M ETALE CIĘŻKIE W GLEBACH M IASTA BYDGOSZCZY

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XLVII NR 3/4 WARSZAWA 1996:195-202 PIOTR MALCZYK, WOJCIECH KĘDZIA, MIROSŁAW NOWAK M ETALE CIĘŻKIE W GLEBACH M IASTA BYDGOSZCZY Katedra Gleboznawstw a Akademii T echniczno-r olniczej w B ydgoszczy WSTĘP Aglomeracje miejskie ze skupioną zabudową, przemysłem, gęstą siecią dróg komunikacyjnych i ulic oraz różnorodną działalnością człowieka w znacznym stopniu przekształcają środowisko naturalne, w tym także glebowe. W wyniku wieloletniego oddziaływania zanieczyszczonego powietrza zachodzą nieustannie zmiany w glebach miast. Między innymi akumulują się w nich metale ciężkie [Czarnowska 1974, 1992; Czarnowska, Gworek 1991; Czarnowska i in. 1983; Czarnowska, Konecka-Betley 1977; Kukier 1991 ; Roszyk, Roszykowa 1975]. Środowisko miejskie stanowi najczęściej mozaikę typów i rodzajów gleb o znacznym mechanicznym przekształceniu powierzchni. Powoduje to zróżnicowanie zawartości metali ciężkich w glebach niezależnie od presji zanieczyszczeń, a co za tym idzie pojawia się problem odróżnienia czynników antropogenicznych od naturalnych przyczyn kształtujących zasobność gleb w metale ciężkie. W roku 1993 na terenie Bydgoszczy przeprowadzono wstępne badania, które miały na celu poznanie zawartości ołowiu, kadmu, chromu, niklu, cynku i miedzi oraz przestrzennego ich zróżnicowania w przypowierzchniowych poziomach gleb. MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ Badania zawartości metali ciężkich w Bydgoszczy obejmowały gleby antropogeniczne oraz gleby leśne i uprawne o naturalnych profilach. Do badań wytypowano 36 powierzchni, z których pobrano po 10 próbek. Materiał glebowy pobierano z głębokości 5-10 cm i 30-40 cm, a z gleb leśnych z poziomów próchnicy nadkładowej i z poziomów próchniczno-mineralnych z głębokości 5-10 cm. Zawartość metali ciężkich oznaczono w roztworach uzyskanych po niskotemperaturowej dygestii próbek w mieszaninie HF i HC104 [Crock, Severson 1980], a w przypadku ściółek leśnych po ich mineralizacji metodą prażenia termicznego w temperaturze 823 К i roztworzeniu w HC1. Pomiary stężeń analizowanych pierwiastków wykonano techniką spektrometrii absorpcji atomowej za pomocą urządzenia PU 9100Х Philips. Skład granulometryczny, kwasowość

196 P. M alczyk i in. czynną, wymienną i hydrolityczną oraz zawartość węgla organicznego oznaczono metodami ogólnie przyjętymi w gleboznawstwie. Wyniki analiz opracowano statystycznie, a przestrzenne zróżnicowanie zawartości metali ciężkich w wierzchniej warstwie (5-10 cm) gleb Bydgoszczy ilustrują schematyczne mapki, które wykreślono z wykorzystaniem programu komputerowego SURFER. WYNIKI BA D A Ń I DYSKUSJA Na terenie Bydgoszczy przeważają gleby typologicznie przeobrażone w wyniku oddziaływania wielorakich czynników antropogenicznych. Gleby te w większości są mechanicznie zniekształcone. Wyraźne są także skutki przekształceń chemicznych, co uwidacznia się w ich wysokim zasoleniu, zakwaszeniu, alkalizacji czy nagromadzeniu metali ciężkich [Górski i in. 1993]. Gleby wykazują cechy i właściwości typowe dla rzędu gleb urbano- i industrioziemnych. Stopień rozwoju procesu glebotwórczego jest w nich bardzo różny i uwarunkowany przede wszystkim działalnością człowieka. Przeobrażenia nie objęły całego obszaru miasta, spotyka się bowiem gleby o naturalnym profilu, tj, gleby płowe i mady rzeczne użytkowane rolniczo oraz leśne gleby rdzawe. Występują one głównie na peryferiach miasta. Około 95% gleb z terenu Bydgoszczy to gleby bardzo lekkie, o uziarnieniu piasków luźnych lub słabogliniastych całkowitych bądź podścielonych gliną lub iłem. Pozostałą część stanowią gliny lekkie, niekiedy pylaste, całkowite oraz podścielone iłem. Bardzo często spotyka się w nich różne domieszki, najczęściej materiał gruzowo-wapienny. Zawartość węgla organicznego w badanych glebach jest bardzo zróżnicowana. W glebach urbano- i industrioziemnych wynosiła od 0,96 do 12,53% w warstwie 5-10 cm i od 0,04 do 5,32% w warstwie 30-40 cm. Duża zawartość węgla organicznego w glebach zieleńców, skwerów, trawników i parków jest rezultatem wzbogacenia tych gleb w materię organiczną w drodze nawożenia torfem, kompostami itp. Jest to cecha charakterystyczna dla ęleb terenów zurbanizowanych [Kukier 1985]. W glebach uprawnych i leśnych stwierdzono ilości węgla organicznego charakterystyczne dla odpowiadających im typów. Badane gleby wykazują przeważnie odczyn obojętny i alkaliczny (ph w CaCl2 6,05-7,57), który jest niezależny od stopnia ich przekształcenia. Kwasowość hydrolityczna w grupie gleb antropogenicznych jest niewielka i waha się od 0,37 do 1,61 cmol(+)/kg. Alkalizacja gleb związana jest z obecnością domieszek gruzowo-wapiennych i jak to wykazują inne tego typu badania z opadem pyłów alkalicznych, stosowaniem kruszywa wapiennego jako utwardzacza tras komunikacyjnych oraz NaCl do odśnieżania ulic [Czarnowska 1980]. W glebach uprawianych rolniczo i glebach leśnych, zlokalizowanych na peryferiach miasta, kwasowość kształtowała się na poziomie właściwym dla występujących tam gleb płowych, mad rzecznych i gleb bielicowo-rdzawych. Zawartość ołowiu w glebach bydgoskich różnicowała się w zakresie od 16 do 135 mg/kg. Stężenie tego pierwiastka bardzo często przekraczało wartość 30 mg/kg, która jest przyjmowana za zawartość sygnalizującą zanieczyszczenie gleb [Kabata-Pendias i in. 1993; Kabata-Pendias, Pendias 1993]. Około 50% powierz

M etale ciężkie w glebach B ydgoszczy 197 chni gleb miasta wykazywało I stopień zanieczyszczenia. Najwyższe stężenie ołowiu stwierdzono w dzielnicach centralnych oraz w środkowym pasie miasta (rys. 1). Odnotowano tu w warstwie 5-10 cm ilości ołowiu od 75 do 100 mg/kg i przekraczające ten zakres, maksymalnie do 135 mg/kg. Zawartość ołowiu w warstwie 5-10 cm była zawsze około dwukrotnie większa niż w warstwie 30-40 cm. Obliczenia statystyczne wykazały istotne zależności między zawartością ołowiu a zawartością węgla organicznego i części spławialnych (tab. 1). W glebach aglomeracji bydgoskiej stwierdzono także wyraźną tendencję do akumulacji kadmu. Schematyczna mapa przedstawiająca przestrzenne rozmieszczenie kadmu w warstwie 5-10 cm (rys. 2) pokazuje, że prawie 100% gleb miasta zawiera ponad 0,3 mg/kg tego pierwiastka. Natomiast najwyższe jego stężenia (od 1,0 do 4,0 mg/kg) występują w glebach stref centralnej i południowo-wschodniej, gdzie skupiają się duże zakłady przemysłowe (Organika-Zachem), elektrociepłownie i towarzyszące im silnie rozwinięte linie komunikacyjne i transportowe. W tym świetle oraz prac innych autorów [Czarnowska 1978; Mills, Zwarich 1975; Minami, Araki 1975] są to główne przyczyny-nagromadzania się kadmu w glebach. W połowie analizowanych powierzchni badawczych koncentracja Cd była wyższa w warstwie 30-40 cm. Wskazuje to na większą ruchliwość tego pierwiastka w stosunku do pozostałych badanych metali ciężkich. O łatwej migracji kadmu świadczy dobra rozpuszczalność większości soli i połączeń kompleksowych ze związkami organicznymi, które tworzy ten metal [Kabata-Pendias, Pendias 1993]. Obliczone współczynniki korelacji wykazywały istotne zależności zawartości kadmu od ilości frakcji spławialnych, ilastych i węgla organicznego (tab. 1 ). Mapki ilustrujące rozmieszczenie niklu i chromu w warstwie 5-10 cm są w pewnym sensie do siebie podobne, jeżeli przyjrzeć się strefom największego nagromadzenia się tych pierwiastków (rys. 3 i 4). Obejmowały one swym zasięgiem obszar zachodniej części miasta o podobnej powierzchni. Zawartość niklu w glebach tego regionu przekraczała 30 mg/kg, wskazując tym samym na II stopień zanieczyszczenia gleb [Kabata-Pendias i in. 1993], natomiast ilość chromu zawierała się w granicach od 50 do 127 mg/kg. Badania wykazały także, ż- pierwiastki te w omawianej strefie akumulują się w przeważającej mierze w warstwie 3 0 ^ 0 cm. Nie stwierdzono istotnych zależności między koncentracją Ni i Cr w glebach a ich kwasowością, składem granulometrycznym i zawartością próchnicy. Zawartość cynku w omawianych glebach mieściła się w przedziale od 14 do 207 mg/kg. Wydzielone strefy słabego zanieczyszczenia (ponad 100 mg Zn na 1 kg) obejmowały centrum miasta z glebami parków, skwerów i zieleńców położonych wzdłuż ruchliwych tras komunikacyj nych oraz południowo-wschodnią część Bydgoszczy, gdzie krzyżuje się gęsta sieć linii kolejowych (rys. 5). Stwierdzono, że w obu badanych warstwach gleb ilość cynku zależała jedynie od zawartości węgla organicznego (tab. 1). Stężenia tego pierwiastka w warstwie 5-10 cm były średnio dwukrotnie wyższe niż w warstwie 30 40 cm. Miedź w glebach Bydgoszczy wykazywała zawartość naturalną {poniżej 15 mg/kg) na obrzeżach miasta. Podwyższoną koncentrację tego pierwiastka stwierdzono na znacznym obszarze z maksimum przypadającym we wschodniej części miasta - ponad 80 mg/kg (rys. 6). Przestrzenne zanieczyszczenie gleb miedzią układało się w pewnym zakresie odwrotnie niż to wynika z literatury i jest przedstawiane w pracach na ten temat [Beavington 1973; Czarnowska i in. 1981 ;

198 P. M alczyk i in. ИГН-ЧО Г "! 30-70 j J 70-i00 >ИЮррт RYSUNEK 1. Rozmieszczenie ołowiu w glebach Bydgoszczy FIGURE 1. Distribution of lead in soils Bydgoszcz area < 0,3 г 10,3-1,0 I H I>0-2,0 r 2,0-2.5 ЩЩ >2,5 ppm RYSUNEK 2. Rozmieszczenie kadmu w glebach Bydgoszczy FIGURE 2. Distribution of cadmium in soils Bydgoszcz area

Metale^ ciężkie w glebach B ydgoszczy 199 RYSUNEK 3. Rozm ieszczenie niklu w glebach Bydgoszczy FIGURE 3. Distribution of nickel in soils Bydgoszcz area RYSUNEK 4. Rozmieszczenie chromu w glebach Bydgoszczy FIGURE 4. Distribution of chromium in soils Bydgoszcz area

200 P. M alczyk i in. RYSUNEK 5. Rozmieszczenie cynku w glebach Bydgoszczy FIGURE 5. Distribution of zinc in soils Bydgoszcz area RYSUNEK 6. Rozmieszczenie miedzi w glebach Bydgoszczy FIGURE 6. Distribution of copper in soils Bydgoszcz area

M etale ciężkie w glebach Bydgoszczy 201 TABELA 1. Współczynniki korelacji między zawartością metali ciężkich w glebach a niektórymi ich właściwościami TABLE 1. Coefficients of correlation between heavy metals content in the soils and some soils properties Właściwości gleb Soils properties Pb Cd Ni Cr Zn Cu % frakcji % fraction [mm] <0,02 < 0,002 0,3304** 0,2114 0,6418** 0,6402** 0,1537 0,3011 0,2004 0,1348 0,1442 0,1643 0,5762** 0,5826** % С org. 0,3705** 0,6228** 0,2911 0,2525 0,4725** 0,6015** Kwasowość hydrol. Hydrolytic acidity 0,2547 0,2775 0,2188 0,2421 0,2634 0,2281 Mills, Zwarich 1975], tzn. im dalej od centrum, zwłaszcza w kierunku wschodnim, tym mniejsze zanieczyszczenie gleb omawianym pierwiastkiem. Obliczenia wykazały, że zawartość miedzi w warstwie 5-10 cm była większa niekiedy sześciokrotnie niż w warstwie 30^-0 cm. Ilość miedzi była istotnie skorelowana ze wszystkimi analizowanymi właściwościami badanych gleb z wyjątkiem kwasowości (tab. 1). WNIOSKI 1. Na terenie Bydgoszczy występują przede wszystkim gleby przeobrażone mechanicznie i chemicznie należące do rzędu gleb urbano- i industrioziemnych. 2. Metale ciężkie akumulują się głównie w warstwie powierzchniowej 5-10 cm, jednak w strefach najwyższej koncentracji Cd, Ni i Cr stwierdzono wyższy poziom tych pierwiastków w warstwie 30-40 cm. 3. W glebach aglomeracji bydgoskiej największa akumulacja ołowiu ma miejsce w dzielnicach centralnych i w pasie środkowym miasta, kadmu w centrum i w części południowo-wschodniej, niklu i chromu w części zachodniej, a miedzi w dzielnicach wschodnich. 4. Wstępne badania zawartości metali ciężkich w glebach wykazały, że istnieje pilna potrzeba podjęcia dalszych kompleksowych i o szerszym zasięgu przestrzennym badań, które stanowiłyby podstawę do tworzenia tak już spóźnionej sieci punktów monitoringowych na terenie miasta. LITERATURA BEAVINGTON F. 1973: Contamination of soil with zinc, copper, lead and cadmium in Wallongong city areas. Austr. J. Soil Res. 11,1: 27-31. CROCK J.G., SEVERSON R.C. 1980: Four reference soil and rock. Samples for measuring element availability in the Western Energy Regions. G eological Survey Circular: 841. CZARNOWSKA К. 1974: The accumulation of heavy metals in soil and plants in Warsaw area (exemplified by grasses and mosses). Pol. J. Soil Sei. 7, 2: 117-122. CZARNOWSKA K., KONECKA-BETLEY K. 1977: Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na właściwości gleb i akumulację metali ciężkich w glebach i roślinach na terenie Warszawy. Człowiek i Środowisko, 4: 73-90. CZARNOWSKA K. 1978: Kadm w glebach okolic Warszawy. Rocz. Glebozn. 29, 1: 51-64.

202 P. M alczyk i in. CZARNOWSKA K. 1980: Akumulacja metali ciężkich w glebach, roślinach i niektórych zwierzętach na terenie Warszawy. Rocz. Glcbozn. 31, 1: 77-113. CZARNOWSKA K. 1992: Distribution of copper, chromium, nickel, cobalt and cadmium in soils of the city of Łódź. Rocz. Glcbozn. 43, 1/2: 41-49. CZARNOWSKA K. i in. 1981: Heavy metals content in soil as an indicator diagnostic of urbanization. Pol. Kcol. Stud. 9, 1-2: 63-79. CZARNOWSKA K., GWOREK В. 1991: Stan zanieczyszczenia cynkiem, ołowiem i miedzią gleb Warszawy. Rocz. Glcbozn. 42, 1/2: 49-56. CZARNOWSKA K., GWOREK B., JANOWSKA E., KOZANECKA T. 1983: Spatial distribution of heavy metals in soils and ph in Warsaw area. Pol. Ecol. Sind. 9, 1-2: 85-95. GÓRSKI J., PIOTROWSKI A., TRZĘSOWSKA J. 1993: Raport o stanic środowiska województwa bydgoskiego za rok 1993. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. Bydgoszcz: 4-42. KABATA-PENDIAS A., MOTOWICKA-TERELAK T., PIOTROWSKA М., TERELAK H., WITEK T. 1993: Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin metalami ciężkimi i siarką. Ramowe wytyczne dla rolnictwa. IUNG, Puławy: 7-8. KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1993: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa: 96-110, 126-136, 137-148, 192-208, 242-250, 306-315. KUKIER U. 1985: Wpływ urbanizacji i przemysłu na zanieczyszczenia metalami ciężkimi gleb na przykładzie Lublina. (Praca doktorska). Akademia Rolnicza w Lublinie, Lublin: 1-103. KUKIER U. 1991 : Metale ciężkie w atmosferze i glebach Lublina. Arch. Ochr. Środ. 2: 117-138. MILLS J.G., ZWARICH M.A. 1975: Heavy metals content of soils on Manitoba. Can. J. Soil Sei. 55: 295-300. MINAMI K., ARAKI K. 1975: Distribution of trace element in arable soil affected by automobile exhausts. Soil Sei. Plant Niitr. 21, 2: 185-188. ROSZYK E., ROSZYKOWA S. 1975: Ołów w glebach i roślinach w pobliżu dróg na terenie Wrocławia. Rocz. Glebozn. 26, 1: 177-185. P. M A L C Z Y K, W. K Ę D Z IA, M. N O W A K H EAVY METALS IN SOILS OF THE BYDGOSZCZ CITY Department o f Soil Science, University o f Technology and Agriculture in B ydgoszcz SUM M ARY The present work relates of the investigations on the content of heavy metals in the upper layer of soils (5-10 cm and 30^1-0 cm) from the area of the Bydgoszcz city. In 1993 soil samples were taken from the whole of the city. The total Pb, Cd, Ni, Cr, Zn and Cu contents were deteremined with the AAS technique in solutions obtained after digestion of soil with HF and HC104. On the basis of the results obtained, maps illustrating the content of heavy metals in the soils of the Bydgoszcz city were plotted. Soils of the Bydgoszcz city are unequally contaminated with heavy metals. The highest content of these elements were in soils of the central city district and eastern, western and south-eastern part of the city, strongly urbanized and industrialized. D r i n t P io tr M alczyk K a ted ra G lebozn aw stw a A kadem ia T echniczno-r olnicza w B ydgoszczy 85-0 29 B ydgoszcz, ul, Bernardyńska 6