Leokadia Krogulec sędzia Sądu Rejonowego w Radzyniu Podlaskim Wpis hipoteki przymusowej a odpowiedzialność solidarna dłużników Coraz częściej wpływają do sądów wnioski o wpis hipoteki przymusowej w księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości stanowiącej własność dłużnika, dłużnika i jego małżonka, osób trzecich. Ostatnio wyłonił się problem wpisu hipoteki przymusowej w razie solidarnej odpowiedzialności dłużników. Problem ten powstał na tle następującego stanu faktycznego: Bank SA w R. złożył 3 wnioski o wpis do hipoteki przymusowej do najwyższej kwoty 540.000.000 zł" w 3 księgach wieczystych, prowadzonych dla nieruchomości stanowiących własność dłużników solidarnych - A., P. i R. Z treści dwóch ksiąg wynika, iż dłużnik A. jest właścicielem dwóch nieruchomości - w tym jedna stanowi własność jego i jego żony na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej. Wnioskodawca - Bank SA w R. sformułował wniosek w stosunku do tego dłużnika w ten sposób, że podzielił" wierzytelność 540.000.000 zł i wnosił o wpis hipoteki przymusowej w jednej księdze wieczystej do najwyższej kwoty 300.000.000 zł", zaś w drugiej księdze wieczystej do najwyższej kwoty 240.000.000 zł". Do każdego wniosku został załączony tytuł wykonawczy - nakaz zapłaty w postępowaniu nakazowym, nakazujący A. P. i R. zapłatę solidarnie Bankowi SA w R. kwotę 540.000.000 zł, postanowienie Sądu Rejonowego w R. o nadaniu klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu - nakazowi zapłaty w postępowaniu nakazowym w sprawie I NC.../94 przeciwko uczestnikom Annie A., Alicji P. i Barbarze R., z ograniczeniem ich odpowiedzialności do majątku objętego wspólnością ustawową małżeńską. 67
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r. Dłużnik R. jest właścicielem nieruchomości, dla której prowadzona jest księga wieczysta nr... przez Sąd Rejonowy w R., zaś dłużnik R jest właścicielem nieruchomości wraz z żoną Alicją P. na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej. Również dla tej nieruchomości prowadzona jest księga wieczysta. Wierzyciel, którego wierzytelność stwierdzona jest tytułem wykonawczym, określonym w przepisach w postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (hipoteka przymusowa) 1. Hipoteka przymusowa powstaje bez względu na wolę właściciela nieruchomości obciążonej, a nawet wbrew jego woli. Podstawą wpisu hipoteki do księgi wieczystej jest wniosek oraz tytuł wykonawczy. Zatem hipotekę przymusową wierzyciel może uzyskać na podstawie tytułu wykonawczego, określonego w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym. Tytułami wykonawczymi pochodzącymi od sądu, a stanowiącymi podstawę wpisu hipoteki przymusowej, są: 1) prawomocne orzeczenie sądu zaopatrzone w klauzulę wykonalności, 2) wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed takim sądem, 3) inne orzeczenia, ugody i akty, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej, np. tymczasowe zarządzenie sądu, 4) akty notarialne, w których dłużnik poddał się egzekucji. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż hipoteka przymusowa może mieć charakter hipoteki zwykłej lub kaucyjnej, w zależności od tego, czy dokument, na podstawie którego dokonany jest wpis, stwierdza ostatecznie istnienie i wysokość wierzytelności, czy też jedynie zabezpiecza jej płatność na czas toczącego się postępowania 2. Hipoteka przymusowa, wpisana na podstawie dokumentu ustalającego wierzytelność w sposób ostateczny, ma charakter hipoteki zwykłej. Hipoteka przymusowa, wpisana na 1 Art. 109 ust. 1 ustawy z dn. 6 VII 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147, zm.: Dz.U. z 1991 r. Nr 22, poz. 92 i Nr 115, poz. 496). 2 J. Ignatowicz, Prawo rz 1994, s. 257. 68
Wpis hipoteki przymusowej. podstawie orzeczenia, w którym wierzytelność nie została ustalona w sposób ostateczny, zabezpiecza płatność przez czas toczącego się postępowania albo jej istnienie nie jest pewne - ma charakter hipoteki kaucyjnej 3. Chodzi tu o takie orzeczenie, jak: tymczasowe zarządzenie sądu, orzeczenie nieprawomocne - zaopatrzone w rygor natychmiastowej wykonalności, postanowienie prokuratora (wydane w sprawie karnej). Hipoteka przymusowa nie ma charakteru generalnego, a użyte w art. 109 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece sformułowanie, iż można ją uzyskać na wszystkich nieruchomościach dłużnika oznacza, że wierzyciel jest uprawniony do żądania obciążenia hipoteką przymusową każdej nieruchomości znajdującej się w majątku dłużnika. Ustawodawca nie wprowadził tu wyjątku od zasady szczegółowości hipoteki i wierzyciel może żądać wpisu kilku odrębnych hipotek, a nie jednaj hipoteki na kilku nieruchomościach 4. W myśl art. 65 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece - w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością, i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Dłużnik osobisty i właściciel nieruchomości obciążonej hipoteką mogą być różnymi osobami. Wobec wierzyciela hipotecznego odpowiedzialność ponoszą: dłużnik osobisty oraz właściciel obciążonej nieruchomości. Zatem, wierzyciel hipoteczny ma wówczas dwóch dłużników: osobistego i rzeczowego 5. Przyczyny rozdwojenia odpowiedzialności są różne. Po pierwsze, właściciel nieruchomości może zgodzić się na ustanowienie hipoteki, która zabezpiecza wówczas cudzy dług. Już w chwili 4 5 szawa 1993, s. 232. M. Bednarek, M. Jamka, B. Kordasiewicz. Hipoteka na lokalach spółdzielczych oraz formy zabezpieczeń kredytów, Agencja Informacyjna, Warszawa 1991, s. 60. Adam Szpunar, Akcesoryjność hipoteki, PiP, nr 8 sierpień 1993r., s. 22-23. 3 S. Rudnicki, Komentarz do ustawy o 69
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r. zaciągnięcia zobowiązania przez dłużnika osobistego dochodzi do obciążenia hipoteką nieruchomości stanowiącej własność innej osoby. Po drugie, obciążona hipoteką nieruchomość zostaje zbyta na rzecz osoby trzeciej i wówczas ta osoba staje zobowiązana rzeczowo. Nie jest dłużnikiem osobistym i odpowiada tylko z nieruchomości. Jeżeli nie nastąpiła zapłata długu, to wierzyciel może według swego wyboru żądać zapłaty długu od jednego z dłużników albo od obydwu jednocześnie. Każdy z nich odpowiada bowiem za cały dług, chociaż na innej podstawie prawnej. Wspólną odpowiedzialność obu dłużników należy ujmować jako solidarność niewłaściwą, zwaną też in solidum. Odpowiedzialność in solidum występuje wtedy, gdy wierzyciel może dochodzić swego roszczenia o dane świadczenie od kilku osób, lecz na podstawie odrębnych stosunków prawnych, jakie go łączą z tymi osobami, przy czym ani przepis ustawy, ani umowa nie przewidują odpowiedzialności solidarnej 6. Do wypadków odpowiedzialności in solidum stosuje się w drodze analogii przepisy o zobowiązaniach solidarnych. Zatem, jeżeli istnieje dwóch dłużników: osobisty i rzeczowy - wierzyciel może żądać zapłaty całego długu od któregokolwiek z nich, natomiast zapłata dokonana przez jednego z dłużników powoduje wygaśnięcie wierzytelności. Wierzyciel może według swego wyboru żądać zapłaty długu od jednego z dłużników albo od obydwu jednocześnie. Każdy z nich odpowiada za cudzy dług, chociaż na innej podstawie prawnej. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z dłużników powoduje, iż wierzytelność wygasa w stosunku do obydwu. Między dłużnikiem osobistym a rzeczowym mogą powstać roszczenia regresowe. Nasuwa się pytanie - jak należy zabezpieczyć wierzytelność, czyli dokonać wpisu hipoteki w przypadku solidarnej odpowiedzialności dłużników? Powyższa sytuacja prawna dotyczyła odpowiedzialności dłużników z różnych stosunków prawnych. Jak będzie kształtowała h Z. Gordon, J. Łopuski, M. Nestorowicz, K. Piasecki, A. Rembieliński. L. Stecki, J. Winiarz, Kodeks cywilny z komentarzem, (pod redakcją J. Winiarza) t. 6 i 8, WP, Warszawa 1989, s. 323. 70
Wpis hipoteki przymusowej. się odpowiedzialność dłużników solidarnych, stosownie do normy zawartej w art. 366 kodeksu cywilnego? Czy można zabezpieczyć wierzytelność w pełnej wysokości na nieruchomości każdego z dłużników solidarnych, czy też należy rozdzielić tę wierzytelność i dokonać wpisów hipotek przymusowych na kilku nieruchomościach dłużników tak, aby ich suma stanowiła całość wierzytelności? Solidarność dłużników polega na tym, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych (art. 366 1 k.c.). Każdy z dłużników odpowiada za całość długu, aż do pełnego zaspokojenia wierzyciela (art. 366 2 k.c.). Sytuacja wierzyciela jest tu wyraźnie korzystna, zwłaszcza gdy przedmiot świadczenia jest podzielny. Zamiast odpowiedzialności za dług pro parte, każdy dłużnik odpowiada za całość długu, a wierzyciel decyduje od którego, w jakim rozmiarze i w jaki sposób chce dochodzić zaspokojenia 7. Źródłem solidarności dłużników może być przepis ustawy lub czynność prawna (art. 369 k.c.) W omawianej sytuacji istnieje jedna wierzytelność, ale dług jest solidarny, czyli każdy z dłużników odpowiada za całość długu, a wierzyciel może dochodzić całości lub części długu od wszystkich łącznie, od kilku lub od każdego z osobna. Świadczenie to może być tylko raz spełnione i z chwilą zaspokojenia wierzyciela, przez jednego lub kilku współdłużników, wierzytelność gaśnie wobec wszystkich dłużników. W omawianym na wstępie stanie faktycznym, jeżeli zostaną wpisane trzy hipoteki przymusowe, każda zabezpieczająca całość wierzytelności, na nieruchomościach każdego z trzech dłużników solidarnych - to powstanie hipoteka łączna. Wierzyciel będzie mógł, stosownie do dokonanego zabezpieczenia wierzytelności, dochodzić zaspokojenia z każdej nieruchomości lub dowolnie przez niego wybranej nieruchomości całości wierzytelności, lub jej części. Taka konstrukcja w świetle obowiązującej obecnie 100. 7 W. Czachórski, Zobowiązania - zarys wykładu, PWN, War 71
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r. ustawy jest niedopuszczalna. Przepis art. 76 ust. 1 ustawy o księgach wieczystych i hipotece stanowi, iż w razie podziału nieruchomości hipoteka obciążająca dotychczas nieruchomość obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez podział (hipoteka łączna). Hipoteka łączna może powstać tylko w jeden sposób - z mocy prawa - przez podział nieruchomości. Tego rodzaju hipoteka nie może powstać na mocy umowy między wierzycielem a dającym zabezpieczenie. Zatem, jedynym sposobem powstania hipoteki łącznej jest przekształcenie, do jakiego dochodzi na wypadek podziału nieruchomości, na której zabezpieczenie hipoteczne już istnieje 8. Obojętne jest dla istoty hipoteki łącznej źródło podziału nieruchomości. Podział ten może nastąpić na żądanie właściciela lub na skutek umownej czynności cywilnoprawnej. W piśmiennictwie przyjęto zgodnie pogląd, iż hipoteka łączna konstrukcyjnie stanowi prawnorzeczowy odpowiednik solidarnej odpowiedzialności dłużników. Hipotekę łączną i solidarną odpowiedzialność dłużników traktuje się jako dwie instytucje, którymi rządzą te same mechanizmy prawne 9. W tym miejscu należy rozważyć problem związania sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym orzeczeniem zapadłym w innym postępowaniu, np. wyrokiem sądy cywilnego, nakazem zapłaty w postępowaniu nakazowym. W orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie, utrwalił się pogląd o niedopuszczalności kontroli merytorycznej prawomocnych orzeczeń. Zasada ta wynika też z przepisu art. 365 k.c. stanowiącego, iż prawomocne orzeczenie sądowe wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, ale również inne sądy 10. Drugi problem stanowi zakres kontroli formalnej orzeczenia sądowego w postępowaniu wieczystoksięgowym o wpis, wszczętym na podstawie art. 37 w związku z art. 46 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Zakres kontroli nie ogranicza się tylko do stwierdzenia prawomocności orzeczenia jako doku- 8 9 M. Bednarek, M. Jamka, B. Kordasiewicz, jak w pkt. 4, s. 66. Przegląd ten zaprezentowali - M. Bednarek, M. Jamka, Hipoteka na lokalach spółdzielczych..., s. 65-66; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, s. 247-248. 10 S. Rudnicki, Kome oraz orzeczenie SN z dn. 28 VIII 1991 r. III CZP 71/91, OSNCP 3/92, poz. 47. 72
Wpis hipoteki przymusowej. mentu, ale obejmuje także sytuacje, w których orzeczenie takie sąd może uznać w pewnym sensie za niekompletne co do określonego fragmentu jego sentencji, jeżeli stan prawny, na którego tle zapadło takie orzeczenie, nie budzi żadnych wątpliwości (zastrzeżeń) i nie wymaga żadnej wykładni, a formalny brak określonego sformułowania sentencji nie podważa merytorycznej podstawy wpisu do księgi wieczystej 11. Na tle tych rozważań powstaje problem związania sądu wieczystoksięgowego orzeczeniem sądu cywilnego, ustalającego solidarną odpowiedzialność dłużników. Orzeczenie sądu cywilnego wiąże sąd w postępowaniu wieczystoksięgowym w zakresie o jakim była mowa wcześniej, a zatem jest tu związanie ustaloną przez ten sąd odpowiedzialnością solidarną dłużników. Odpowiedzialność solidarna dłużników, ustalona orzeczeniem sądu cywilnego stosownie do przepisu art. 366 k.c., jest odpowiedzialnością osobistą za dług. Dłużnik osobisty odpowiada całym swym majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Z tak ukształtowaną odpowiedzialnością wiążą się dwie cechy: 1) wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi dłużnika, z których chce uzyskać zaspokojenie oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia (art. 797 i 799 k.p.c.), 2) w przypadku zbiegu wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarczy na zaspokojenie całej wierzytelności, każdy z wierzycieli otrzyma tylko częściowe zaspokojenie należności, według stosunku wartości wierzytelności (art. 1026 k.p.c.) 12. Od odpowiedzialności osobistej należy odróżnić odpowiedzialność rzeczową za dług, niezależną w zasadzie od odpowiedzialności osobistej, która jest następstwem pewnych czynności prawnych normowanych przez prawo rzeczowe i nie należy do dziedziny zobowiązań, jakkolwiek ich dotyczy, ale istnieje w obecnym systemie prawnym w przypadku zabezpieczenia wierzytelności zastawem lub hipoteką 13. 11 A. Oleszko, Wyrok sądowy jako podstawa wpisu do księgi wieczystej, Przegląd Sądowy" 1993, nr 5, s. 62-63. 12 W. Czachórski, Zobowiązania..., jw., s. 45. 13 W. Czachórski, Zobowiązania..., jw., s. 47. 73
REJENT Nr 11 - listopad 1994 r. Gwarancję zaspokojenia wierzyciela przy odpowiedzialności rzeczowej daje nie majątek dłużnika, lecz oznaczony przedmiot majątkowy (rzecz ruchoma lub nieruchomość), na którym zabezpieczono wierzytelność. Konkludując, odpowiedzialność solidarna dłużników, ustalona orzeczeniem sądu cywilnego, jest odpowiedzialnością osobistą dłużników i należy odróżnić ją od odpowiedzialności rzeczowej, która powstaje dopiero w wypadku zabezpieczenia wierzytelności ograniczonymi prawami rzeczowymi (zastawem lub hipoteką). Odpowiedzialność rzeczowa dłużników solidarnych powstaje dopiero po dokonaniu czynności prawnych, normowanych przez prawo rzeczowe, w tym ustawą szczególną, a mianowicie ustawą z dnia 6 VII 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 127 z późn. zm.). Stosownie do przepisu art. 109 ust. 1 tej ustawy oraz art. 776 k.p.c., wierzyciel, którego wierzytelność stwierdzona jest tytułem wykonawczym, może uzyskać hipotekę na nieruchomościach dłużnika. Odpowiedzialność rzeczowa dłużnika z nieruchomości rządzi się zasadami określonymi w przepisach ustawy o księgach wieczystych i hipotece, stanowiącej część prawa rzeczowego, a zatem są to inne zasady niż w przypadku odpowiedzialności osobistej dłużników, uregulowane przepisami prawa zobowiązaniowego i nie wiążą one sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym. Za przyjęciem stanowiska, iż w przypadku solidarnej odpowiedzialności dłużników można wpisać kilka hipotek przymusowych w księgach wieczystych prowadzonych dla nieruchomości każdego z dłużników tak, aby łącznie dawały wartość całej wierzytelności - przemawia ta okoliczność, że w momencie złożenia wniosków przez wierzyciela, stosownie do wskazanej zasady, wierzyciel już korzysta ze swego uprawnienia i może żądać od każdego dłużnika części wierzytelności, a w wypadku zmiany stosunków może zawsze wnieść o wykreślenie części lub całości hipoteki i żądać wpisu odpowiednio do księgi wieczystej innego dłużnika solidarnego. Również - stosownie do zasady oznaczoności hipoteki - hipoteka zabezpiecza wierzytelność pieniężną i to ściśle sprecyzowaną co do wysokości; wierzyciel może dokonywać odpowiednio zmiany zabezpieczenia hipoteką swej wierzytelno- 74
Wpis hipoteki przymusowej. ści i na podstawie tego samego zobowiązania nie może dokonywać zabezpieczenia hipoteką innego rodzaju, np. hipoteką umowną - gdyż hipoteka umowna i przymusowa wzajemnie wykluczają się. Reasumując, wpisu hipoteki przymusowej, w przypadku solidarnej odpowiedzialności dłużników, można dokonać na podstawie tytułu wykonawczego i wniosku wierzyciela w kilku księgach wieczystych prowadzonych dla nieruchomości każdego dłużnika solidarnego, przy czym wierzytelność należy tak podzielić, aby suma stanowiła całość wierzytelności. Tak dokonana repartycja wierzytelności wyklucza nadanie obciążeniu charakteru łącznego, umożliwiającego wierzycielowi żądanie wg jego uznania zaspokojenia całości z którejkolwiek z wybranych przez niego nieruchomości, a w konsekwencji powstanie hipoteki łącznej. Wpis hipoteki przymusowej powoduje powstanie odpowiedzialności rzeczowej dłużnika lub dłużników ustalonych w tytule wykonawczym i powstaje wtedy inny rodzaj odpowiedzialności dłużników niż ustalony w tytule wykonawczym, a mianowicie - odpowiedzialność osobista. Solidarna odpowiedzialność osobista dłużników jest instytucją prawa zobowiązaniowego i nie wiąże sądu w postępowaniu wieczystoksięgowym, w którym zwykle rodzi się odpowiedzialność rzeczowa - poprzez wpis hipoteki - rządząca się zupełnie innymi zasadami, ograniczająca odpowiedzialność dłużnika rzeczowego do nieruchomości obciążonej hipoteką. 75