WDRAŻANIE SIECI NATURA 2000 W SUDETACH

Krzysztof Świerkosz, Marek Furmankiewicz, Barbara Mastalska-Cetera WDRAŻANIE SIECI NATURA 2000 W SUDETACH Wprowadzenie Sudety należą do gór silnie przekształconych antropogenicznie już w czasach historycznych. Zaliczane są one do starych okręgów przemysłowych, które czasy maksymalnego rozwoju opartego na górnictwie i przemyśle ciężkim mają już jednak za sobą. Maksymalny stan zaludnienia obszar ten wykazywał w końcu XIX wieku, kiedy to przekształcenia środowiska osiągnęły prawdopodobnie maksimum. W późniejszych latach procesy wyludniania się gór sprzyjały naturalnej sukcesji ekologicznej (SALWICKA 1983), powodując stopniowe odtwarzanie niektórych siedlisk przyrodniczych, z których część ma dzisiaj półnaturalny charakter. Upadek przemysłu ciężkiego, w tym kopalni węgla kamiennego, na początku lat dziewięćdziesiątych, miał bardzo negatywne implikacje społeczne, jednak skutkował istotnym zmniejszeniem się opisywanych wcześniej zagrożeń związanych z zanieczyszczeniem środowiska (por. CZERWIŃSKI 1993). Podobnie jak w przeszłości, współcześnie obserwujemy nadal silną antropopresję związaną przede wszystkim z rozbudową terenów zurbanizowanych, infrastruktury drogowej i turystycznej oraz kopalnictwem surowców skalnych (FURMANKIEWICZ i POTOCKI 2004, POTOCKI 2007). Z tego względu obszar ten jest przedmiotem szczególnej uwagi przyrodników. Znajdują się tu liczne obszary chronione, w tym m. in. dwa Parki Narodowe. Od około 2000 roku stopniowo wdrażana jest tu także europejska sieć ekologiczna Natura 2000, która rozpatrywana jest przez Komisję Europejską w ramach regionu biogeograficznego kontynentalnego (BADORA i in. 2003, BADORA 2004, ŚWIERKOSZ 2003, 2004a,b, 2005). Niniejsze opracowanie przedstawia stan prac nad tym systemem z listopada 2008 r. Należy pamiętać, że nie był to stan końcowy wyznaczania obszarów Natura 2000, stąd przedstawione poniżej dane

142 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA nadal miały charakter roboczy. Ostateczne ustalenia zasięgu sieci i danych statystycznych dotyczących powierzchni chronionych siedlisk czy składu i liczebności gatunków priorytetowych w momencie pisania tej pracy nie były jeszcze w pełni znane. Historia wdrażania sieci Natura 2000 ze szczególnym uwzględnieniem obszaru Sudetów Etap I (2000 marzec 2001) Projekt dotyczący realizacji systemu ostoi Natura 2000 w Polsce rozpoczęto na początku roku 2000 pod egidą Ministerstwa Środowiska. Zespół ekspertów z Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID i Instytutu Ochrony Przyrody (IOP) w Krakowie wykonał wstępną waloryzację środowiska przyrodniczego w Polsce i zaproponował, aby do sieci włączyć 231 obszarów (w tym 47 rezerwowych) obejmujących łącznie 13,5% powierzchni kraju. Etap I został zakończony w marcu roku 2001 oficjalnym przedstawieniem koncepcji sieci i skierowaniem go do dalszych konsultacji. Projekt ten został skrytykowany przez lokalne ośrodki naukowe oraz organizacje pozarządowe, które zarzuciły mu zbytnią ogólnikowość, pominięcie szeregu cennych obszarów, a także podawanie w opisach danych niesprawdzonych, starych lub wręcz mylnych (ŚWIERKOSZ 2003). Etap II (maj 2002 luty 2004) W roku 2002 ruszył II etap przygotowania koncepcji, prowadzony przez Narodową Fundację Ochrony Środowiska (NFOŚ) z Warszawy, w który włączone zostały lokalne zespoły eksperckie pod nazwą Wojewódzkich Zespołów Realizacyjnych ds. Natura 2000 (w skrócie WZR), które powstały także w województwie dolnośląskim i opolskim. Na tym etapie możliwe było wykorzystanie wyników prac prowadzonych bezpośrednio w ośrodkach lokalnych, bowiem zdając sobie sprawę z niechęci władz centralnych do tworzenia sieci, organizacje pozarządowe i współpracujący z nimi przyrodnicy od dawna już przygotowywali się do opracowania propozycji alternatywnych, opartych na rzeczywistych badaniach terenowych. Członkowie wojewódzkich zespołów roboczych byli często także członkami organizacji pozarządowych lub z nimi ściśle współpracowali, co bardzo ułatwiło przeniesienie wyników badań naukowych do wdrażanej koncepcji sieci.

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 143 W trakcie tego etapu wskazano w Polsce do ochrony: 141 obszarów OSOP (w ramach Dyrektywy Ptasiej), zajmujących 5 446 072 ha. Trzy z nich wyznaczono na obszarze Morza Bałtyckiego, pozostałe na lądzie. Lądowe obszary OSOP w tym projekcie zajmowały 14,6% obszaru Polski. 323 obszary SOOS (w ramach Dyrektywy Siedliskowej) o łącznej powierzchni 3 299 320 ha, czyli 10,6 % powierzchni kraju. Po serii konsultacji przeprowadzonych pobieżnie przez ówczesnego Głównego Konserwatora Przyrody oraz serii uzgodnień międzyresortowych, Ministerstwo Środowiska sporządziło oficjalną listę obszarów Natura 2000, która w marcu 2004 została opublikowana na jego stronach internetowych. Z proponowanych 141 obszarów OSOP, na oficjalnej liście rządowej pozostała tylko połowa (71 obszarów) o łącznej powierzchni 3 270 285 ha, w tym jednak trzy bardzo rozległe obszary na Bałtyku (900 501,7 ha.). Pozostały na liście także 263 obszary SOOS, o łącznej powierzchni 2 338 530,6 ha. Wskutek protestów Departamentu Wodnego i Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, lista ta (już po konsultacjach społecznych) została szybko usunięta z serwera Ministerstwa Środowiska. Następnie w ciągu kolejnych dwóch dni, znacznie okrojona, ponownie została zaprezentowana publicznie. Automatycznie usunięte zostały wszystkie obszary leżące w dolinach rzecznych, szczególnie w dolinie Odry i Wisły. Doszło przy tym do sytuacji kuriozalnych, gdy np. wykreślono z listy Natura 2000 już istniejący rezerwat przyrody Przełom Pełcznicy pod Książem, prawdopodobnie tylko z uwagi na jego lokalizację w dolinie cieku. W Sudetach przyjęto wówczas jedynie 11 ostoi siedliskowych (o powierzchni około 25 tys. ha) na 24 zaproponowane przez naukowców (ŚWIERKOSZ 2003). Ostatecznie spośród 323 obszarów SOOS pozostawiono na liście oficjalnej 184 obszary, jednak o najmniejszych powierzchniach, tak więc zajmowały one łącznie 1 185 288,9 ha, (czyli 3,7% powierzchni Polski). W skali kraju była to więc blisko trzykrotna redukcja obszaru przeznaczonego do ochrony w sieci. W województwach obejmujących Sudety (opolskie i dolnośląskie) nastąpiła około dziesięciokrotna redukcja powierzchni proponowanych obszarów Natura 2000. Tak okrojona lista została zgłoszona przez Rząd RP jako oficjalna polska propozycja sieci obszarów chronionych. Obszary OSOP w liczbie 71 zostały zatwierdzone wydaniem Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313). Wśród sudeckich propozycji Ministerstwo Środowiska nie uwzględniło wówczas żadnych obszarów specjalnej ochrony ptaków, pomimo że projektowane były obszary: Karkonosze, Góry Stołowe, a na pograniczu Przedgórza Sudeckie-

144 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA go: Zbiornik Otmuchowski i Zbiornik Nyski. Ponadto, wyznaczając obszary Natura 2000, urzędnicy ewidentnie nie kierowali się oceną ich wartości przyrodniczych. Często masywy górskie niezwykle cenne w Sudetach (z punktu widzenia dyrektyw UE) zostały pominięte (np. Masyw Śnieżnika i Góry Bialskie, Krowiarki, Góry Kaczawskie, Góry Kamienne). W praktyce odrzucono przede wszystkim propozycje: ostoi w dolinach rzecznych pod wpływem instytucji publicznych zajmujących się regulacją rzek, ostoi na dużych obszarach leśnych ze względu na negatywne nastawienie administracji lasów państwowych do sieci Natura 2000, a także innych obszarów na skutek protestów władz gminnych. Z rejonu Sudetów zgłoszono wówczas do Komisji Europejskiej następujące SOOS: Góry Stołowe, Kopalnie w Złotym Stoku, Karkonosze, Kościół w Konradowie, Panieńskie Skały, Piekielna Dolina koło Polanicy, Rudawy Janowickie, Skałki Stoleckie, Torfowisko pod Zieleńcem, Sztolnie w Leśnej i Kamionki. Należy podkreślić, że na tym etapie wdrażania programu niemal zupełnie zaniedbano edukację i promocję wiedzy o obszarach Natura 2000. W środowiskach lokalnych przedstawiano niejednokrotnie wręcz apokaliptyczne wizje ich ustanowienia. Na przykład w jednej z lokalnych gazet Ziemi Kłodzkiej w 2003 r. tak pisano o sieci: Jeśli ten program wejdzie w życie, to w Masywie Śnieżnika będzie wolno stąpać wyłącznie na paluszkach. Na obszarze około 20 tys. ha nie usłyszy się pracujących drwali, nie dostrzeże murarzy wznoszących pensjonaty (...), zaś kuracjusze zastanowią się czy w ogóle warto tu przyjeżdżać. Codzienność potoczy się jak w skansenie. (...), pracę straci około tysiąca osób bezpośrednio lub pośrednio zatrudnionych w (...) trzech nadleśnictwach (...). W niekontrolowany sposób powiększy się populacja dzikiej zwierzyny. Koła łowieckie przestaną być potrzebne (...). Będziemy mieć do czynienia z wielkim parkiem narodowym, w którym poważnie jest ograniczona swoboda ludzi. (...). Nie będzie można zebrać jagody, zerwać grzybka, zabrać nieco chrustu 1. Trudno się dziwić, że po takich nieprawdziwych i absurdalnych informacjach w prasie lokalnej, przedstawiciele władz samorządowych i leśnicy zdecydowanie i masowo protestowali przeciwko ustanawianiu obszarów Natura 2000. 1 Euroregio Glacensis nr 6/2003

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 145 Etap III lipiec 2004 kwiecień 2006 (wdrażanie Shadow List 2004) Zarówno ograniczona lista obszarów siedliskowych zgłoszona do KE, jak i mocno okrojone Rozporządzenie z dnia 21 lipca 2004 zostało silnie oprotestowane przez naukowców i przyrodnicze organizacje pozarządowe i groziło skierowaniem sprawy przez Komisję Europejską do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. WWF Polska przygotował projekt dotyczący uzupełnienia sieci Natura 2000 o kilkanaście dodatkowo wytypowanych dolin rzecznych w Polsce, a następnie wraz z Ogólnopolskim Towarzystwem Ochrony Ptaków, PTOP Salamandra i Klubem Przyrodników przygotował dokument tzw. Shadow List (z ang. dosł. Lista opozycyjna, lista cienia ), na którą wpisano nie tylko niemal wszystkie obszary usunięte na początku roku 2004 przez Departament Ochrony Przyrody, ale pojawiły się także liczne nowe oparte na najnowszych danych przyrodniczych (PAWLACZYK i in. 2004). Shadow List (2004) została oceniona przez niezależne gremium eksperckie i większość z obszarów uzyskała w nim wysokie kategorie oceny (A-C). Lista obejmowała 169 obszarów SOOS (w tym poszerzenia obszarów już zgłoszonych) oraz 69 obszarów OSOP. Na liście tej znalazły się także te ostoje sudeckie, które usunięto wcześniej z listy rządowej (por. ŚWIERKOSZ 2004a). Lista ta została skierowana bezpośrednio do Komisji Europejskiej, która również wysoko oceniła propozycje organizacji pozarządowych i nakazała rządowi RP uzupełnienie listy oficjalnej. W ten sposób powstała tzw. lista 134, na której znalazły się 134 obszary proponowane do ochrony w ramach Dyrektywy Siedliskowej (35 nie znalazło uznania w oczach ekspertów). Wyniki Seminarium dla regionu alpejskiego (czerwiec 2005) były dla Polski bardzo niekorzystne. Za wystarczające (mimo włączenia części propozycji z Shadow List) uznano ujęcie w polskiej części obszaru zaledwie: 21 (z 44 występujących) naturowych typów siedlisk przyrodniczych, 8 (z 13) gatunków roślin, 16 (z 55) gatunków zwierząt. Dla pozostałych gatunków i siedlisk uznano za niezbędne dodanie dodatkowych obszarów lub pogłębienie rozpoznania. Lista 134 dla regionu kontynentalnego została poddana szerokim konsultacjom społecznym i udostępniona do zaopiniowania samorządom (wraz z informacją o przebiegu granic), jednostkom terenowym Ministerstwa Środowiska, administracji lasów państwowych, Regionalnym Zarządom Gospodarki Wodnej i innym instytucjom państwowym. Do listy tej zgłoszono 259 uwag szczegółowych, z których część miała charakter szerokich opracowań lub Uchwał Gmin i Rad Miejskich. Wiele z tych uwag, w szczególności korekty granic, zostało uwzględnionych. Wszystkie obszary z tej

146 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA listy miały być zgłoszone na Seminarium Biogeograficznym, które miało odbyć się pod koniec kwietnia 2006. Jednak tak się nie stało. Na seminarium zostało zgłoszone tylko 97 obszarów aż 34 już po etapie konsultacji usunięto, wskutek działań lobbystycznych środowisk związanych z gospodarką wodną i opinii Departamentu Zasobów Wodnych, gdyż niemal wszystkie usunięte obszary leżały w dolinach większych rzek (głównie doliny Wisły i Odry) oraz w miejscach gdzie przewiduje się intensywną zabudowę hydrotechniczną rzek i potoków (ŚWIERKOSZ 2004b). Przy wykreślaniu propozycji nie brano pod uwagę argumentów naukowych, w tym znaczenia tych obszarów dla poszczególnych gatunków i siedlisk przyrodniczych. W rezultacie propozycja Ministerstwa została oceniona przez Komisję Europejską jako niezasługująca na pozytywna ocenę jedynie 9% przedmiotów ochrony w regionie kontynentalnym zostało uznane za dostatecznie reprezentowane w sieci Natura 2000. Z punktu widzenia planowania inwestycji w Polsce, w tym okresie wdrażania programu ważne było przygotowanie przez Ministerstwo Środowiska wytycznych z dnia 16 maja 2005 roku (DIOŚ-4478/2005/kt) dla wojewodów i beneficjentów w kwestii postępowania w stosunku do przepisów Dyrektywy Siedliskowej. Wytyczne informowały, że zgodnie ze stanowiskiem przedstawicieli Komisji Europejskiej, potwierdzonym orzeczeniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, wszystkie obszary spełniające kryteria naukowe jako obszary Natura 2000 powinny być objęte ochroną do czasu ostatecznego zatwierdzenia listy krajowej, zgodnie z zasadą ostrożności wynikającą z Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Oznaczało to formalne potwierdzenie, iż na obszarach proponowanych przez Shadow List, przy planowaniu inwestycji należy przestrzegać wszystkich przepisów Dyrektywy Siedliskowej. Etap IV 2006 2007 (wdrażanie Shadow List 2006) W efekcie Seminarium Biogeograficznego Polska znalazła się pod silną presją Komisji Europejskiej dążącej do usunięcia naruszenia prawa wspólnotowego w zakresie wyznaczania obszarów Natura 2000, a Dolny Śląsk stał się poligonem testowym dla koncepcji Shadow List. W 2006 r. organizacje pozarządowe dokonały weryfikacji dotychczasowych propozycji obszarów Natura 2000, w związku z zebraniem nowych danych przyrodniczych. Na początku 2006 r. przygotowana została Shadow List 2006. W Sudetach zaproponowano kilka zupełnie nowych ostoi (m.in. Dzika Orlica, Góry Orlickie, Masyw Chełmca, Muszkowicki Las Bukowy, Zagórzyckie Łąki). Dodatkowo zasugerowano kilka istotnych zmian. W miejsce obszaru Góry Sowie i Bardzkie, w wyniku lepszego rozpoznania obszaru, zaproponowano wyznaczenie 4 mniejszych: Glinno-Zagórze, Uroczyska Gór Bardzkich, Wielka Sowa oraz Kolonie Nietoperzy Gór Sowich. W wyniku

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 147 dyskusji ze stroną rządową, zamiast powiększania obszaru Karkonosze o Góry Izerskie, zaproponowano powiększenie tej ostoi tylko o Przedgórze Karkonoszy i Grzbiet Lasocki, a rdzeniową część Gór Izerskich zgłoszono jako osobny obszar Torfowiska Gór Izerskich (Aktualizacja Shadow List..., 2006). Jesienią 2006 r. na zlecenie Ministerstwa Środowiska 45 obszarów z Dolnego Śląska zostało szczegółowo zbadanych i zweryfikowanych pod kątem występowania siedlisk przyrodniczych, natomiast wiosną 2007 r. pod kątem gatunków zwierząt i roślin z załącznika I oraz II Dyrektywy Siedliskowej. Efektem prac (ŚWIERKOSZ i in. 2007) było zgłoszenie niemal wszystkich weryfikowanych obszarów do Komisji Europejskiej jako oficjalnej propozycji RP do sieci Natura 2000. Z obszarów sudeckich na liście tej nie znalazły się wyłącznie Stawy Maciejowa. Według danych Ministerstwa Środowiska na początku 2008 r. w rejonie Sudetów zatwierdzono 41 propozycji obszarów Natura 2000, wśród których znajdowały się 3 obszary specjalnej ochrony ptaków oraz 38 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (podstawowe dane o tych ostojach pobrane ze Standardowych Formularzy Danych zestawiono w załączniku 2, po niniejszym rozdziale). Są to obszary bardzo zróżnicowane zarówno pod względem powierzchni, stanu pokrycia, jak i form własności. Podobnie ich przestrzenne rozmieszczenie było nierównomierne. W pasie Przedgórza Sudeckiego przeważały obszary obejmujące mniejsze powierzchnie, natomiast w strefie górskiej dominowały obszary wielkopowierzchniowe. Jest to zgodne z walorami przyrodniczymi tych obszarów. Najmniejsze były zwykle ostoje obejmujące zimowiska lub kolonie rozrodcze nietoperzy (np. Skałki Stoleckie i Kościół w Konradowie według pierwotnej propozycji). Obszary Natura 2000 były powoływane ze względu na różnorodne, cenne przyrodniczo siedliska, gatunki zwierząt i roślin. Są one tworzone na terenach w różny sposób użytkowanych. Pod względem struktury użytków gruntowych obszarów Natura 2000 w regionie Sudetów przeważały obszary leśne, z dominacją lasów mieszanych. Mniejszy areał zajmowały użytki rolne, z których większość przypadała na trwałe użytki zielone. Z tego względu dla każdego obszaru zostały oddzielnie określone zagrożenia. W Sudetach można mówić o dominacji pewnych grup zagrożeń, np.: wynikających ze zmiany sposobu dotychczasowego użytkowania (np. zaniechanie gospodarki łąkowo-pastwiskowej), zanieczyszczeń wody, złej gospodarki wodnej (np. osuszanie i odwadnianie torfowisk), czy niewłaściwej gospodarki leśnej. Zdecydowanie na pierwszy plan wysuwają się zagrożenia związane z presją turystyczną i rekreacyjną, powodujące m.in. zbyt intensywne rekreacyjne użytkowanie, czy też planowany nadmierny rozwój infrastruktury narciarskiej w najcenniejszych masywach górskich (np. Karkonosze, Masyw Śnieżnika, Góry Opawskie).

148 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Spośród zatwierdzonych propozycji obszarów Natura 2000, zdecydowana większość została powołana w obrębie funkcjonujących już wcześniej parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody, a także w granicach parków narodowych. Tylko 8 obszarów nie było dotąd objętych nawet we fragmentach żadną inną formą ochrony: np. Dolina Dolnej Kwisy, Dzika Orlica, Grodczyn i Homole koło Dusznik, Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa, Stawy Sobieszowskie, Sztolnia w Młotach, Sztolnie w Leśnej i Ostoja Sławniowicko-Burgrabicka. Największe powierzchnie obszarów Natura 2000 występowały w powiecie zgorzeleckim, bolesławieckim, jaworskim, kamiennogórskim, wałbrzyskim i kłodzkim. W powiecie kłodzkim wyróżnia się gmina Szczytna, w której granicach wyznaczono kilka odrębych ostoi: Torfowisko pod Zieleńcem, Góry Stołowe, Piekielna Dolina koło Polanicy, Grodczyn i Homole k. Dusznik. Etap V kwiecień 2008 listopad 2008 (niezakończony) W kwietniu 2008 r. Klub Przyrodników i PTOP Salamandra opracowały kolejne uaktualnienie Shadow List dla obszarów siedliskowych. Uaktualnienie wynikało z zebrania nowych informacji w ramach rozpoznawania polskich zasobów siedlisk przyrodniczych i gatunków priorytetowych: 1. W ramach Raportu z art. 17 Dyrektywy Siedliskowej dokonano zestawienia wiedzy o występowaniu siedlisk i gatunków, w tym dokonano próby skartowania ich zasięgu i rozmieszczenia w Polsce. 2. W lasach państwowych wykonano inwentaryzację przyrodniczą dotyczącą siedlisk i gatunków, dla których wyznacza się obszary Natura 2000. Jakkolwiek jej wyniki miały nierównomierną jakość, była ona pomocna w weryfikacji propozycji obszarów chronionych. 3. W wyniku prac nad programami lokalnej współpracy w ramach projektu Transition Facility (finansowanego przez Unię Europejską) a także przy okazji inwentaryzacji Biura Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oraz inwentaryzacji w Lasach Państwowych zidentyfikowano w niektórych przypadkach potrzeby korekt granic (powiększenia) obszarów Natura 2000. 4. Pojawiły się wyniki nowych badań naukowych i nowych obserwacji dotyczących niektórych gatunków i siedlisk, a także udostępniono do tej pory niepublikowane wyniki wcześniejszych badań. Propozycja sieci w ramach Shadow List 2008 wypełniała znaczną liczbę luk w ochronie siedlisk i gatunków. Zaktualizowana lista zawierała 365 obszarów o powierzchni 11 296 km 2. Dodatkowo dla 63 obszarów zaproponowano modyfikację ich granic. W przypadku przyjęcia zaproponowanych zmian łączna po-

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 149 wierzchnia SOOS w ramach sieci Natura 2000 w Polsce wyniosłaby ok. 11,74% terytorium kraju (średnia unijna wynosi 13,2%). Propozycja Shadow List 2008 wypełniała wiele braków w reprezentacji siedlisk gatunków i typów siedlisk przyrodniczych. Jednak w przypadku niektórych gatunków i typów siedlisk nie udało się zebrać wystarczających danych, by zaproponować odpowiednią liczbę obszarów we wszystkich regionach. Braki te były przedmiotem dyskusji podczas specjalnego spotkania przedstawicieli Ministerstwa Środowiska, ekspertów Ministerstwa oraz ekspertów z organizacji pozarządowych. Spotkanie to odbyło się w dniach 7 i 8 kwietnia 2008 r. na wzór tzw. Seminariów Biogeograficznych organizowanych dla poszczególnych krajów przez Komisję Europejską. Podczas dyskusji ustalono wspólną listę braków w sieci dla poszczególnych gatunków i siedlisk we wszystkich województwach. Uzgodniono także, że we wszystkich województwach zostaną powołane Wojewódzkie Zespoły Specjalistów, których zadaniem będzie uzupełnienie tych luk, przy wykorzystaniu propozycji z Shadow List, jak i wyznaczanie zupełnie nowych obszarów. Przedstawiciele Ministerstwa Środowiska zadeklarowali, że wszystkie nowe obszary z Shadow List 2008, podobnie jak tereny dodane w ramach korekt granic, do czasu wiążących rozstrzygnięć będą podlegały ochronie obowiązującej na zatwierdzonych przez ministerstwo obszarach Natura 2000. Ponieważ rzeczywiście we wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły Specjalistów pracujące nad rozszerzeniem sieci i szczegółową analizą propozycji zgłoszonych przez Klub Przyrodników i PTOP Salamandra, organizacje te zdecydowały, że nie będą wysyłać aktualizacji Shadow List do Komisji Europejskiej, do czasu przesłania do niej oficjalnej wersji rządowej. Propozycje zawarte w Shadow List 2008 dotyczące Sudetów obejmują zarówno powołanie całkowicie nowych obszarów, jak i powiększenie tych już istniejących (tab. 1). Do największych pod względem powierzchni nowych obszarów należą SOOS Góry Złote, Łąki Gór i Pogórza Izerskiego, Wzgórza Strzelińskie i Wzgórza Niemczańskie. Ponownie zgłaszany jest obszar SOOS Góry Opawskie, konsekwentnie odrzucany przez Ministerstwo Środowiska, pomimo że został on uznany za kwalifikujący się do ochrony już w 2003 r. w ramach pierwotnej koncepcji IOP i NFOŚ, a następnie zgłaszany we wszystkich wersjach Shadow List przez organizacje pozarządowe i naukowców (por. BADORA i in. 2003, BADORA 2004, PAWLACZYK i in. 2004). Natomiast największe korekty granic dotyczą powiększenia obszaru SOOS Torfowiska Gór Izerskich (rozszerzenie na niemal cały Wysoki Grzbiet Gór Izerskich), Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika (usunięcie nie objętej ochroną enklawy) oraz Kościół w Konradowie (włączenie do obszaru żerowisk nietoperzy z chronionej koloni rozrodczej).

150 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Tab. 1. Proponowane obszary Natura 2000 i korekty granic w regionie fizyczno-geograficznym Sudetów (Sudety wraz z Przedgórzem Sudeckim) w ramach Shadow List 2008 L.p. KOD NAZWA ŻRÓDŁO TYP ZMIANY UWAGI Ostoje w Sudetach w województwie dolnośląskim 1 pltmp377 Dolina Bystrzycy Łomnickiej ShL 2008 nowy 2 PLH020016 Zlikwidować Góry Bialskie i niedopuszczalne ShL 2006 powiększenie Grupa Śnieżnika wycięcie enklawy Jodłów-Potoczek lub włączyć 3 pltmp596 Kiełczyn ShL 2008 nowy do Wzgórz Kiełczyńskich 4 pltmp316 Góry Złote ShL 2008 nowy 5 PLH020008 Kościół w o żerowisko ShL 2006 powiększenie Konradowie nietoperzy 6 pltmp504 Żerkowice Skała ShL 2008 nowy 7 pltmp499 Wzgórza Niemczańskie ShL 2008 nowy 8 PLH020014 Torfowisko Pod Zieleńcem ShL 2008 powiększenie 9 pltmp308 Góra Wapienna ShL 2008 nowy 10 pltmp312 Wzgórza Strzelińskie ShL 2008 nowy 11 pltmp494 Torfowiska Gór Bystrzyckich ShL 2008 nowy 12 PLH020044 Stawy Sobieszowskie ShL 2006 powiększenie 13 PLH020047 Torfowiska Gór Izerskich ShL 2006 powiększenie 14 pltmp341 Stawy Karpnickie ShL 2008 nowy 15 PLH020056 Stawy Maciejowa ShL 2006 nowy 16 pltmp313 Trzcińskie Mokradła ShL 2008 nowy 17 pltmp598 Ziębice ShL 2008 nowy 18 pltmp310 Źródła Pijawnika ShL 2008 nowy 19 pltmp586 Sulistrowiczki ShL 2008 nowy 20 pltmp440 Łąki Gór i Pogórza Izerskiego ShL 2008 nowy wg M. Smoczyka, o przyległy teren z torfowiskami List NGO do EC 20.04.2007 List NGO do EC 20.04.2007 lub włączyć do Masywu Slęży

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 151 L.p. KOD NAZWA ŻRÓDŁO TYP ZMIANY UWAGI 21 PLH020057 Masyw Chełmca ShL 2008 powiększenie o sztolnie Tytus i Gustaw - zimowiska nietoperzy Ostoje w Sudetach w województwie opolskim 22 pltmp222 Góry Opawskie ShL 2006 nowy Korekta wg danych Lasów Państwowych 2007 23 pltmp583 Jarnołtówek ShL 2008 nowy lub włączyć do Gór Opawskich Żródło: Klub Przyrodników (http://www.kp.org.pl/n2k/shl2008/, dostęp z dnia 14.11.2008 Podsumowanie i wnioski Proces wdrażania systemu Natura 2000 w Polsce napotykał na szczególne trudności wynikające z niechęci lobby związanego przede wszystkim z regulacją rzek, protestami niektórych gmin obawiających się nowych procedur lokalizacji inwestycji oraz początkowo z oporem przedstawicieli Lasów Państwowych. W dużym stopniu obawy wynikały z nieznajomości zasad ochrony obowiązujących na obszarach Natura 2000. Często niesłusznie obawiano się zablokowania jakiejkolwiek działalności gospodarczej, tak jak w rezerwatach przyrody lub parkach narodowych. Dzięki pracy środowisk naukowych i przyrodniczych organizacji pozarządowych oraz na skutek nacisków Komisji Europejskiej domagającej się przestrzegania prawa wspólnotowego i właściwego wdrażania sieci w Polsce, liczba i powierzchnia proponowanych obszarów Natura 2000 była stopniowo zwiększana, pomimo wyraźnych oporów wielu instytucji państwowych. W Sudetach w propozycji rządowej z początku 2008 r. szczególne braki w ochronie siedlisk Natura 2000 występowały na Przedgórzu Sudeckim (np. brak ostoi na terenie Wzgórz Strzelińskich i Wzgórz Niemczańskich) i w Sudetach Wschodnich (brak ostoi w Górach Opawskich i Górach Złotych). Przeprowadzone w ramach prac Wojewódzkich Zespołów Specjalistycznych inwentaryzacje tych obszarów potwierdziły konieczność ich włączenia do sieci. Uwzględnienie przez władze centralne propozycji obszarów zgłaszanych przez środowiska naukowe i organizacje pozarządowe byłoby czynnikiem sprzyjającym zatwierdzeniu sieci Natura 2000 w Polsce przez Komisję Europejską, co jest ważne dla prawidłowego przygotowywania zadań inwestycyjnych także w obszarze Sudetów, które należą do gór silnie zurbanizowanych.

152 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Literatura i źródła: Aktualizacja Shadow List obszarów siedliskowych sieci Natura 2000 w Polsce. Aneks do raportu na temat reprezentatywności ujęcia gatunków i siedlisk przyrodniczych z Dyrektywy Siedliskowej. 10 marca 2006 r. Klub Przyrodników, PTOP Salamandra, WWF Polska. Poznań-Świebodzin-Warszawa (pobrane 15.11.2008 z http://wwf.pl/ informacje/publikacje/natura/shadow%20list%20updated%202006.pdf.) BADORA K., 2004: Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu obszarów chronionych. [w:] KISTOWSKI M. (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe w programowaniu rozwoju zrównoważonego. Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji z Unią Europejską. Uniwersytet Gdański, Katedra Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Gdańsk, s. 195 201. BADORA K., KANTORCZYK-GAŁKIEWICZ J., KUŃKA A., NOWAK A., SPAŁEK K., WYSZYŃSKI M., 2003: Ostoje Natura 2000 wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole. CZERWIŃSKI J., 1993: Problemy ekologiczne Sudetów. [w:] ŁOBODA J. (red.), Przestrzenne problemy rozwoju społeczno-gospodarczego Sudetów, Studia Geograficzne LVIII, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław, s. 173-186. FURMANKIEWICZ M., POTOCKI J. (red.), 2004: Problemy ochrony przyrody w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów. Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze, Jelenia Góra. PAWLACZYK P., KEPEL A., JAROS R., DZIĘCIOŁOWSKI R., WYLEGAŁA P., SZUBERT A., SIDŁO P.O., 2004: Propozycja optymalnej sieci obszarów Natura 2000 w Polsce Shadow List., KP, OTOP, PTOP Salamandra, WWF Polska. Warszawa. POTOCKI, J. 2007: Restrukturyzacja przemysłu a degradacja krajobrazu przykłady z terenu Sudetów. [w:] PRZYBYŁA Z., SOKOLOWSKI J. (red.), Współczesne problemy polityki ekonomicznej. Jeremen Press, Jelenia Góra, s. 322-328. SALWICKA B. 1983: Zmiany w zaludnieniu i użytkowaniu gruntów wsi górskich na wybranych obszarach przygranicznych Sudetów Kłodzkich, Studia Geograficzne, 32, s. 20-31. ŚWIERKOSZ K. 2003: Ostoje Natura 2000 na terenie województwa dolnośląskiego. Cz. I & Cz. II. Polski Klub Ekologiczny Okręg Dolnośląski, Wrocław. Zielona Planeta 47, s. 7-10; 48-49, s. 6-10. ŚWIERKOSZ K., 2004a: Stan ochrony roślin naczyniowych oraz wybranych siedlisk przyrodniczych w Sudetach i na ich Przedgórzu w ramach systemu Natura 2000. [w:] FURMANKIEWICZ M., POTOCKI J. (red.): Problemy ochrony przyrody w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów, Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze, Katedra Planowania i Urządzania Terenów Wiejskich Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Zachodniosudeckie Towarzystwo Przyrodnicze, Jelenia Góra, s. 97-107. ŚWIERKOSZ K. 2004b: Obszary spełniające kryteria Natura 2000 na Dolnym Śląsku. [w:] KWIATKOWSKA-SZYGULSKA B. (red.), Raport o stanie środowiska w województwie dolnośląskim w 2003 roku, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wrocław, s. 240-254. ŚWIERKOSZ K. 2005: Europejska sieć ekologiczna Natura 2000. [w:] Opracowanie ekofizjo-

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 153 graficzne dla województwa dolnośląskiego. Zarząd Województwa Dolnośląskiego Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu, s. 174-182. ŚWIERKOSZ K. (red.) 2007: Opracowanie rozmieszczenia siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk z załączników I/II Dyrektywy 92/43/EEC (Natura 2000) w 45 proponowanych Specjalnych Obszarach Ochrony na terenie województwa dolnośląskiego raport zbiorczy. Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie Ministerstwo Środowiska RP. Maszynopis. Kontakt z autorami: Krzysztof Świerkosz Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego Herbarium ul. Sienkiewicza 21 50-335 Wrocław e-mail: krissw@biol.uni.wroc.pl Marek Furmankiewicz Barbara Mastalska-Cetera Katedra Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul. Grunwaldzka 53 50-357 Wrocław e-mail: marek.furmankiewicz@up.wroc.pl; barbara.mastalska-cetera@up.wroc.pl

154 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Załącznik 1. Ogólna charakterystyka obszarów Natura 2000 obejmujących Sudety (wraz z Przedgórzem Sudeckim) w województwie dolnośląskim i opolskim według informacji na Standardowych Formularzach Danych (poprawione, stan w połowie 2008 r., bez obszarów z Shadow List). Kolejność w tabeli alfabetyczna według nazwy. OPIS OGÓLNY ZAGROŻENIA INNE FORMY OCHRONY Biała Lądecka PLH020035 (SOOS) Obszar chroni odcinek rzeki Białej Lądeckiej od Goszowa (km 33) do ujścia potoku Konradka w Trzebieszowicach (km 16,7). Obejmuje koryto rzeczne na całej długości (ok. 16,3 km) oraz przyległe terasy rzeczne pokryte mozaiką roślinności (ziołorośli i ekstensywnie użytkowanych łąk kośnych i lasów łęgowych). Powierzchnia ok. 73 ha Obszar zagrożony jest głównie przez zanieczyszczenie wody i eutrofizację górnego biegu rzeki Biała Lądecka. Inne istotne czynniki to: zmiana stosunków hydrologicznych w zlewni, regulacja oraz zaśmiecanie koryta rzecznego. Wykonywanie koniecznych prac z zakresu ochrony przeciwpowodziowej dotyczy różnych fragmentów doliny rzecznej i powinno się odbywać z uwzględnieniem wymogów ochrony siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków, których ochrona jest celem utworzenia obszaru Natura 2000 Niewielka część (mniej niż 1 km) górnego biegu Białej Lądeckiej znajduje się w Śnieżnickim Parku Krajobrazowym, natomiast pozostała część obszaru znajduje się w otulinie Parku Czarne Urwisko koło Lutyni PLH020033 (SOOS) Obszar leży około 1,5 km NEE od miasta Umiarkowane zagrożenie stanowi Lądek Zdrój w środkowej części Gór intensyfikacja leśnictwa oraz Złotych. Jest to bazaltowe wzgórze leżące użytkowanie rolnicze. Fragmenty w ciągu niewysokich gór otaczających bogatych gatunkowo łąk dolinę Lutego Potoku, z dawnym kośnych są intensywnie spasane kamieniołomem zarośniętym obecnie (głównie we wschodniej części przez doskonale wykształcone lasy obszaru). W Ułężu, w sąsiedztwie klonowo-lipowe. W obszarze znalazły proponowanej ostoi, powstało się także otaczające wychodnie bazaltu, w ostatnich latach wiele domów żyzne lasy bukowe i łąki. Cały teren jest letniskowych, a także niewielki mało atrakcyjny z inwestycyjnego punktu zbiornik na potoku Lutynia widzenia, a w otoczeniu rozwijają się wsie letniskowe Ułęże i Lutynia. Powierzchnia ok. 36 ha Cały obszar znajduje się w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 155 Dobromierz PLH020034 (SOOS) Obszar obejmuje północnozachodnią część Pogórza Bolkowsko- Wałbrzyskiego. Podłoże geologiczne stanowią głównie różne typy skał magmowych (diabazy, łupki zieleńcowe, mylonity) z wychodniami i rumowiskami skalnymi. Pokrywają je głównie płytkie, kwaśne gleby brunatne. Cały masyw jest rozcięty południkowo przez rzekę Strzegomkę i jej dopływ - Czyżynkę, która tworzy głębokie wąwozy porośnięte przez acidofilne i ciepłolubne dąbrowy oraz zboczowe lasy klonowo-lipowe. W dolnym biegu wąwozu Strzegomki znajduje się zbiornik zaporowy, stanowiący źródło pitnej wody dla Dobromierza. Najżyźniejsze tereny obszaru są użytkowane jako łąki i pastwiska (głównie na dnie dolin). Ponadto na obszarze znajdują się pozostałości opuszczonych kamieniołomów na południowowschodnich zboczach wzgórza Grabnik. Powierzchnia ok. 1162 ha Obszar może być zagrożony w przypadku intensyfikacji obecnego użytkowania lasów i zwiększenia presji rekreacyjnej Prawie cały obszar znajduje się w granicach Książańskiego Parku Krajobrazowego (1981 r, 3155 ha) Dolina Dolnej Kwisy PLH020050 (SOOS) Rzeka nizinna z zachowanymi Wały, tamy, zmiany stosunków fragmentami lasów łęgowych, wodnych, kopalnie, wydobycie łąkami świeżymi i zalewowymi oraz kruszywa, energetyka wodna, zbiorowiskami ziołoroślowymi (nie zanieczyszczenie wód i zawsze z listy Natura 2000, jednak synantropizacja ważnymi jako siedliska płazów i bezkręgowców). Uregulowana w niewielkim stopniu. Bogate siedliska fauny bezkręgowej, obszar kluczowy dla zachowania Osmoderma eremita w Polsce Zachodniej. Tylko południowy fragment obszaru znajduje się na Pogórzu Sudeckim. Powierzchnia ok. 5972 ha Dzika Orlica PLH020061 (SOOS) Obszar ma kształt wąskiego pasa wyciągniętego w kierunku NW-SE i zajmuje fragment doliny rzeki Dzikiej Orlicy w jej górnym biegu, która na całym tym odcinku stanowi granicę państwową z Republiką Czeską. Są to głównie terasy zalewowe, nadzalewowe i dolne partie zboczy doliny o ekspozycji głównie SW. Cały obszar należy do Zagrożeniem dla siedlisk leśnych może być niewłaściwa gospodarka leśna (głównie intensyfikacja, wycinka lasów łęgowych) lub wodna. W umiarkowanym stopniu zagrożenie stanowi inwazja obcych gatunków synantropijnych (Impatiens spp., Reynoutria spp.)

156 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA zlewiska Morza Północnego (dorzecze Łaby). Szata roślinna obszaru należy do piętra regla dolnego, lecz została w znacznym stopniu przekształcona przez człowieka. Wyjątkowo dobrze wzdłuż Dzikiej Orlicy zachowały się rzadkie w Sudetach siedliska olszynki górskiej, głównie na odcinku doliny między Mostowicami a Kolonią Lesica. Jest to jeden z najlepiej zachowanych kompleksów tych zbiorowisk leśnych w Sudetach. Lokalnie nad dopływami, rzadziej nad samą Dziką Orlicą, można spotkać naturalne podgórskie łęgi jesionowe. Występują tu również zbiorowiska ziołoroślowych łąk wilgotnych i świeżych łąk górskich o dużym stopniu naturalności. Występują tu także niewielkie powierzchniowo torfowiska niskie. Mozaikowo występują również zbiorowiska szuwarowe oraz zarośla wierzbowe (stadia seralne sukcesji). Skład gatunkowy flory ma charakter przejściowy między Sudetami Zachodnimi i Wschodnimi, zaznacza się znaczny udział gatunków górskich. Powierzchnia ok. 291 ha Góry Bardzkie PLH020062 (SOOS) Pasmo Gór Bardzkich jest jedną z najciekawszych partii Sudetów Środkowych, choć również o bardzo zniekształconej wskutek XIX wiecznej gospodarki leśnej, szacie roślinnej. Obecnie większa część powierzchni leśnych zajęta jest przez lasy gospodarcze, jednak wśród nich znajduje się szereg bardzo cennych obiektów przyrodniczych. Podłoże skalne bardzo zróżnicowane, tworzą je skały tzw. formacji bardzkiej. Powierzchnia ok. 3380 ha Gospodarka leśna prowadzona bez uwzględnienia wymagań ochrony siedlisk przyrodniczych Rezerwaty przyrody Cisowa Góra (1953; 18,56 ha); Cisy (1954; 20,86 ha) Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika PLH020016 (SOOS) W skład ostoi wchodzą dwa masywy Zanieczyszczenie powietrza, górskie we wschodnich Sudetach: Góry gradacje szkodników leśnych, Bialskie i Masyw Śnieżnika, oddzielone miejscami silna presja turystyczna. doliną rzeki Białej Lądeckiej od Gór Zagrożenia licznych w tym Złotych. Lasy pokrywają ponad 90% obszarze siedlisk nietoperzy powierzchni ostoi. W Masywie Śnieżnika obejmują m.in: zasypanie otworów dominują monokultury świerkowe, ale w wejściowych, niepokojenie w Górach Bialskich występują duże czasie sezonu rozrodczego Obszar w większości położony na terenie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego (29 036 ha;

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 157 płaty naturalnych lasów (buczyny w niższych partiach, a w wyższych - bory świerkowe), szczególnie dobrze zachowane na terenach źródliskowych rzeki Biała Lądecka. W dolinie Kleśnicy (Masyw Śnieżnika) w skałach metamorficznych występują duże fragmenty krystalicznych wapieni, w których zachodzą zjawiska krasowe (jaskinie i szczeliny). Przykładem może być Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie z dobrze rozwiniętą szatą naciekową, która jest jednocześnie jednym z największych w Polsce zimowisk nocka orzęsionego Myotis emarginatus. Powierzchnia ok. 17889 ha (wrzesień-październik) oraz w czasie hibernacji (listopadkwiecień), zmiana mikroklimatu zimowisk, a w szczególności stosunków wodnych, co powoduje zmniejszenie względnej wilgotności powietrza, niewłaściwie prowadzone remonty strychów i budynków zasiedlonych przez kolonie rozrodcze 1981) z 5 rezerwatami przyrody: Wodospad Wilczki (2,75 ha; 1958), Jaskinia Niedźwiedzia (89,05 ha; 1977), Śnieżnik Kłodzki (192,93 ha; 1965), Nowa Morawa (22,16 ha; 1971), Puszcza Śnieżnej Białki (124,68 ha; 1963) Góry i Pogórze Kaczawskie PLH020037 (SOOS) Góry Kaczawskie należą do gór niskich, Zagrożeniem może być ale charakteryzują się skomplikowaną niekontrolowane użytkowanie budową geologiczną i urozmaiconą kamieniołomów wapieni i rzeźbą, która jest wynikiem m.in. bazaltu. Należy natomiast zwrócić procesów erozyjnych. Góry te tworzą uwagę, że to właśnie działalność dwa pasma oddzielone głęboko wciętą kamieniołomów spowodowała doliną Kaczawy. Budują je krystaliczne utworzenie nowych siedlisk dla wapienie dewońskie, kwarcyty, łupki roślinności naskalnej. Do zagrożeń oraz skały wulkaniczne. Obszar obejmuje należy także zanieczyszczenie wschodnią część głównego grzbietu, powietrza, a potencjalnie także na wschód od doliny Kaczawy oraz niekontrolowana urbanizacja 2 enklawy ze stanowiskami cennych terenu i intensyfikacja gospodarki zbiorowisk leśnych. Obszar jest w leśnej. Zagrożenia siedlisk znacznej części zalesiony. Pozostałe nietoperzy obejmują: zasypanie fragmenty wykorzystywane są jako łąki, otworów wejściowych do pastwiska i grunty orne. schronień, niepokojenie w Powierzchnia ok. 33251 ha czasie sezonu rozrodczego (wrzesień-październik) oraz w czasie hibernacji (listopadkwiecień), zmiana mikroklimatu zimowisk, a w szczególności stosunków wodnych, co powoduje zmniejszenie względnej wilgotności powietrza Obszar w większości nie jest chroniony. Częściowo położony na terenie Parku Krajobrazowego Chełmy (15 991 ha; 1992) z rezerwatami przyrody: Wąwóz Lipa (54,7 ha; 1996), Wąwóz Myśliborski (9,7 ha; 1962) oraz na terenie Rudawskiego PK (15 705; 1989). Obejmuje rezerwaty przyrody: Wilcza Góra (1,7 ha; 1959), Góra Miłek (141,4 ha; 1994), Buki Sudeckie (174,42 ha; 1994), Buczyna Storczykowa na Białych Skałach (8,8 ha; 2001), Wąwóz

158 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA Siedmicki (68 ha; 2001), Nad Groblą (87,84 ha, 2001). Planuje się utworzenie Kaczawskiego Parku Krajobrazowego Góry Kamienne PLH020038 (SOOS) Obszar obejmuje partię Gór Kamiennych o pochodzeniu wulkanicznym oraz fragment piaskowcowej tarczy Basenu Czeskiego Góry Stołowe (Zawory). Obszar obejmuje 4 izolowane pasma górskie (Góry Suche, Krucze, Masyw Dzikowca i Lesistej Wielkiej oraz fragment Gór Wałbrzyskich) i leżące pomiędzy nimi, malownicze kotliny z przewagą gospodarki łąkowo-pasterskiej nad rolnictwem. Objęcie ochroną tego obszaru jest jedyną możliwością zapewnienia mu dalszego rozwoju w kierunku turystyki i agroturystyki, zapewniającą zachowanie obecnych walorów przyrodniczych. Lasy w dużej części są zniekształcone wskutek XIX gospodarki leśnej, jednak zachowały się tu bardzo ciekawe fragmenty jaworzyn, buczyn żyznych oraz górskich borów bagiennych. Powierzchnia ok. 24099 ha Obszar może być zagrożony przez działalność człowieka - głównie związaną z eksploatacją kamieniołomów, intensyfikacją rolnictwa, intensyfikacją pozyskania drewna lub z drugiej strony, zalesianie półnaturalnych nieleśnych zbiorowisk roślinnych Obszar obejmuje 2 rezerwaty przyrody: Głazy Krasnoludków i Kruczy Kamień Góry Orlickie PLH020060 (SOOS) Góry Orlickie są blokiem zbudowanym z prekambryjskich skał metamorficznych (głównie łupki łyszczykowe i gnejsy). Większość tego południkowo wyciągniętego pasma znajduje się na terenie Republiki Czeskiej i tylko niewielki fragment głównego grzbietu leży w granicach Polski (około 5% powierzchni całego pasma). Są to głównie zbocza o ekspozycji E i NE co nadaje specyficzny surowy topoklimat (średnia roczna temperatura w Zieleńcu 4,4 C) i warunkuje wysokie sumy opadów (1321 mm rocznie w Zieleńcu) oraz bardzo krótki sezon wegetacyjny - poniżej 28 tygodni. Północno-zachodnia część terenu należy do zlewiska Morza Północnego (zlewnia Bystrej). Z uwagi na wystąpienia soczew skał wapiennych Nadmierny i niekontrolowany rozwój infrastruktury narciarskiej w rejonie Zieleńca może zagrażać cennym siedliskom nieleśnym (6230, 7230, 6250, 6430) i populacjom rzadkich gatunków roślin naczyniowych tam zlokalizowanych (m. in. Arnica montana, Lycopodium clavatum, Pinguicula vulgaris, Carex davalliana, Dactylorhiza fuchsii). Część obszarów siedlisk torfowisk węglanowych już została zniszczona w związku z rozbudową infrastruktury narciarskiej. Zagrożeniem dla siedlisk leśnych może być niewłaściwa gospodarka leśna (głównie intensyfikacja) W ramach Obszaru Chronionego Krajobrazu Góry Bystrzyckie i Orlickie

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 159 występują tu zjawiska krasowe: ponory i wywierzyska (w dolinach Białego i Wapiennego Potoku), w tym jaskinie (Złota Sztolnia). Wschodnią granicę obszaru stanowi szczególnie cenna przyrodniczo głęboko wcięta i zalesiona dolina górnej Bystrzycy Dusznickiej, miejscami o charakterze przełomowym (Smocze Gardło powyżej Dusznik Zdroju) z dużym nagromadzeniem cennych stanowisk flory zarodnikowej i naczyniowej oraz siedliskami priorytetowymi. Szata roślinna tych gór należy do piętra regla dolnego (za wyjątkiem najwyższych partii Orlicy i Zielonego Garbu, które przechodzą do piętra regla górnego), lecz została silnie przekształcona przez człowieka i obecnie jest to głównie las świerkowy wprowadzony w miejsce wyciętych lasów bukowo-jodłowych. Wyjątkowo dobrze zachowały się dolnoreglowe zbiorowiska żyznych i ziołoroślowych lasów bukowych w zwartym kompleksie na E stokach opadających do doliny Bystrzycy Dusznickiej między Dusznikami a Zieleńcem. Jest to najlepiej zachowany zwarty kompleks żyznych lasów liściastych w Sudetach Środkowych. Lokalnie można spotkać naturalne jaworzyny miesiącznicowe, podgórskie łęgi jesionowe. Występują tu również zbiorowiska łąk wilgotnych i świeżych łąk górskich o dużym stopniu naturalności. W obszarach źródliskowych potoków występują torfowiska niskie. Skład gatunkowy flory ma charakter przejściowy między Sudetami Zachodnimi i Wschodnimi. Powierzchnia ok. 2798 ha W umiarkowanym stopniu zagrożenie stanowi inwazja obcych gatunków synantropijnych (Impatiens spp.) Góry Stołowe PLB020006 (OSOP) Góry Stołowe są jedynymi w naszym kraju górami płytowymi z interesującymi formami rzeźby skalnej. Zbudowane są z najmłodszych w niecce środkowosudeckiej górnokredowych piaskowców ciosowych i margli. Skały zalegają niemal poziomo, tworząc warstwową strukturę (górna płyta jest silnie spękana i zwietrzała) o wierzchowinach przypominających z daleka stół. Najpiękniejsze piaskowcowe Intensyfikacja użytkowania rolnego, wypalanie roślinności, zakładanie upraw plantacyjnych, zalesianie terenów otwartych (łąk, pastwisk, torfowisk, bagien), zagęszczanie sieci szlaków zrywkowych i dróg leśnych, jak również nadmierny ruch turystyczny, ruchliwa szosa z Kudowy do Radkowa, kamieniołom koło Radkowa - przyczyniający się do wstrząsów w okolicy Narodowy: Gór Stołowych (6 340 ha). Park Krajobrazowy: Stołowogórski

160 KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ, MAREK FURMANKIEWICZ, BARBARA MASTALSKA-CETERA skałki zgrupowane są na NE krawędzi (Skalne Grzyby, Skłon Radkowa, Pasterska Góra) i na SE krawędzi masywu (Skłon Batorowa, Skały Puchacza i in.), a także na najwyższych bastionach gór (Szczelińcu Wielkim i Małym, Skalniaku, Błędnych Skałkach). Szata roślinna tych gór należy do piętra regla dolnego, lecz została silnie przekształcona przez człowieka i obecnie jest to głównie las świerkowy wprowadzony w miejsce wyciętych lasów bukowo-jodłowych. Dobrze zachowały się dolnoreglowe zbiorowiska lasów bukowych w rejonie Rogowej Kopy, Darnkowskiego Potoku i Pośnej. Lokalnie można spotkać naturalne świerczyny i reliktowe stanowiska boru sosnowego. Występują tu łąkowe zbiorowiska o dużym stopniu naturalności. Na środkowym spłaszczeniu występują torfowiska wysokie. Powierzchnia ok. 18924 ha Szczelińca oraz penetracja siedlisk. Zagrożeniem może być także wyznaczanie kolejnych obszarów pod zabudowę letniskową Góry Stołowe PLH020004 (SOOS) Opis j.w. dla PLB020006 Góry Stołowe. Powierzchnia ok. 10984 ha Nadmierny, niekontrolowany ruch turystyczny, ruchliwa szosa z Kudowy do Radkowa, kamieniołom koło Radkowa Obszar w większości na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych (6 339 ha; 1993) Grodczyn i Homole koło Dusznik PLH020039 (SOOS) Obszar obejmuje południowowschodnią część Lewińskich Wzgórz, przez zmiany w tradycyjnym Obszar jest zagrożony głównie w pobliżu przełęczy Polskie Wrota. użytkowaniu łąk Teren jest pokryty głównie przez bogate gatunkowo górskie łąki kośne, murawy kserotermiczne oraz ekstensywnie użytkowane pastwiska. Na wzgórzu Homole występują niewielkie, lecz dobrze zachowane płaty klonowolipowych lasów zboczowych Aceri- Tilietum oraz buczyn. Powierzchnia ok. 288 ha Obszar nie jest chroniony Kamionki PLH020005 (SOOS) Zalesione wzgórze z odsłonięciami skał serpentynitowych i niewielkimi ściankami. Otoczone lasem użytkowanym gospodarczo z przewagą sosny. Stanowisko leży w pobliżu wsi Kamionki, dzielnicy Pieszyc, na północnych stokach Gór Sowich. Powierzchnia 88 ha Naturalne procesy sukcesyjne Obszar w całości na terenie Parku Krajobrazowego Gór Sowich (8 141 ha; 1991)

Wdrażanie sieci Natura 2000 w Sudetach 161 Karkonosze PLH020006 (SOOS) Karkonosze leżą w Sudetach Zachodnich i stanowią najwyższe pasmo Sudetów (Śnieżka 1602 m n.p.m.). Zbudowane są ze skał magmowych (granity) i metamorficznych. Na charakterystycznych, zrównanych wierzchowinach grzbietów występują murawy wysokogórskie, zarośla kosodrzewiny, wierzby lapońskiej i jarzębiny oraz subalpejskie torfowiska wysokie. Poniżej, w kotłach znajdują się jeziorka polodowcowe. Lasy regla górnego to głównie bory świerkowe, mocno zdegradowane na skutek oddziaływania zanieczyszczeń powietrza. Piętro regla dolnego jest silnie przekształcone w wyniku działalności człowieka (głównie gospodarka leśna). Poza głównym grzbietem Karkonoszy, obszar obejmuje również sąsiedni Grzbiet Lasocki. Powierzchnia ok. 18205 ha Zanieczyszczenie powietrza, masowe pojawianie się szkodników owadzich, zwiększanie presji turystycznej, kolekcjonowanie rzadkich gatunków Obszar obejmuje Karkonoski Park Narodowy (5 579 ha; 1959) wraz z otuliną i Obszarem Chronionego Krajobrazu Karkonosze- Góry Izerskie Obszar częściowo położony na terenie Rezerwatu Biosfery Karkonosze/ Krkonoše (60 500 ha; 1992) Karkonosze PLB020007 (OSOP) Obszar obejmuje Karkonoski Park Narodowy. Od południa granicę Karkonoszy stanowi granica państwa; od strony północnej przylega Kotlina Jeleniogórska; od zachodu - Góry Izerskie; od wschodu - Brama Lubawska i Rudawy Janowickie. Powierzchnia ok. 18578 ha Zagrożeniem jest transgraniczne zanieczyszczenie powietrza oraz silna presja turystyczna ze strony 2,5 mln turystów rocznie odwiedzających ten teren (tylko po stronie polskiej). Rozbudowana infrastruktura turystyczna oraz dążenia do dalszej jej rozbudowy i intensyfikacji turystycznorekreacyjnego wykorzystania obszaru (nartostrady, wyciągi, trasy rowerowe, motorowe, szlaki piesze) Występują następujące formy ochrony: Park Narodowy: Karkonoski (5 575,0 ha) Rezerwat Biosfery: Karkonoski (5 575,0 ha) (rez. dwustronny - polsko-czeski) Rudawski PK (15705,0 ha) Obszar Chronionego Krajobrazu Karkonosze- Góry Izerskie Kopalnie w Złotym Stoku PLH020007 (SOOS) Sztolnie w Złotym Stoku są wyrobiskami Niekontrolowana turystyka po dawnej kopalni złota i arsenu. Jest to w okresie zimowym. Otwieranie zespół kilkunastu obiektów, z których tras turystycznych w okresie dwa są udostępnione do zwiedzania. zimowym w miejscach hibernacji Powierzchnia ok. 170 ha nietoperzy Obszar leży na terenie Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego (28 800 ha; 1981)