ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 DARIUSZ KOZERAWSKI Akademia Obrony Narodowej, Warszawa ROLA I ZADANIA OFICERÓW WOJSKA POLSKIEGO W MIĘDZYNARODOWYCH OPERACJACH POKOJOWYCH I STABILIZACYJNYCH W LATACH 1953 2007 Kadra oficerska stanowi specyficzną grupę dyspozycyjną w strukturze każdej armii w tym również w Wojsku Polskim (WP). Oficerowie 1 to osoby mające największy wpływ na funkcjonowanie pozostałych podgrup korpusów osobowych Sił Zbrojnych RP (podoficerów i szeregowych). Zajmują się oni przede wszystkim planowaniem, realizacją, nadzorowaniem i oceną jakości wykonywanych przez podwładnych zadań 2. Należy jednocześnie podkreślić, iż w krajach demokratycznych oficerowie podlegają cywilnemu kierownictwu resortu obrony narodowej oraz cywilnej kontroli społeczeństwa nad armią, sprawowanej za pośrednictwem uprawnionych do tego instytucji państwowych. Polska należy do krajów o najbogatszym doświadczeniu w wykonywaniu zadań w ramach międzynarodowych operacji pokojowych 3. W niniejszym opracowaniu pojęcie to rozumiane jest jako działanie mające na celu zapobieganie, ograniczanie, łagodzenie i zakończenie działań wojennych między państwami lub 1 Oficerowie Wojska Polskiego to żołnierze służby czynnej lub pozostający w rezerwie, posiadający co najmniej stopień podporucznika. 2 Szerzej zob. D.S. Kozerawski, Rola i zadania kobiet oficerów Wojska Polskiego w operacjach pokojowych i stabilizacyjnych w procesie utrzymania bezpieczeństwa międzynarodowego w latach 1973 2006, [w:] Kobiety w grupach dyspozycyjnych społeczeństwa, red. K. Dojwa, J. Maciejewski, Wrocław 2007, s. 241 247; J. Maciejewski, I. Wolska-Zogata, Zawód ofi cera Wojska Polskiego w toku transformacji, Wrocław 2004, s. 15 24; J. Maciejewski, Ofi cerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wrocław 2002, s. 93 95. 3 Szerzej zob. Udział jednostek wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973 2003, D.S. Kozerawski (red.), Warszawa 2004, s. 9 21; Międzynarodowe operacje pokojowe. Planowanie, zadania, warunki i sposoby realizacji, D.S. Kozerawski (red.), Warszawa 2003, s. 77 94.
70 DARIUSZ KOZERAWSKI wewnątrz państw za pośrednictwem pokojowej interwencji trzeciej strony, zorganizowanej i kierowanej przez organizację międzynarodową przy użyciu personelu wojskowego, policyjnego i cywilnego do przywrócenia i utrzymania pokoju 4. Warto podkreślić, iż już od 1953 r. oficerowie Wojska Polskiego realizują zadania w misjach obserwacyjnych 5, a od 1973 r. uczestniczą w operacjach z udziałem kontyngentów wojskowych 6. Rozpoczęta pod koniec 2001 r., po ataku terrorystycznym na wieże Centrum Handlu Światowego w Nowym Jorku (11 września 2001 r.), tzw. wojna z terroryzmem doprowadziła do zaangażowania się w działania na terytorium Afganistanu, a następnie Iraku (od 2003 r.) licznej grupy państw i organizacji międzynarodowych. O ile operację w Afganistanie poparło ONZ oraz NATO, o tyle działania w Iraku (początkowo ofensywne, a następnie kontrolujące sytuację w podbitym kraju), prowadzone pod przywództwem Stanów Zjednoczonych, nie spotkały się już z tak szerokim poparciem społeczności międzynarodowej 7. W obydwu tych operacjach były bardzo zaangażowane Polskie Kontyngenty Wojskowe (PKW) 8. Ich działania określone zostały mianem stabilizacyjnych, co należy rozumieć jako działania z użyciem sił zbrojnych, podejmowane przez koalicję państw (nie zawsze z szerszym poparciem społeczności międzynarodowej) w celu utrzymania lub przywrócenia pokoju oraz obalenia władz nierespektujących zasad przestrzegania praw człowieka w rejonie konfliktu. Należy podkreślić, iż określenie to, szczególnie w odniesieniu do operacji irackiej, miało niejako zneutralizować w oczach opinii publicznej (krajowej i zagranicznej) charakter prowadzonych tam działań, co ze względów politycznych mogło przyczy- 4 W.E. Gilman, D.E. Herold, Peacekeeping Challenges to Euro-Atlantic Security, NATO Defence College, Rome 1994, s. 21; Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, Warszawa 2002, s. 92; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toruń 1999, s. 44 54. 5 Od lipca 1953 r., po zawarciu rozejmu w Korei, przedstawiciele WP weszli w skład dwóch komisji nadzorujących wykonanie układu rozejmowego i repatriację jeńców wojennych. Od 1954 r., po konferencji genewskiej, Polska wzięła udział w kolejnych trzech komisjach nadzoru kontroli zawieszenia broni w Indochinach (Wietnamie, Kambodży i Laosie). W latach 1968 1970 polscy oficerowie wykonywali również zadania w międzynarodowej grupie obserwatorów w Nigerii. 6 Szerzej zob. Zbiory Specjalne Biblioteki Naukowej Wojskowego Biura Badań Historycznych w Warszawie (dalej ZSBN WBBH), IV.103.27; T. Mulicki, E. Zdrojowy, Udział Polski w siłach pokojowych ONZ na Bliskim Wschodzie, 1975, s. 29; D.S. Kozerawski, Polskie kontyngenty wojskowe w operacjach pokojowych (1973 1999), Przegląd Historyczno-Wojskowy 2005, nr 1, s. 92 99. 7 ONZ i NATO nie udzieliły poparcia operacji ofensywnej państw koalicji kierowanej przez Stany Zjednoczone. 8 W operacji Iraqi Freedom w Iraku (prowadzonej w latach 2003 2007) zaobserwować można stopniowe zmniejszanie się zaangażowania liczebnego żołnierzy WP (z około 2500 do 900 żołnierzy). Odwrotny proces ma miejsce w operacjach afgańskich Enduring Freedom i ISAF (prowadzonych w latach 2002 2007), gdzie nastąpiło znaczące zwiększenie liczby polskich żołnierzy (z około 200 do 1300).
Oficerowie WP w międzynarodowych operacjach pokojowych 71 nić się do zmniejszenia stopnia polaryzacji negatywnych nastrojów dotyczących zaangażowania jednostek WP w tym regionie 9. Zmieniający się ciągle charakter konfliktów zbrojnych powodował istotne przeobrażenia w sposobach prowadzenia działań pokojowych. Utrzymanie ładu i porządku światowego w tej sytuacji wymuszało zastosowanie nowych metod podejścia do rozwiązania każdego nowego problemu, zastosowania adekwatnych do danej sytuacji sił i środków, zdolnych problem ten rozwiązać, powstrzymać lub chociażby ograniczyć jego negatywne skutki 10. Wyodrębniono kilka kategorii (generacji) operacji pokojowych (tabela, s. 72). Dokonując wnikliwej analizy przyjętego w tabeli podziału, można stwierdzić, że rodzaj operacji oraz wykonywanych w ich trakcie zadań wynikał zarówno ze zmieniających się rodzajów i skali zagrożeń, a jego podstawę prawną stanowiły takie dokumenty normatywne, jak Karta Narodów Zjednoczonych (rozdziały VI i VII) oraz postanowienia Traktatu Waszyngtońskiego (artykuł 5) 11. Konflikty zbrojne końca XX i początku XXI stulecia prowadzone są w bardzo dynamicznych, szybko zmieniających się warunkach, mających znaczący wpływ na organizację i przebieg operacji pokojowych i stabilizacyjnych. Do najważniejszych z tych czynników można zaliczyć 12 : poziom zgody stron konfliktu na prowadzenie operacji pokojowej, poziom użycia siły, stopień bezstronności sił pokojowych wobec stron konfliktu. Planowaniem oraz oceną realizacji zadań wykonywanych przez personel polskich kontyngentów wojskowych w ramach międzynarodowych operacji pokojowych i stabilizacyjnych zajmują się oficerowie. Do ich głównych zadań podczas misji obserwacyjnych należy: monitorowanie sytuacji w rejonie odpowiedzialności misji; nadzorowanie zawieszenia broni w rejonie konfliktu; informowanie kwatery głównej lub kierownictwa danej organizacji międzynarodowej (np. ONZ, NATO, UE, OBWE) o sytuacji humanitarnej, przestrzeganiu praw człowieka w rejonie konfliktu (misji). Warto dodać, że polscy oficerowie biorący udział w misjach obserwacyjnych działają w kilkuosobowych międzynarodowych grupach i nie są uzbrojeni. Wspomniane misje prowadzone są w różnych zapalnych rejonach świata, np. na Kaukazie lub w Afryce. 9 Należy podkreślić stosunkowo niskie poparcie społeczeństwa polskiego dla zaangażowania WP w operacji na terytorium Iraku. Ponad połowa badanych w styczniu 2003 r. (51%) była zdania, że w żadnym wypadku nie powinno dojść do interwencji zbrojnej, Komunikat z badań CBOS, nr BS/18/2003, Opinie o planach zbrojnej interwencji w Iraku, oprac. M. Wenzel, Warszawa 2003, s. 2 3. 10 Szerzej zob. Z. Cesarz, E. Stadtmüller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2002, s. 77 89, 100 104. 11 Karta Narodów Zjednoczonych, rozdz. VI VII, [w:] Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych, oprac. E.J. Osmańczyk, Warszawa 1986, s. 231 232. 12 F. Gągor, K. Paszkowski, op. cit., s. 54.
72 DARIUSZ KOZERAWSKI Tabela. Kategorie (generacje) operacji pokojowych Obserwacja przestrzegania porozumienia o przerwaniu działań Meldowanie o naruszeniach porozumienia Mediacje między stronami I generacja tradycyjne rozdział VI KNZ Tworzenie i kontrola strefy buforowej między stronami Monitorowanie ograniczeń w uzbrojeniu stron w określonych strefach II generacja wielofunkcyjne rozdział VI KNZ (częściowo VII) Zapewnienie bezpieczeństwa i tymczasowej administracji Nadzorowanie rozbrojenia i demobilizacji stron Ochrona i nadzorowanie wyborów III generacja wymuszanie pokoju rozdział VII KNZ Wymuszanie sankcji Zapewnienie bezpieczeństwa akcjom humanitarnym Interwencja zbrojna przeciw agresji IV generacja działania antyterrorystyczne artykuł 5 Traktatu Waszyngtońskiego Interwencja zbrojna w reakcji na akty terrorystyczne (ugrupowań, państw) Źródło: na podstawie: Udział żołnierzy Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w aspekcie wyzwań badawczych i praktycznych XXI wieku, [w:] Polska historiografia wojskowa wobec wyzwań badawczych i politycznych XXI wieku, T. Dubicki, T. Panecki (red.), Częstochowa 2006, s. 301; K. Dudek, Rodzaje operacji pokojowych, [w:] Udział jednostek Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych w latach 1973 2003, D.S. Kozerawski (red.), Warszawa 2004, s. 40; F. Gągor, K. Paszkowski, Międzynarodowe operacje pokojowe w doktrynie obronnej RP, Toruń 1999, s. 20.
Oficerowie WP w międzynarodowych operacjach pokojowych 73 Od 1973 r. kontyngenty WP wykonują przedsięwzięcia logistyczne. Działający w ich strukturach oficerowie realizują m.in. takie zadania, jak: zapewnienie transportu personelu i różnego rodzaju materiałów kontyngentom operacyjnym; wykonywanie zadań inżynieryjnych (rozminowanie i prace fortyfikacyjne); zapewnienie opieki medycznej personelowi danej misji; remonty pojazdów mechanicznych i innego sprzętu; uzdatnianie i dowóz wody do wszystkich kontyngentów i posterunków. Na podkreślenie zasługuje długoletnia polsko-kanadyjska współpraca w tej materii 13. Do obecnie prowadzonych operacji o charakterze logistycznym należy zaliczyć UNIFIL 14 w Libanie oraz działania polskiego kontyngentu w bazie Bagram w Afganistanie. Od 1992 r. kontyngenty WP rozpoczęły wykonywanie zadań operacyjnych po wprowadzeniu na terytorium byłej Jugosławii 15 międzynarodowych sił ONZ w ramach misji UNPROFOR 16. Oficerowie działający w misjach tego rodzaju realizowali następujące zadania operacyjne: rozmieszczenie sił międzynarodowych w rejonie misji; kontrolowanie ruchu w strefie rozdzielenia; monitorowanie sytuacji w rejonie operacji pokojowej (strefie odpowiedzialności); nadzorowanie wycofania wojsk i uzbrojenia stron konfliktu poza wyznaczone linie (strefy); nadzorowanie bezpieczeństwa i swobody poruszania się osób cywilnych (uchodźców i wysiedleńców); zapewnienie spokoju i praworządności w nadzorowanej strefie odpowiedzialności; dzielanie wsparcia pozostałym kontyngentom sił pokojowych w ich strefach odpowiedzialności; zatrzymywanie, likwidacja przestępców wojennych, członków ugrupowań terrorystycznych; wspieranie działalności humanitarnej. Obecnie działania operacyjne prowadzone są w Iraku, Afganistanie, na Bałkanach 17 (Kosowo, Bośnia i Hercegowina) oraz na Bliskim Wschodzie (w Syrii). 13 Od 1973 r. polskie i kanadyjskie jednostki wojskowe wykonywały zadania logistyczne w ramach tych samych operacji pokojowych (UNEF II i UNDOF na Bliskim Wschodzie, UNTAG w Namibii, UNTAC w Kambodży) aż do 1993 r. 14 UNIFIL United Nations Interim Force in Lebanon Tymczasowe Siły ONZ w Libanie. 15 Archiwum Instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej w Modlinie (dalej: AIMON), 1224.96.2, Rozkaz dowódcy Jednostki Wojskowej nr 1135 nr 1 z 27.03.1992 r., k. 1. 16 UNPROFOR United Nations Protection Forces Siły Ochronne Narodów Zjednoczonych. 17 D. Kozerawski, Ofi cerowie Wojska Polskiego w międzynarodowych operacjach pokojowych na Bałkanach jako przykład grupy dyspozycyjnej, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy
74 DARIUSZ KOZERAWSKI Należy podkreślić, iż zadania te charakteryzują się najwyższym stopniem zagrożenia w stosunku do wykonujących je oficerów i ich podwładnych. Starając się określić rolę oficerów oraz ich skuteczność w realizacji zadań w ramach międzynarodowych operacji pokojowych i stabilizacyjnych należy uwzględnić rodzaj, a także skalę konfliktu zbrojnego oraz status sił międzynarodowych działających w jego rejonie. Czynniki te mają bowiem znaczący wpływ na stopień zagrożenia podczas wykonywania zadań przez żołnierzy sił międzynarodowych, a także warunkują zasady użycia broni i innych środków przymusu w celu zapewnienia respektowania przez strony konfliktu postanowień porozumień międzynarodowych. Istotne wydaje się również podkreślenie różnorodności i specyfiki wykonywanych przez oficerów WP zadań podczas misji obserwacyjnych, logistycznych i operacyjnych. Należy zaznaczyć, iż nierzadko zadania te (zwłaszcza logistyczne oraz operacyjne) występują w tych samych misjach i realizowane są w ramach jednego narodowego kontyngentu. Podsumowując, pragnę podkreślić, iż w każdym rodzaju działalności sił zbrojnych w tym także podczas międzynarodowych operacji pokojowych i stabilizacyjnych oficerowie odgrywają kluczową rolę jako główny ośrodek planistyczno-decyzyjny. Ponadto wykonują oni (osobiście lub kierując swoimi podwładnymi) najbardziej złożone i niejednokrotnie ryzykowne zadania, ponosząc jednocześnie odpowiedzialność za skutki podejmowanych przez siebie (w różnych często wyjątkowo trudnych sytuacjach) decyzji. dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wrocław 2005, s. 227 236; D. Kozerawski, Polish-American Military Co-operation in Peace Support Operations in Bosnia and Herzegovina (1996 1999), Ad Americam 2005, nr 6, s. 83 93; idem, The Participation of Polish Military Units in Peace Operations in 1992 1999, Sbornik VVŚ 2004, PV, nr 1, s. 131; Umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny, J. Pawłowski, A. Ciupiński (red.), Warszawa 2001, s. 118; R.B. Oakley, M.J. Dziedzic, E.M. Goldeberg, Policing the New World Disorder. Peace Operations and Public Security, Washington 1998, s. 275.