Wykład 3 Okres S ę d z i ó w

s. prof. dr hab. Ewa J. Jezierska OSU Papieski Wydział Teologiczny, Wrocław Wykład 3 Okres S ę d z i ó w Epoka Sędziów rozpoczyna się śmiercią Jozuego (Sdz 2,6n), a kończy mową pożegnalną Samuela (1 Sm 12). Jest to okres naznaczony piętnem anarchii narodowej. Nie ma jedności plemion izraelskich, trwają walki z ludnością kananejską. W tym okresie historii Bóg zsyłał wybitnych ludzi, powołując każdego z osobna (nie byli dziedziczni), którzy działali w imieniu Jahwe i z Jego mocą. Walczyli z wrogami o niepodległość, przy czym władza ich ogranicza się często do pokolenia Jakuba, któremu przynieśli wyzwolenie. Sędziowie posiadali wielki autorytet i wywierali wielki wpływ moralny na Izraelitów, co było bardzo ważne w obliczu silnego wpływu obyczajowości kananejskiej (powodującej apostazje, rozluźnienie moralne, lekceważeniem przymierza, by nie dopuszczali się kultu obcych bogów, cudzołóstwa ). Sędziowie wymierzali sprawiedliwość, przywracali porządek w społeczności Izraelitów.. Sędziowie, całkowicie posłuszni Jahwe, mający niezachwianą w Niego wiarę (Sdz 8,23), bywali niejednokrotnie okrutni w działaniu i pod względem obyczajów nie pozbawieni ułomności (np. Samson - konflikt między charyzmatem i erosem, Jefte - konflikt miedzy dzielnością i lekkomyślnością) 1. Księga S ę d z i ó w wymienia następujących sędziów: mniejszych : Szamgar (Sdz 3,31), Tola (Sdz 10,1), Jair (Sdz 10,3-5), Ibsan (Sdz 12,8-12), Elon. (Sdz 12,11-12), Aldon (Sdz 12,13-15), większych : Otniel (Sdz 5,7-10), Ehud (Sdz 3,11-30), Debora (i Barak) (Sdz 4,4 5,31), Gedeon (Sdz 6,11 8,32), Jefte (Sdz 10,6 12,7), Samson (Sdz 13,1 16,31) oraz 1

Heli (1 Sm 1,1nn) i Samuel (1 Sm 7,15). W opowieści o każdym z sędziów powtarza się formuła: Izraelici byli niewierni wobec Jahwe, On wydawał ich w ręce wrogów; Izraelici okazywali skruchę i wzywali Jahwe, On zsyłał im zbawcę sędziego. Po krótkim okresie spokoju, gdy ucisk ustał, a Izraelici przestrzegali wymagań Jahwe, następowały na nowo akty niewierności i cykl się powtarzał 2. W okresie Sędziów bowiem istniała silna presja obyczajowa ze strony kananejskiej, która powodowała apostazję i rozluźnienie moralne plemion izraelskich. Ostoją rozbitych plemion żyjących według zasad patriarchalnych była Arka Przymierza, pozostająca w Szilo, potem w Mispa, następnie w Betel. W miejscu pobytu Arki składane były ofiary (także w miejscach znanych z teofanii) 3. (Gerard von Rad uważa, że urząd sędziów był dla Izraela najodpowiedniejszą formą rządów; trzeba uważać za nieszczęście fakt, że przez ustanowienie królów wymógł on (Izrael) swoja autonomię w stosunku do Jahwe 4 ). Można zatem powiedzieć, że epokę sędziów charakteryzował:: - brak jeszcze jedności plemion izraelskich, - nieustanne walki zbrojne z ludnością kananejską, zamieszkującą warowne miasta, z Moabitami, Amonitami, Madianitami, a przede wszystkim z Filistynami, - rozszerzanie się strefy (zakresu) władzy i umocnienie się w zdobytej ziemi Kankan. Zasługą Sędziów było utrzymanie wolności politycznej i przeprowadzenie reformy religijnej właściwie, co trzeba podkreślić - jedno i drugie uzyskały plemiona izraelskie dzięki Bogu, za pośrednictwem ludzi wybranych. Jahwe udzielał mocy powołanym sędziom. Pan zaś zwrócił się ku niemu (do Gedeona) i rzekł do niego <idź z tą siła, jaką posiadasz i wybaw Izraela z rąk Madianitów. Czyż nie Ja ciebie posyłam> (Sdz 6,14). A na wahania i zastrzeżenia Gedeona, Pan odpowiedział: Ponieważ ja będę z tobą, pobijesz Madianitów jak jednego męża (Sdz 6,16). 1 J.K.Pytel, Ksi,ęga Sędziów, w: Wstęp do Starego Testamentu, redlstachowiak, Pallotinum, Poznań 1990, 179.183. 2 W.J.Harrington, Klucz do Biblii 3 J.K.Pytel, Ksiega Sędziów, 179. 2

Ciągłe walki tego okresu obudziły w Izraelitach pragnienie jedności i człowieka silnej ręki króla. Sędziowie nie chcieli podjąć się przewodzenia Izraelowi jako królowie. Np. Gedeon (Sdz 8,23) powiedział: Nie ja będę panował nad wami, ani też mój syn; Jahwe będzie panował nad wami. Także Samuel, ostatni z sędziów bardzo opierał się wprowadzeniu rządów królewskich Ale syn Jerubbala, Abimelek (Sdz 9,1nn) został ogłoszony królem koło dębu w Sychem. Zaistniałą sytuacje, a także to, że na urząd króla nie patrzono ze zbyt wielkim szacunkiem, obrazuje bajka Jonatana (Sdz 9,7nn): Posłuchajcie mnie możni Słychem, a Bóg usłyszy was także. Zebrały się drzewa, aby namaścić króla nad sobą. Rzekły do oliwki: <króluj nad nami!> Odpowiedziała im oliwka: <Czyż mam się wyrzec mojej oliwy która służy czci bogów i ludzi, by pójść i kołysac się ponad drzewami?> Z kolei zwróciły się drzewa do drzewa figowego: <Chodź ty i króluj nad nami!> Odpowiedziało im drzewo figowe: <Czyż mam się wyrzec mojej słodyczy i wybornego mego owocu, aby pójść i kołysać się ponad drzewami?> Następnie rzekły drzewa do krzewu winnego: <Chodź ty i króluj nad nami!> Krzew winny im odpowiedział: <Czyż mam się wyrzec mojego soku, rozweselającego bogów i ludzi, by pójść i kołysać się ponad drzewami?> Wówczas rzekły wszystkie drzewa do krzewu cierniowego: Chodź ty i króluj nad nami!> Odpowiedział krzew cierniowy drzewom: <Jeśli naprawdę chcecie mnie namaścić na króla, chodźcie i odpoczywajcie w moim cieniu! A jeśli nie, niech ogień wyjdzie z krzewu cierniowego i spali cedry libańskie>. (Tekst ten jest forma obrony przeciw uzurpatorowi i monarchii. Oliwka, figowiec, krzew winny czyli Jerubaal odrzucają władzę królewską, przyjmuje je krzew cier- 4 A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 252. o 3

niowy Abimelek syn Jerubaala, który wymordował 72 braci by być obwołany królem. Nie zginął tylko najmłodszy brat Jotan). Księga Sędziów składa się z fragmentów wielu przekazów pochodzących z różnych okresów historii plemion izraelskich. Przedstawiona historia została poddana teologicznej interpretacji, nawet i idealizacji. W układzie księga Sędziów wyróżnić można trzy części: pierwsza opisuje stan narodu (Sdz 1,1-3.6), druga walki plemion z wrogami wewnętrznymi i zewnętrznymi (Sdz 3,7-16,31), trzecia podaje opowiadania o dziejach pokolenia Dana i Beniamina (Sdz 17-21) 5. Stosunkowo szeroko opisani są sędziowie: Debora z Barakiem, Gedeon, Samson i Samuel. a) D e b o r a - charyzmatyczna, bohaterka narodowa. Po każdym z sędziów, Otnielu, potem po Ehudzie (który zabił ciemiężcę Izraela, króla Moabu, Eglona Sdz 3,12-30), Izraelici zaczęli czynić to, co złe w oczach Jahwe (Sdz 4,1), zostali podbici ( Pan wydał ich ) przez króla Kanaanu, którego wodzem wojsk był Sisera (Sdz 4,2). W tym czasie sprawowała sądy na Izraelem Debora, prorokini, żona Lappidota. Zasiadała ona pod Palmą Dobory, między Rama i Betel w górach Efraima, dokąd przybywali Izraelici, aby rozsądzać swoje sprawy (Sdz 4,4). Imię Debora znaczy pszczoła 6.[Ciekawe, że opracowując Historię zbawienia, jej autor, ks. Edward Zawiszewski wymienia Baraka, który odniósł zwycięstwo nad wojskami kananejskimi pod wodzą Sisery, a Debore tylko wspomina 7. Jak podaje Księga Sędziów, Debora posłała po Baraka, syna Abinoama z Kedesz (pokolenie Neftalego), mówiąc: Oto, co rozkazał Pan, Bóg Izraela: Idź, udaj się na górę Tabor, po to, by Barak zgromadziwszy wojska na górze, wyruszył przeciw Siserze ( przyprowadzę ci do potoku Kiszon Siserę wodza wojsk Jabina, z jego rydwanami i hufcami i dam je w twoje ręce Sdz 4,7).. Barak zgodził się wyruszyć do walki z Sicerą pod warunkiem towarzyszenia mu przez Deborę: Jeżeli ty 5 M.Rosik, Rabin I.Rapoport, Wprowadzenie do literatury i egzegezy biblijnej okresu biblijnego i rabinicznego, 24-25. 6 J.K.Pytel, Ksiega Sędziów, 179. 7 E.Zawiszewski, Historia zbawienia, Pelplin 1993, 26. 4

pójdziesz ze mną, pójdę, lecz jeśli ty nie pójdziesz zemną, nie pójdę. Debora odpowiedziała: Pójdę więc z tobą, lecz chwała nie okryje drogi, po której pójdziesz, albowiem przez ręce kobiety Pan wyda Siserę. Wojsko kananejskie po wodzą Sisery zostało rozgromione (pomogły warunki atmosferyczne całodzienny deszcz i wezbrany potok Kiszon, co obezwładniło rydwany wojska. Sisera sam zginął z ręki Jael, żony Chebera Kenity. - (Sdz 4,4-24 - podaje relację z walki i śmierci Sisery ). Debora (wraz zwycięstwie Barakiem) śpiewa po zwycięstwie pieśń, która tchnie jej siłą, dziką namiętnością, upojeniem z powodu zwycięstwa i zguby wrogów, i świadomością, że Tym, który dokonał zwycięstwa jest Bóg Izraela. (fragmenty Sdz 5,2-31): Skoro wodzowie w Izraelu stanęli na czele a lud dobrowolnie się ofiarował do walki błogosławcie Pana! Słuchajcie, królowie, nadstawcie uszu, władcy: Dla Pana będę śpiewała, Będę opiewać Pana, Boga Izraela. Panie, gdy Tyś wychodził z Seiru., Gdyś z pól Edomu wyruszał, ziemia wtedy drżała, kropiły niebiosa, chmury kropiły wodą. [ ] Zanikło życie w osiedlach, Zanikło w Izraelu, Aż powstała Debora, Powstała jako matka w Izraelu.[ ] Serce me zwraca się ku wodzom izraelskim, ku tym z ludu, co dobrowolnie ofiarowali się do walki: błogosławcie Pana! [ ] Nadeszli królowie i walczyli, walczyli wtedy królowie Kanaanu W Tanak nad wodami Megiddo, lecz nie zebrali srebra jako łupu. Gwiazdy z niebios walczyły Ze swoich dróg walczyły przeciw Siserze. [ ] Rozległ się wtedy tętent kopyt końskich Od wielkiego pośpiechu ich wojowników [ ] Tak, Panie, niechaj zginą wszyscy Twoi wrogowie! A którzy Cię miłują, niech będę jak słońce wschodzące w swym blasku I kraj zaznał pokoju przez lat czterdzieści. 5

W wyżej wspomnianej walce Baraka z Siserą brały udział pokolenia: Efraima, Beniamina, Manassesa, Zabulona, Issachara, Neftalego. Na apel o włączenie się do wojny nie odpowiedziały pokolenia: Rubena, Gada (Gileada), Dana i Asera. Pokolenia Judy i Symeona nie są wspomniane, ponieważ, jako osiedlone na południu, nie utrzymywały bliższej łączności z resztą narodu podczas tych walk. Pieśń Dobory wskazuje, że pokolenia Izraela nie miały jeszcze wspólnego kierownictwa. Każde pokolenie wywalczało sobie swoją pozycję wśród innych. b) G e d e o n - sędzia z pokolenia Manassesa. Przekaz biblijny jest niejednolity, wiele w nim rozbieżności, są także wersje podwójne (np. powstanie ołtarza Sdz 6,11-24 i 6,25-32), co wskazuje na postać Gedeona, jako na osobę znaną, opowiadaną i opisywaną.. Spowodowało to zmieszanie historii z legendą. Tematem przekazu o Gedeonie jest święta wojna z woli Bożej i wybawienie, ukazane jako czyn samego Boga. Opowieść o Gedeonie zbudowana jest według czteroczłonowego schematu: - zlecenie misji - sprzeciw ze strony powołanego (Sdz 6,15) - odparcie sprzeciwu przez udzielenie obietnicy Jahwe (Sdz 6,10) - znak potwierdzenie, że Jahwe rzeczywiście zlecił tę misję (Sdz 7,17-21). Schemat taki powtarza się w ST przy powołaniu Mojżesza, namaszczeniu Saula, w NT przy zapowiedzi skierowanej do Zachariasza, przy zwiastowaniu). (1) Zlecenie misji następuje w rozmowie Anioła Pańskiego. Sdz 6 opowiada o spotkaniu Gedeona z Aniołem Pańskim; Pan z tobą dzielny wojowniku, Wybacz, Panie mój! Jeżeli Pan jest z nami, skąd pochodzi to wszystko, co się nam przydarza? Gdzie są te wszystkie dziwy, o których opowiadają nam ojcowie nasi, mówiąc: <Czyż Pan nie wywiódł nas z Egiptu? A oto teraz Pan nas opuścił i oddał nas w ręce Madianitów, Pan zaś zwrócił się ku niemu i rzekł do niego: Idź z tą siła, jaką posiadasz i wybaw Izraela z rąk Madianitów, Czyż nie Ja cię posyłam? (Sdz 6,11-14 ), 6

(2) Gedeon odpowiedział: Wybacz, Panie mój! Jakże wybawię Izraela. Ród mój jest najbiedniejszy w pokoleniu Manassesa a ja jestem ostatni w domu mego ojca (Sdz 6,15). (3) Jahwe zareagował słowami: Ponieważ ja będę z tobą, pobijesz Madianitów, jakby to był jeden mąż (Sdz 6,16). Gedeon prosi o znak, potwierdzenie, że Jahwe z nim mówi. (4) Gedeon zkłada ofiarę, a znakiem jest przyjęcie złożonej ofiary: Anioł Pański wyciągnął koniec laski, która trzymał w ręku, dotknął nią mięsa i chlebów przaśnych i wydobył się ogień ze skały. Strawił on mięso i chleby przaśne. Potem zniknął Anioł Pański sprzed jego oczu. Zrozumiał Gedeon, że to był Anioł Pański i rzekł: <Ach, Panie, Panie mój! Oto Anioła Pańskiego widziałem twarzą w twarz>. Rzekł do niego Pan: <pokój z tobą! Nie bój się niczego. Nie umrzesz>. (Sdz 6,21-23). Ważnym jest podkreślenie, że Gedeon zburzył ołtarza Baala, będący własnością jego ojca, a także posąg bogini kananejskiej, Aszery, stojący przy ołtarzu (Sdz 6,25-32). Potem Gedeon walczył z Madianitami (zgotowana zasadzka Sdz 7,16-22). Okrzyk bojowy wojska Za Jahwe, za Gedeona (Sdz 7,18.20) zawierał akcent skierowany przeciw Baalowi, przeciw jego kultowi. Madianici zostali pobici. Mężowie izraelscy proponowali mu objęcie władzy królewskiej, rzekli do Gedeona: Panuj nad nami, ty, twój syn i twój wnuk, ponieważ wybawiłeś nas z rak Madianitów. Lecz Gedeon im odpowiedział: Nie ja będę panował nad wami ani tez mój syn: Pan będzie panował nad wami Gedeon odpowiedział: Nie będę panował nad wami, ani też mój syn: Pan będzie panował nad wami (Sdz 8,23). Tekst podający historię o Gedeonie podkreśla, że wojna ( święta wojna ) i wybawienie jest dziełem samego Jahwe, Gedeon zmarł w szczęśliwej swej starości (Sdz 8,32). 7

c) S a m s o n Pochodził z pokolenia Dana. Jego historie opisuje Sdz 13,1-16,31. Od urodzenia poświęcony był Jahwe. Anioł Pański ukazał się żonie Manoacha zapowiadając urodzenie syna: Oto poczniesz i porodzisz syna, a brzytwa nie dotknie jego głowy, gdyż chłopiec ten będzie Bożym nazirejczykiem, od chwili urodzenia. On to zacznie wybawiać Izraela z rąk Filistyńskich (Sdz 13,5). Podczas drugiego spotkania z Aniołem Pańskim, Manoach pyta go o imię. Anoł odpowiada: Dlaczego pytasz mnie o moje imię: jest ono cudowne (Sdz 13,18). Żona Manoacha, nazywana w tekście ową kobietą, urodziła syna i dała mu imię Samson (hebr. Szimszon). Opis historii Samsona zawiera obraz ówczesnej epoki: szczegółowe informacje o ówczesnych zwyczajach i obyczajach, informacje polityczne opisy nieszczęść spowodowanych najazdami Filistynów, opisy ludzkich kontaktów z Filistynami (Sdz 14,1-4). Historia wspomina miłość Samsona do kobiety filistyńskiej (i zagadkę Samsona związaną z lwem i miodem, podana do rozwiązania uczestnikom zaślubin: Z tego, co pożera wyszło to, co jest spożywane, a z mocnego wyszła słodycz. Odpowiedź zdobyta przez żonę Samsona: Cóż słodszego niż miód, a cóż mocniejszego niż lew Sdz 14,14.18 pociągnęła za sobą zemstę Samsona). Samson odznaczył się w uporczywych walkach z Filistynami (podpalenie plonów Filistynów Sdz 15,1-8. Pobił szczęką oślą tysiące mężów Sdz 14,9-17.). W jego życiu, obok charyzmatycznego powołania, spotykamy przygodę miłosną z Dalilą, której wyjawił źródło swojej siły i to stało się powodem jego zguby (Sdz 16,4-22). Pokonany przez Filistynów, pozbawiony oczu, osadzony został w więzieniu. Zemścił się na Filistynach, kiedy wprowadzony na ucztę przewrócił kolumny podpierające dach domu, w którym zgromadzonych było ok. 3000 Filistynów. Zginął on i zgromadzeni jego wrogowie 8. Przywrócenie mu charyzmatycznej siły po 8 Samson, w: Encyklopedia Kościoła, t.ii, opr. F.L. Croos, E.A.Livingstone, Vocatio, Warszawa 2003, 725-726. 8

modlitwie do Boga i ekspiacyjna śmierć pod gruzami pałacu były również zachętą i nauką dla Izraelitów, by porzucili błędy i jawne grzechy i trwali przy Jahwe 9. Samson, mimo siły fizycznej (wszakże ograniczonej włosami - był nazirejczykiem), nie udźwignął powołania Boskiego. Zginął, mszcząc się na Filistynach za stracone swoje oczy. (Sdz 16,22-30). Sądy na Izraelem sprawował dwadzieścia lat (Sdz 16,31). Uczeni dzisiaj uważają, że opowiadania o Samsonie były niezależnymi utworami, które opracował potem deuteronomista. Samsona uważa się za bohatera narodowego, wyzwoliciela Izraela (chociaż opowiadania na to nie wskazują). W NT List do Hebrajczyków stawia go jako wzór do naśladowania (Hbr 11,32): nie wystarczyłoby mi bowiem czasu na opowiadanie o Gedeonie, Baraku, Saksonie, Dawidzie, Samuelu i o prorokach, którzy przez wiarę pokonali królestwa, dokonali czynów sprawiedliwych, otrzymali obietnice, [ ], stali się bohaterami w wojnie i do ucieczki zmusili nieprzyjacielskie szyki. W literaturze Samson przedstawiany jest jako bohater np. przez Johna Miltona (1671)w utworze: Samson Agonites (Samson siłacz), przez Georga Friedricha Händla (1741) w oratorium Samson i Dalila 10. Chociaż Samson upadł, całe życie charakteryzowała go miłość do jego ludu. Jego historia ukazuje klęskę charyzmatyka i obraz zmarnowanej siły danej przez Boga (tak stwierdza Gerard von Rad) 11. d) Heli i Samuel Dzieje Hellego, Samuela, a potem króla Saula i Dawida, opisuje 1 Księga Samuela. Pierwotnie jedna, a podzielona przez Septuagintę na dwie księgi (1 i 2 Samuela), połączone zostały pod jednym tytułem [Cztery] Księgi Królewskie. Polskie współczesne przekłady Biblii idą za tekstem hebrajskim wyróżniając 1 i 2 Samuela, 1 i 2 Królewskie. 9 E.Zawiszewski, Historia zbawienia, 28. 10 Samson, w: Encyklopedia Kościoła, 726. 11 Dzieje Samsona podaje A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 256; J.K.Pytel, Ksi,ega Sedziów, 179-180. 9

Heli, sędzia poprzedzający Samuela, był kapłanem Jahwe w Szilo, gdzie znajdowała się Arka Przymierza. Czas, w którym żyje i działa Samuel, charakteryzuje upadek religijny i polityczny: znieważane są ofiary w Szilo przez synów Hellego Chofniego i Pinchasa (1 Sm 1,3), Izraelici cierpią ucisk ze strony Filistynów, którzy niszczą miasto Szilo, Arka Przymierza zostaje zabrana (1 Sm 4,1nn) i umieszczona jej w świątyni Dragona w Aszdod (1 Sm 5,1-5), potem oddana i umieszczona w Kiriat-Jearim (1 Sm 6,1nn), gdzie pozostała aż do czasów króla Dawida. Wiara w potęgę Jahwe i wierność Jemu osłabła, Izraelici wznosili ołtarza ku czci boga kananejskiego Baala i bogini płodności Asztarte (1 Sm 7,3). Heli kiedyś pobłogosławił Annie, żonie Elkany. Anna urodziła syna, nazwała do Samuel, a kiedy trochę podrósł (kiedy został odstawiony od piersi ), odprowadziła go do Hellego, na służbę Jahwe jak obiecała kiedyś, modląc się o syna: Panie zastępów! Jeżeli łaskawie wejrzysz na poniżenie służebnicy twojej i wspomnisz na mnie, i nie zapomnisz służebnicy twojej, i dasz mi potomka płci męskiej, oddam go Panu po wszystkie dni jego życia (1 Sm 1,11). Oddawszy syna Panu na posługę w świątyni, Anna wyśpiewała swoją pieśń Raduje się me serce w Panu (1 Sam 2,1-10). Samuel pełnił posługę wobec Pana jako chłopiec, ubrany w lniany efod. Anna szyła co roku mały płaszcz dla Samuela i przynosiła go co roku, gdy przychodziła wraz z mężem złożyć doroczną ofiarę (1 Sm 2,18-19). Młody Samuel rósł i coraz bardziej podobał się tak Panu, jak ludziom (1 Sm 2,26). Jahwe był z nim i nie pozwolił żadnemu jego słowu upaść na ziemię (1 Sm 3,19). Samuel był mężem czystego serca. Tradycja mówi, że był nazirejczykiem (1 Sam 1,11), sędzią i prorokiem. Na proroka powołany został już w świątyni w Szilo, w której wzrastał (1 Sdz 3,1-18). Cieszył się wiernością Boga: Samuel dorastał, a Pan był z nim. Nie pozwolił upaść żadnemu jego słowu na ziemię (1 Sdz 3,19). Bóg objawiał swoją wolę przez Samuela. Po śmierci Hellego (i jego synów) Samuel sprawował sądy na Izraelem przez całe swoje życie. Corocznie odbywał podróż do Betel, Gilgal i Mispa. Mieszkał w Rama, gdzie był jego dom i gdzie także sądził Izraele, tam również zbudował dom dla Jahwe (1 Sm 7,15-17). Samuel 10

nauczał prawa i głosił wolę Jahwe (1 Sdz 7,15n.) 12.. Był obrońcą czci i królewskich praw Jahwe. Jako człowiek Boży, nawracał plemiona izraelskie ku czystej wierze w Jahwe. Od niego rozpoczyna się religijne odrodzenie Izraelitów. Jako sędzia, Samuel sądził nie tylko kilka pokoleń izraelskich, ale swoją działalnością, swoją postawą przyczynił się do zbliżenia dwunastu pokoleń (związek 12 pokoleń przyjął bardziej okrzepłą formę), co było ważne przy późniejszym powstaniu królestwa. Samuel nie był zwolennikiem monarchii, Był zwolennikiem, obrońcą teokratycznej formy rządów. Uważał, że Jahwe jest prawodawcą, wodzem, sędzią ludu Przymierza. Samuel opierał się wprowadzeniu ziemskiego królestwa w Izraelu. Występował jako rzecznik Boga, rzecznik idei Przymierza i tradycji ojców. Podczas narady z ludem, żądającym króla, powtórzył wszystkie słowa Pana po rozmowie z Nim (1 Sm 8,10-18). Ale lud odrzucił radę Samuela: <Nie! Niechaj nad nami panuje król, abyśmy byli jak wszystkie narody: aby nas sądził nasz król, aby nam przewodził i prowadził nasze wojny> (1 Sm 8,19n). Samuel jako pełnomocnik ludu izraelskiego przekazał Jahwe żądanie Izraela, z którym sam się nie zgadzał. Bóg jednak powiedział: Wysłuchaj ich żądania i ustanów im króla (1 Sm 8,22). Samuel, przeciwny wprowadzeniu królestwa, musiał wykonać polecenie Boga, wybrać i namaścić pierwszego króla Izraela Saula. Wybór Saula na króla t e k s t : 1 Sm 10,17-26): Samuel zwołał lud do Mispa. Odezwał się wtedy do Izraelitów: <tak mówi Pan, Bóg Izraela: Wyprowadziłem Izraelitów z Egiptu i wyzwoliłem was z ręki wszystkich królestw, które was ciemiężyły. Lecz wy teraz odrzuciliście Boga waszego, który uwolnił was od wszelkich nieszczęść i ucisków, i rzekliście Mu: Ustanów króla nad nami. Ustawcie się więc przed Panem według pokoleń i według rodów.potem losowaniem wybrano pokolenie Beniamina, z pokolenia Beniamina 12 P.Weimar, Samuel, [w:] Praktyczny słownik biblijny, red.a.grabner-haider, przekład i opr. T.Mieszkowski, P.Pachciarek, Wyd. Pax, Warszawa 1999, 1175. 11

los padł na ród Matruiego, z którego los padł na Saula, syna Lisza. Szukano go, lecz nie znaleziono. Jeszcze pytano się Pana: <Czy ten człowiek tu przybył?>, odrzekł Pan <Oto tam ukrył się w taborze>. Saul wzrostem przewyższał ludzi o głowę. Ludzie zakrzyknęli <Niech żyje król!> Wtedy Samuel ogłosił ludowi prawa władzy królewskiej, zapisał je w księdze i złożył ją przed Panem. Następnie odprawił Samuel wszystkich ludzi do domów. Również i Saul udał się do swego domu w Gibea, a towarzyszyli mu wojownicy, których serca Bóg poruszył. Mimo iż przeciwny był ustanowieniu króla, to jednak, kiedy Saul został potem odrzucony przez Boga, Samuel okazał współczucie królowi i modlił się za niego. Kiedy Samuel odwrócił się, by odejść, Saul chwycił kraj jego płaszcza tak że go rozdarł. Wtedy rzekł do niego Samuel: <Jahwe odebrał ci dziś królestwo izraelskie a powierzył je komu innemu, lepszemu od ciebie > Odtąd już Samuel nie zobaczył Saula, aż do chwili swej śmierci. Smucił się jednak, iż Jahwe żałował tego, że Saula uczynił królem nad Izraelem (1 Sm 15,27-35). Podsumowując, można stwierdzić: - w księdze Sędziów, której ostatecznym redaktorem (podobnie jak księdze Jozuego) jest deuteronomista, zawarte są następujące motywy religijne: - historia jest historią zbawienia. Panem losów wszystkich narodów jest Jahwe. - Jahwe jest Bogiem wiernym spełnia wszystkie obietnice dane patriarchom i pomaga ludowi Przymierza w zdobyciu Ziemi Obiecanej. - Sędziowie, z racji swego powołania charyzmatycznego i swojej wiary, są narzędziami Boga: 1) Historia Gedeona pokazuje, że nie liczba wojowników, przewaga w uzbrojeniu, ale jedynie wiara decyduje p zwycięstwie. 2) Z historii Samsona wynika prawda, że człowiek może utracić dany mu charyzmat, jeżeli nie potrafić oprzeć się pokusom swego serca. 3) Natomiast historia Samuela ukazuje głęboki szacunek, jaki żywi Bóg dla tajemnicy ludzkiej wolności. Bóg dopuszcza do ustanowienia króla w Izraelu, cho- 12

ciaż wie, że pociągnie to następstwa religijne i narodowe. Bóg nie chce niszczyć wolności człowieka. Można powiedzieć, że lud Izraelski wymusił na Bogu króla. Deuteronomiczny przekaz dziejów Izraela podkreśla z jednej strony wyłączne działanie Boga, z drugiej, zaznacza wolność człowieka. Przekaz relacjonuje burzliwa historię tego czasu, czasu ścierania się Izraelitów z Filistynami, kiedy miasta-państwa kananejskie opowiadają się raz po jednej, raz po drugiej stronie. Nie ma jeszcze żadnego królestwa w Izraelu, faktycznie władcą jest Jahwe 13. 13 Jahwe.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 260-261; J.K.Pytel, Ksiega Samuela, w: Wstęp do Starego Testamentu, red. L.Stachowiak, Pallotinum, Poznań 1990, 185-186. 13

4. O k r e s k r ó l e s t w a 1. Saul - pierwszy król W odczuciu Izraelitów okres najświetniejszy w historii narodu to czas panowania trzech królów: Saula (1020-1012), Dawida (1012-972), Salomona (972-932). Dziełem Saula jest stworzenie polityczno-wojskowej podstawy państwa, Dawid zbudował wielkie państwo i umocnił je wewnętrznie religijnie, a zewnętrznie militarnie. Salomon korzystał z dorobku poprzedników, zwłaszcza ojca, wzniósł świątynię jerozolimską, która stała się znakiem religijnej i politycznej jedności narodu. Salomon jednak był współwinnym późniejszego rozpadu państwa i podziału jego wielkiego królestwa. Osiągnięcia tych trzech władców opierały się na gruncie poprzednich pokoleń, szczególnie na skutkach energicznej działalności ostatniego sędziego Samuela, były jednak oryginalnymi osiągnięciami samych władców. Historia Saula zawarta w 1 Sm 9 31 obejmuje okres końcowy działalności Samuela, który namaścił Saula na króla i rozpoczyna dzieje następcy Saula króla Dawida. Historia ta nie jest monolitem, zawiera szereg wątków, dubletów.. Pewne niezgodności próbuje się wyjaśnić istnieniem dwóch wersji przekazu: starszej, życzliwej dla króla ( rojalistycznej ), która powołanie i godność królewską Saula wiąże z Jahwe (1 Sm 9 11), i drugiej, wwersji młodszej, ( antymonarchicznej ), która wyniesienia Saila wiąże z wolą ludu, pokazuje że jest ono niezgodne z wola Jahwe i radami Samuela (1 Sm 8,1-22) co zdają się potwierdzać słowa Boga wypowiedziane do Samuela: Nie ciebie, lecz mnie odrzucają jako króla nad sobą (1 Sm 8,7). Być może, historia spisana została pod koniec okresu królewskiego (może jeszcze za Salomona?), kiedy różne przekazy ustne ujęto w formę pisemną. Retuszu dokonał deuteronomista (po okresie niewoli) pod wpływem proroków, wskutek doświadczeń z ziemskimi królami. Redakcja ta wypadła negatywnie i nieprzychylnie 14

dla króla. Zwłaszcza historia króla Saula przedstawia go jako człowieka, który zawiódł Boga, stał się życiowym, zrozpaczonym rozbitkiem. Saul był synem Kisza z plemienia Beniamina. Należy on do profetycznocharyzmatycznych postaci Starego Testamentu. Można w nim dostrzec blask powołania i wielkości sędziów. 1 Sm 10,9n mówi, że kiedy Samuel rozstał się z Saulem, po znalezieniu zagubionych oślic, Bóg zmienił jego serce opanował go Duch Boży. Potem, kiedy Saul spotkał zgromadzenie proroków, opanował go Duch Boży i Saul prorokował wśród nich. Na żądanie plemion izraelskich, by miała króla, Saul został wybrany, za zgodą Jahwe, poprzez losowanie (1 Sm 10,17nn). Samuel wtedy powiedział Czy widzicie, że temu, którego wybrał Pan, nikt z całego ludu nie dorówna? (1 Sm 10,24). Zewnętrznie, Saul był wysoki i wzrostem przewyższał lud o głowę. Wyniesienie Saula do godności królewskiej (wyniesienie przez Boga, jak mówi starsza warstwa narracyjna, lub przez lud zdaniem młodszej) oznacza w historii starotestamentowej fazę, kiedy charyzmat przeszedł w stan statyczny). Saul zbudował sobie pałac w Gibea (długości 51 m, szerokości 34 m - 1 Sm 10,26 ). Resztki murów odkrył William F,Albright na północ od Jerozolimy. Z Gibea Saul wyprawiał się przeciw Ammonitom, Amalekitom, przede wszystkim przeciw Filistynom.. (Zauważyć trzeba, że Filistyni, posiadający tajemnicę wyrobu żelaza, byli doskonale uzbrojeni w miecze i włócznie. Sąsiednim plemionom dostarczali tylko narzędzi żelaznych dla celów pokojowych i rolniczych; nie dostarczali broni. <Niech Hebrajczycy nie sporządzają sobie mieczów i włóczni!>. Wszyscy Izraelici chodzili więc do Filistynów ostrzyć swój lemiesz, topór, siekierę lub motykę Tak się więc stało, ze w czasie wojny nikt z ludzi, którzy byli z Saulem i Jonatanem, nie miał ani miecza, ani włóczni (1 Sm 13,19-22). W twierdzy Saula w Gibea znaleziono pierwsze żelazne narzędzie (datowane na 1010 przed Ch,.), był to żelazny lemiesz). Nieszczęście spadło na Saula, kiedy uzurpował sobie władzę kapłańską i własnymi rękami złożył w Gilgal ofiarę całopalną. Był to początek wojny z Filisty- 15

nami, kiedy Saul oczekiwał na Samuela 7 dni, by ten złożył ofiarę całopalną Bogu, dla zjednania Go Izraelitom. Ponieważ Samuel nie przybywał, Izraelici zaczęli odchodzić od Saula, wówczas ten samowolnie postąpił, chcą zjednać sobie hwe. Przezwyciężyłem się więc i złożyłem całopalenie - powiedział Samuelowi (1 Sm 12). Wówczas prorok rzekł do Saula: Popełniłeś błąd: Gdybyś zachował przykazanie twego Boga, Jahwe, które ci dał, niechybnie umocniłby Jahwe twoje panowanie nad Izraelem na wieki. A teraz panowanie twoje nie ostoi się. Jahwe wyszukał sobie człowieka według swego serca; ustanowił go Jahwe wodzem swego ludu, nie zachowałeś bowiem tego, co ci Jahwe polecił (1 Sm 13,13n). Ostatecznie, Saul odniósł zwycięstwo nad Filistynami. Potem król prowadził świętą wojnę z Amalekitami. Przed ostateczną bitwą otrzymał przez Samuela słowa Pana: Ukarzę Amaleka za to, co uczynił Izraelowi, bo stanął przeciw niemu na drodze, gdy szedł on z Egiptu. Dlatego teraz idź, pobijesz Amaleka o obłożysz klątwą wszystko, co jest jego własnością; nie lituj się nad nimi, lecz zabijaj tak mężczyzn, jak i kobiety, młodzież i dzieci, woły i owce, wielbłady i osły (1 Sm 15-2-3). Jednakże, kiedy Saul dotarł aż do Negebu (1 Sm 15,7) nie zachował obyczaju heremu (klątwy), w myśl którego cały łup wojenny (ludzie, zwierzęta ) jako nieczysty, powinien być zniszczony: Saul i lud ulitowali się jednak nad Agagiem i nad dobytkiem [ ], nad tym, co było lepsze; nie chciano tego wytępić wskutek obłożenia klątwą. Cały zaś dobytek nie posiadający żadnej wartości poddał klątwie (1 Sm 15,9). Wtedy Saul usłyszał z ust Samuela słowa ostatecznego odrzucenia: Czyż milsze są dla Jahwe całopalenia i ofiary krwawe od posłuszeństwa Jego głosowi? Właśnie lepsze posłuszeństwo od ofiary, uległość - od tłuszczu baranów. Bo opór jest jak grzech wróżbiarstwa, a krnąbrność jak złość bałwochwalstwa. Ponieważ wzgardziłeś nakazem Jahwe, odrzuciła cię On jako króla (1 Sm 15,22n). Saul był charyzmatykiem, jednak nie udało mu się własne życie, nie spełnił także zadania, jakie na nim spoczywało. Samuel, który sprzeciwiał się wprowadzeniu monarchii, od dnia namaszczenia Saula na króla (1 Sm 10,1) był do końca jego starszym, wiernym przyjacielem, doradcą i rzecznikiem sumienia. Upominał, 16

ostrzegał króla, ale czynił to z bólem serca. Po ostatecznym odtrąceniu Saula przez Boga, Samuel całą noc modlił się do Jahwe (1 Sm 15,11)., a potem, uproszony przez Saula, ostatni raz modlił się z królem po bitwie z Amalekitami. Samuel szedł za Saulem, a Saul oddał pokłon Jahwe (1 Sm 15,31). Samuel opuścił Saula, smucił się jednak, iż Jahwe pożałował tego, że Saula uczynił królem nad Izraelem (1 Sm 15,35). Saul wybrany kiedyś na króla, pod koniec życia był człowiekiem porzuconym, opuszczonym przez miłość Boga. Trudno zrozumieć, dlaczego Bóg mu nie przebaczył (1 Sm 24-26). Historia Saula stawia człowieka bezradnym wobec nieubłaganych wyroków Boga. Pieśń Dawida śpiewania na wiadomość o śmierci Saula wyraża miłość, ból i cześć Dawida dla króla (2 Sm 1,19-27): O Izraelu, twa chwała na wyżynach zabita. Jakże padli bohaterowie? O płaczcie nad Saulem, córki izraelskie Jakże zginąć mogli waleczni wśród boju Jakże padli bohaterowie? Jakże przepadły wojenne oręże?. 2. D a w i d król wielkiego Izraela Historia życia króla Dawida podana jest w Biblii w trzech relacjach: 1 Sm 16,2 2 Sm 24,25; 1 Krl 1,1-2 2,11 1 Krn 11,1-29,28. Rządy Dawida ukształtowały liturgię i teologię Izraela. Historia plemion izraelskich zdaje się być jakby wznoszeniem się do punktu, w którym jaśnieje postać Dawida i jego dzieło. Późniejsze dzieje Izraela odwołują się do okresu panowania Dawida bolejąc na upadkiem państwa, czy nawołując do powrotu do państwa Dawida. Refleksja religijna nad postacią Dawida stała się podstawą rozważań nad problemem przyjścia Mesjasza i eschatologii. Porównując Dawida z Saulem, zauważa się, że Saul był energicznym wojownikiem, namaszczonym na króla, odrzuconym przez Jahwe (królem, który nigdy nie nosił na głowie błyszczącej korony), natomiast Dawid jawi się na tle Biblii w pełnej monarszej gali z koroną na głowie, w płaszczu królewskim. Saul zgrzeszył i został odrzucony, Dawid także zgrzeszył a Salomon, którego urodziła Batszeba, 17

żona Uriasza, został jego następcą. Nasuwa się pytanie, dlaczego, pomimo grzechów Dawida tron pozostał w jego rodzie? Biblia daje odpowiedź na to pytanie: podstawą jest proroctwo wyrażone w przepowiedni Natana, że Jahwe nigdy nie odwoła danego Dawidowi przyrzeczenia: Kiedy wypełnia się twoje dni, i spoczniesz obok twych przodków, wtedy wzbudzę po tobie potomka twojego, który wyjdzie z twoich wnętrzności i utwierdzę jego królestwo. On zbuduje dom imieniu memu, a ja utwierdzę tron jego królestwa na wieki. Ja będę mu ojcem, a on będzie Mii synem, a jeżeli zawini, będę go karcił rózgami i ciosami synów ludzkich. Lecz nie cofnę od niego mojej życzliwości, jak ja cofnąłem od Saula, twego poprzednika, którego opuściłem. Przede Mną dom twój i twoje królestwo będzie trwać na wieki. Tron twój będzie utwierdzony na wieki (2 Sm 7,12-16). W historii Dawida chodzi o to, co będzie po Dawidzie, chodzi o potomstwo, o następcę tronu, o pomazańca, o dalekie potomstwo. Proroctwo Natana odnosiło się do dalekiego celu. Deuteronomistyczna teologia dziejów pozwoliła wyczuć, głębszy sens tej przepowiedni i skojarzyć z problemem oczekiwanego Mesjasza, który odbuduje królestwa Dawida 14. Dawid, urodził się w Betlejem judzkim, był najmłodszym synem Jessego (1 Sm 16,10-13; 17,12n). Niedługo po namaszczeniu na króla przez Samuela (1 Sm 16,6-13) poszedł do Gibea, by grą na cytrze rozweselać króla Saula (1 Sm 16,18-23), którego dręczył zły duch zesłany przez Jahwe (1 Sm 16,14). Dawid przyjaźnił się z synem Saula, Jonatanem ( Kiedy właśnie [Dawid] przestał przemawiać do Saula, dusza Jonatana przylgnęła całkowicie do duszy Dawida. Pokochał go Jonatan jak samego siebie - 1 Sm 18,1n). Już za rządów Saula Dawid uczestniczył w walkach z Filistynami i Amalekitami. Walka Dawida z Golitem ( 1 Sm 17,1-51) pokazała, że Dawid posiadał umiejętność posługiwania się procą. Księga Sędziów (Sdz 20,16) mówi, że Dawid należał do wojowników, którzy ciskali z procy kamienie tak celnie, że włosa nie chybiali. Zmagania z Filistynami nie były łatwe: Izraelici niewielkiego wzrostu, 14 A.Läpple, Od Księgi Rodzaju do Ewangelii, 277-284. 18

zaopatrzeni byli najwyżej w oręż z brązu, Filistyni rośli, dysponowali przewagą dzięki swojej broni z żelaza. Kiedy Saul i Jonatan przyjaciel Dawida zginęli walcząc z Filistynami, Dawid śpiewał pieśń żałobną O Izraelu, twa chwała na wyżynach twoich leży pobita (2 Sm 1,19). Nie wiedząc dokąd pójść po śmierci króla Saula, Dawid radził się Jahwe: <Czy mogę się udać do któregoś z miast judzkich> Pan odrzekł: <Możesz iść>. Pytał znów Dawid: <Dokąd mam iść?> Odpowiedział: <do Hebronu> (2 Sm 2,1). Początkowo Dawid panował przez 7 lat i 6 miesięcy w Hebronie nad domem Judy (2 Sm 2,1-7). Nad resztą pokoleń panował Iszbaal, syn Saula. Dawidowi w walkach z Filistynami sprzyjało szczęście. Wykorzystując szyb wodny (przejście podziemne, prawdopodobnie jedna z metod fortyfikowania miasta, znana Dawidowi. Wiodła od źródła Gihon na szczyt Ofelu - 2 Sm 5,6n) wprowadził swoje oddziały do Jerozolimy i zdobył twierdzę Jebuzytów, uznawaną dotąd za niemożliwą do zdobycia. W ten sposób zlikwidował klin militarny wbity przez Filistynów w ziemie Kanaan wraz z Jerozolimą, dzięki czemu uzyskał lepsze połączenie plemion południowych z północnymi. Po siedmiu i pół latach walk ze zwolennikami domu Saula, po zamordowaniu Iszbaala, syna Saula, pokolenia północne obwołały królem Izraela., Dawid, który był królem Judy, został namaszczony także na króla Izraela : Cała starszyzna Izraela przybyła do króla do Hebronu. I zawarł król Dawid przymierze z nimi wobec Pana w Hebronie. Namaścili więc Dawida na króla nad Izraelem (2 Sm 5,3). W ten sposób powstało, po raz pierwszy w historii Izraelitów wielkie państwo, rządzone przez jednego króla. Państwo skupiało wszystkie pokolenia izraelskie, jednakże jedność Judy i Izraela była zewnętrzna. Mimo tego, Dawid sprawował władzę jako król prawie 40 lat 7,5 w Hebronie, a 30 lat w Jerozolimie. Stolica państwa została Jerozolima (nie Słychem b. rezydencja króla państwa północnoizraelskiego, nie Hebron centralny ośrodek Judy), co pozwoliło osiągnąć zgodę między plemionami Izrael i plemionami Judy. 19

Przeniesienie Arki Przymierza do Jerozolimy (2 Sm 6,1-19) wprowadziło jedność kultu, co następnie doprowadziło do degradacji dotychczasowych sanktuariów i miejsc pielgrzymkowych. Po zbudowaniu świątyni przez Salomona, świątynia jerozolimska była jedynym miejscem przebywania Jahwe. Zasługą Dawida jest 1. pojednanie wszystkich plemion izraelskich i stworzenie jednego narodu izraelskiego. Jednakże często wybuchały powstania plemion północnoizraelskich, ktore musiały być tłumione przez Dawida (2 Sm 20,1-22; 16,5-13; 19,10-15. 17-24); 2. poddanie pod swoją władzę kananejskich miast-państw, tym samym zaokrąglenie granic państwa Izraelskiego: Edom stał się prowincją Izraela, Moab państwem hołdowniczym, zobowiązanym do płacenia daniny, Ammon uległ inkorporacji, Tyr utrzymywał dobre stosunki sąsiedzkie z Izraelem. Drogą zręcznych układów, małżeństw i koalicji potrafił Dawid zapewnić sobie (i państwu) przyjaźń sąsiednich plemion i klanów. Bezpieczeństwa zewnętrznego państwa strzegła armia. Dawid miał potężną armię, podzieloną na 12 dywizji; w państwie obowiązywała powszechna służba wojskowa. Wewnątrz państwa zorganizował zawodowy stan urzędniczy, który zapewniał prawidłowe funkcjonowanie państwem. Biblia wymienia wiele kobiet żydowskich i nieżydowskich, które Dawid pojął za żony. Np. z Batszeby syna miał Salomona, swego następcę na tronie, z żony Maaki znanym jest syn Absalom, który wzniecił rewolucję pałacową i poległ w walce z wojskami ojca. W życiu Dawida, obok blasków, chwalebnych czynów, nie brak i cieni. Dawid był z pewnością mężem pobożnym, ale płynęła w jego żyłach namiętna krew. Księga 2 Samuela ( 2 Sam 11,1-12,23) relacjonuje cudzołóstwo z Batszebą, żoną najwierniejszego wasala, Uriasza; potem zorganizowanie wydania na śmierć Uriasza (prorok Natan uświadomił królowi jego winę 2 Sm 12,1-19). Dawid, chociaż człowiek grzeszny, słaby, umiał wyznać swój grzech i publicznie pokutować. Nie został odtrącony jak Saul, ale doznał łaski przebaczenia. Wprawdzie pierwszy syn z Batszeby umarł, ale drugi, Salomon, został później dziedzicem tronu. Poprzez 20

Batszebę poprowadzona zostaje linia Dawida, u końca której stoi Chrystus. Batszeba i Dawid są wymienieni w genealogii Jezusa ( Dawid był ojcem Salomona, a matka była [dawna] żona Uriasza (Mt 1,6) Dawid zmarł mając 70 lat. Szczerze opłakiwany był przez swój lud. Podczas życia, po ustanowieniu stolicy państwa w Jerozolimie, zbudował pałac królewski. Świątyni nie zbudował tak zdecydował Jahwe - wolę Jahwe przekazał prorok Natan (2 Sm 7,4-17). Świątynię zbuduje dopiero Salomon (oto fragment słów Boga do Natana: [ w.12n]: Kiedy wypełnią się twoje dni i spoczniesz obok twych przodków, wtedy wzbudzę po tobie potomka twojego, który wyjdzie z twoich wnętrzności, i utwierdzę jego królestwa. On zbuduje dom imieniu memu, a Ja utwierdzę tron jego królestwa na wieki. Ja będę mu ojcem, a on będzie Mi synem, a jeżeli zawini, będę go karcił rózgą ludzi ciosami synów ludzkich. Lecz nie cofnę od niego mojej życzliwości, jak ją cofnąłem od Saula, twego poprzednika, którego opuściłem. Przede Mną dom twój i twoje królestwo będzie trwać na wieki. Twój tron będzie utwierdzony na wieki.. Tekst 2 Sm 23,2-7 notuje ostatnie słowa króla, które są testamentem i wyrazem wdzięczności wobec Boga: Duch Pański mówi przeze mnie, Bóg Jakuba przemówił, Mówił do mnie On Skała Izraela. <Kto sprawiedliwie rządzi człowiekiem, kto rządzi w Bożej bojaźni, Jest jak światło poranka, kiedy wschodzi słońce, Bezchmurnego poranka, co uperla po deszczu ruń ziemi> Czy nie podobnie postępuje Bóg z moim domem? Albowiem przymierze zawarł ze mną, We wszystkim ustalone i zabezpieczone. Czyż nie da rozwoju temu, co mi do zbawienia służy, i każdemu pragnieniu? Ludzi źli są jak ciernie precz wyrzucane, których się ręką nie bierze. Kto zaś je musi dotknąć, chwyta za żelazo albo drzewce dzidy. I w ogniu doszczętnie się spalają. *************************************************** 21