nadzorze, rozmiarami korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez pracodawcę, jego sytuacją majątkową, społecznymi następstwami ukarania oraz wpływem ukarania na dalsze funkcjonowanie pracodawcy. W projekcie przewiduje się, że w szczególnie uzasadnionych przypadkach, gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności pracodawcy nie przyniósł temu pracodawcy korzyści, sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej. Jednocześnie proponuje się obostrzenie tej kary, jeżeli przed upływem 5 lat od uprawomocnienia się orzeczenia o nałożeniu kary pieniężnej zostanie ponownie popełniony czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności pracodawcy. Odpowiedzialność pracodawcy na podstawie ustawy ustaje, jeżeli od dnia uprawomocnienia się orzeczenia, o którym mowa w art. 4, upłynęło 10 lat. Dłuższy okres przedawnienia, niż określony w Kodeksie karnym, wynika z faktu, że postępowanie w sprawie odpowiedzialności pracodawcy rozpoczyna się dopiero po prawomocnym zakończeniu postępowania w sprawie czynu zabronionego pod groźbą kary. Z kolei art. 13 stanowi, że kary pieniężnej nie wykonuje się, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku stwierdzającego

6 odpowiedzialność pracodawcy za czyn zabroniony pod groźbą kary upłynęło 10 lat. Projektowane przepisy art. 14 i art. 15 umożliwiają pracodawcy uczestniczenie w postępowaniu karnym i w postępowaniu w sprawie o wykroczenie, którego rozstrzygnięcie może skutkować pociągnięciem pracodawcy do odpowiedzialności na podstawie przepisów projektowanej ustawy. Ustanawia się obowiązek powiadamiania pracodawcy o takim postępowaniu i przysługujących pracodawcy uprawnieniach, oraz o grożącej mu odpowiedzialności w razie wydania orzeczenia, o którym mowa w art. 4 projektu. Pracodawca może zgłosić udział swojego przedstawiciela w postępowaniu przed sądem; w toku tego postępowania pracodawcy przyznaje się szereg uprawnień procesowych przysługujących stronom, łącznie z prawem do wniesienia apelacji od wyroku sądu pierwszej instancji. Przepisy art. 16 35 projektu określają zasady postępowania w sprawach odpowiedzialności pracodawców. Projektowana regulacja zmierza do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu postępowania karnego, z zastrzeżeniem odrębnych uregulowań art. 16 35 projektu, przy jednoczesnym wyłączeniu stosowania przepisów k.p.k. o oskarżycielu prywatnym, powodzie cywilnym, przedstawicielu społecznym, postępowaniu przygotowawczym, postępowaniach szczególnych oraz o postępowaniu karnym w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych. W art. 18 przewiduje się, że w sprawach odpowiedzialności pracodawcy za naruszenie praw osób wykonujących pracę zarobkową orzekać będzie w pierwszej instancji sąd rejonowy, w którego okręgu popełniono czyn zabroniony, a jeżeli czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą - sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się siedziba pracodawcy, a w przypadku zagranicznej jednostki organizacyjnej - siedziba jej przedstawiciela w Rzeczypospolitej Polskiej. Jednocześnie w art. 19 dopuszcza się właściwość przemienną z sądem okręgowym, że względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy.

7 Projektowana ustawa zakłada, że postępowanie wszczyna się na wniosek prokuratora, inspektora pracy lub pokrzywdzonego. Wniosek taki podlegałby wstępnej kontroli sądu. W celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania wnioskodawca może wystąpić do sądu właściwego do rozpoznania sprawy o wydanie postanowienia o zabezpieczeniu na mieniu pracodawcy grożącej kary pieniężnej. Zgodnie z art. 26, w przypadku, gdy wniosek w tej samej sprawie złożyli prokurator lub inspektor pracy i pokrzywdzony, rozpoznaniu podlega wniosek prokuratora albo inspektora pracy, co nie wyłącza uprawnień procesowych pokrzywdzonego przewidzianych w projekcie. Przepis art. 27 przewiduje, że w imieniu pracodawcy w postępowaniu występuje osoba uprawniona do jego reprezentacji albo inna osoba wyznaczona przez pracodawcę. W imieniu pracodawcy w postępowaniu nie może występować osoba, która popełniła czyn zabroniony stanowiący podstawę wniosku. Proponuje się również, aby pracodawca miał prawo ustanowienia obrońcy spośród osób uprawnionych do obrony według przepisów o ustroju adwokatury lub osób uprawnionych do świadczenia pomocy prawnej według przepisów o radcach prawnych W myśl projektowanego art. 30 sąd samodzielnie rozstrzyga zagadnienia faktyczne i prawne w granicach wniosku, przy czym prawomocne wyroki skazujące sprawcę czynu zabronionego za przestępstwo lub wykroczenie, o którym mowa w art. 7, oraz prawomocne wyroki warunkowo umarzające postępowanie karne wobec sprawcy takiego przestępstwa lub wykroczenia są dla sądu wiążące. Natomiast w przypadku gdy w orzeczeniu zapadłym w postępowaniu karnym stwierdzono niemożność wydania wyroku skazującego albo wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne z powodu przyczyn wymienionych w art. 17 1 pkt 3-11 Kodeksu postępowania karnego, sąd samodzielnie rozstrzyga co do faktu popełnienia przestępstwa lub wykroczenia, wymienionego w art. 7.

8 Zgodnie z art. 34 od wyroku sądu pierwszej instancji wnioskodawcy i pracodawcy oraz pokrzywdzonemu, który złożył wniosek jednocześnie z prokuratorem lub inspektorem pracy, przysługuje apelacja. Kasacja w sprawach odpowiedzialności pracodawców może być wniesiona jedynie przez Prokuratora Generalnego lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Przewiduje się, że do wykonania orzeczonej kary pieniężnej stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu karnego wykonawczego dotyczące wykonania grzywny, przy czym kara pieniężna jest płatna z przychodu pracodawcy. Przepis art. 37 zakłada, że zatarcie orzeczenia stwierdzającego odpowiedzialność pracodawcy za czyn zabroniony pod groźbą kary następuje z mocy prawa z upływem 10 lat, a w przypadku wykroczenia po upływie 3 lat od wykonania lub darowania albo przedawnienia wykonania kary pieniężnej. Proponowane zmiany w Kodeksie pracy zmierzają do podwyższenia wymiaru kary grzywny za wykroczenia przeciwko prawom pracownika, którą zgodnie z Kodeksem wykroczeń wymierza się w granicach od 20 zł do 5.000 zł. Przewidziane w projekcie granice zagrożenia wyniosłyby od 1000 zł do 30.000 zł. Jednocześnie wprowadza się odpowiedzialność za podżeganie do popełnienia takich wykroczeń oraz za pomocnictwo w ich popełnieniu. Ma to na celu pociągnięcie do odpowiedzialności każdej osoby, w tym pracodawcy będącego osobą fizyczną, który nakłania inna osobę do popełnienia czynu zabronionego, bądź ułatwia jego popełnienie. Proponowane zmiany w ustawie o Krajowym Rejestrze Karnym wynikają z faktu, że po wejściu w życie projektowanej ustawy w KRK będzie się gromadzić dane o pracodawcach, wobec których orzeczono karę pieniężną na podstawie nowowprowadzonych regulacji. Przewiduje się również dokonanie nowelizacji ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Dotyczy ona wprowadzenia karalności podżegania i pomocnictwa wykroczeń polegających na zatrudnianiu lub powierzaniu wykonywanie innej pracy zarobkowej bezrobotnemu lub podjęciu

9 przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności gospodarczej bez zawiadomienia właściwego powiatowego urzędu pracy, a także powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu zezwolenia na pracę, lub na innym stanowisku, lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę oraz wykonywaniu przez cudzoziemca pracy bez zezwolenia lub na innym stanowisku, lub na innych warunkach niż określone w zezwoleniu na pracę. Przewiduje się, ze projektowana ustawa wejdzie w życie w dniu 1 lipca 2007 r. Zakłada się, że skutki finansowe związane z wejściem w życie ustawy będą dotyczyły przede wszystkim przejęcia przez Krajowy Rejestr Karny dodatkowych zadań, przewidzianych w projekcie.