Zabytki Bieszczadu PRZEWODNIK

AUTOR: Jakub Rudak Zabytki Bieszczadu PRZEWODNIK Z fotografiami i rysunkami Jakuba Rudaka. FOTOGRAFIE: Jakub Rudak RYSUNKI: Jakub Rudak NA OKŁADCE: KrzyŜ w Horbkach (fot. Jakub Rudak) Nagrobek w Polanie, Nagrobek w Kalnicy (rys. Jakub Rudak) lub Chrysus w cierniowej koronie (rzeźba Jakub Rudak) WIĘCEJ RYSUNKÓW I FOTOGRAFII: www.rudak-galeria.cej.pl WERSJA PRZEWODNIKA ONLINE: www.zabytkibieszczadu.cej.pl SANOK 2008 Jakub Rudak 2008

Murowane zabytki zachodniej czesci Bieszczadu. Sanok Zagórz (cerkiew, ruiny klasztoru) Tarnawa Grn (cerkiew) Kalnica (cmentarz) Sukowate (kapliczka nad źródełkiem) śernica NiŜna (kaplica) śernica WyŜna (ruina cerkwi) Baligród (ruina cerkwi) Bystre Cisna (chyŝa chłopska, cmentarz) Majdan Wola Michowa (kirkut) Smolnik n. Osławą (stare chałupy) Duszatyn Rzepedź (cerkiew) Szczawne Płonna (ruiny cerkwi) Szczawne Kulaszne Czaszyn Tarnawa Grn. Zagórz Sanok. Zagórz. Z Sanoka, drogą nr 84, ruszamy w kierunku Zagórza. Na głównym skrzyŝowaniu w Zagórzu, skręcamy w prawo (kierunek Komańcza), jadąc cały czas prosto, przed torami kolejowymi po lewej stronie stoi zabytkowa murowana cerkiew z 1836r. (rys). Po minięciu przejazdu kolejowego, ok. 1 km, kręta droga prowadzi między domami, do kościoła. Za kościołem, gruntowa uliczka zielonym szlakiem z prowadzi na wzgórze z Cerkiew w Zagórzu ruinami klasztoru karmelitów bosych jednego z najciekawszych zabytków płd-wsch Polski. Dojechać moŝna samochodem małe wertepy. Tarnawa Górna. Wracając na drogę główną udajemy się w kierunku Tarnawy Grn, prosto, przez wzniesienie (na szczycie po lewej, cmentarz z zabytkową kaplicą). W Tarnawie na skrzy- Ŝowaniu obieramy kierunek Kalnica/Baligród (skręcamy z lewo). Ok. 1 km od krzyŝówki po lewej stronie znajduje się popadająca w ruinę, murowana cerkiew z 1817r. (rys.) Cerkiew w Tarnawie Górnej Kalnica. Jadąc dalej w kierunku Kalnicy, mijamy Łukowe, Średnie Wielkie - jedne z najbardziej malowniczych terenów w Bieszczadach. Do Kalnicy prowadzi juŝ troszkę gorsza droga, jedziemy powoli przyglądając się zabudowie. Zatrzymujemy się ok. 100m za dawnymi PGR-ami, przy dróŝce odchodzącej w prawo. Z lewej, przepływa strumyk, który musimy przekroczyć i udając się dalej na wschód przez gęste zarośla szukamy polanki z pozostałościami nagrobków (jeden dość okazały na skraju lasu rys.). Po powrocie na drogę, ruszamy dalej, drogą prosto teraz juŝ całkiem kiepską. Mijamy drogę w lewo prowadzącą na Baligród, jadąc jeszcze ok. 1300m do dróŝki odchodzącej w prawo. Wieś Sukowate (pierwotna nazwa: Szankowate). Ok. 10m 3 4

za tą drogą wchodzimy w las, szukamy wschodniego dopływu potoku, płynącego wzdłuŝ drogi, kierując się nim na wschód, szukamy pozostałości cmentarza i cerkwi (kamienna podmurówka). Idąc dalej w górę strumyka (niecały 1 km) moŝemy znaleźć kaplicę nad źródełkiem. śernica WyŜna. Po powrocie na drogę, zawracamy 1,3 km do miniętej krzyŝówki na Baligród droga w prawo. Mijając Kiełczawę i Nagrobek w Kalnicy Mchawę dojeŝdŝamy do drogi głównej 893. Skręcamy w lewo, udając się drogą na północ. Po ok. 3km będzie skręt w prawo śernica WyŜna. Dalej stoko-wą drogą przejeŝdŝamy przez śernicę NiŜną, po ok. 2,5 km dojeŝdŝamy do śernicy WyŜnej, gdzie po lewej stronie, znajduje się nie uŝytkowana cerkiew z 1800r (warto zwiedzić dobrze zachowane wnętrze jak na budowlę w tym stanie rys.). Drogą dalej nie dojedziemy, musimy zawrócić. JeŜeli jest jeszcze wcześnie moŝemy udać się dalej na południe lub, zawrócić do Sanoka. Wnętrze Cerkwi w śernicy Baligród. Jadąc dalej, na południe...wyjeŝdŝamy z śernicy na drogę główną i skręcamy w lewo (kierunek Baligród). W miasteczku mały rynek z czołgiem T-34, nie mającym nic wspólnego z Bieszczadami. W płdwsch naroŝniku rynku (po lewej stronie drogi) popadająca w ruinę ale i remontowana cerkiew z 1829 r. (rys.). Cisna. Wycieczkę kontynuujemy, dalej w kierunku południowym kierunek Kopuła cerkwi w Baligrodzie Cisna. Mijamy Bystre, Kołonice, Jabłonki (po lewej stronie szosy pomnik gen. Karola Świerczewskiego byłego patrona PAM-u), Habkowce. Ok. 2km przed głównym skrzyŝowaniem w Cisnej, po prawej stronie, poniŝej drogi znajduje się, niestety nieoznaczona chyŝa chłopska. CięŜko trafić, najlepiej zapytać ludzi. Na duŝej krzyŝówce w Cisnej, skręcamy w prawo (kier. Komańcza). Ok. 300m za krzyŝówką, naprzeciwko poczty, po lewej stronie drogi zachował się dawny cmentarz przycerkiewny. Wola Michowa. Ruszamy dalej. Przed nami dłuŝszy odcinek drogi. Mijamy Majdan, śubracze, dojeŝdŝamy do Woli Michowej. W środku wsi, skrzyŝowanie (naprzeciwko przystanku PKS), gdzie skręcamy w prawo, tutaj dobrze jest się rozstać na chwilę z samochodem. Mijając ostatnie zabudowania, przed mostkiem na 5 6

potoku Chliwnym, drogą gruntową skręcającą w prawo wychodzimy na niewielką polanę, droga prowadzi pod górę na północ, wzdłuŝ zarośli. Na ich końcu naleŝy szukać cmentarza (ok. 50m). Smolnik n. Osławą. Wracając na drogę główną, udajemy się w kierunku Komańczy. Po ok. 4km, zjazd w prawo, za przystankiem autobusowym, nieco w dół. Jedziemy 2 km, po prawej mijamy murowaną cerkiew, dalej w głębi wsi zachowało się kilka tradycyjnych drewnianych domów w stylu Łemkowskim. JeŜeli chcemy jechać dalej główną drogą, musimy do niej wrócić i udać się w kierunku Komańczy. JeŜeli zaś chcemy zobaczyć trochę dzikich Bieszczadów, jedziemy drogą dalej w kierunku Duszatyna. Po drodze jeden łatwy przejazd przez bród (cały czas jedziemy prosto!), wyjeŝdŝamy przy wiacie i mostku dla kolejki leśnej, my musimy pokonać rzekę w bród. Dalej bitą drogą, do skrzyŝowania w Prełukach we wsi kilka starych Zwrotnica w Duszatynie chałup. Idąc ok. 350 m na północ, wzdłuŝ torów, po prawej stronie, napotkamy stary cmentarz oraz miejsce po cerkwi, gdzie obecnie stoi metalowy krzyŝ niegdyś wieńczący jej kopułę. WyjeŜdŜając w Komańczy, mijamy mostek, kościółek, skręcamy na drogę główną w prawo (płn-wsch). Kierunek Rzepedź/Zagórz/Sanok. Rzepedź. W Rzepedzi, na ostrym zakręcie w prawo, tabliczka: Rzepedź Wieś, moŝemy tam skręcić w wąską drogę i dojechać do cerkwi z 1824r. (jednej z nielicznych w stylu wschodnio-łemkowskim). Obok cmentarz z ciekawą ludową kamieniarką. Płonna. Po powrocie na drogę główną, udajemy się dalej do Szczawnego (na początku wsi, bliŝej Rzepedzi, po lewej stronie drogi, na wzniesieniu drewniana cerkiew z 1888r. charakterystyczny zielony dach, w lecie mało widoczny gdyŝ osłoniętym starymi lipami), gdzie na krzyŝówce skręcamy w lewo. Mijamy przejazd kolejowy, droga prowadzi pod górę, po ok. 5km dojeŝdŝamy do Płonnej, gdzie po lewej stronie, ok. 20m od drogi znajdują się nieco niewidoczne ruiny murowanej cerkwi (fot.). Wewnątrz murów zapadnięte deski ze stropu i krokwie dachowe. Jadąc dalej drogą wyjeŝdŝamy na wzniesienie, z którego rozpościera się wspaniały widok na Beskid Niski i Bieszczady. Chcąc dojechać do Sanoka, najlepiej wrócić się do Szczawnego i udać się dalej przez Kulaszne, Czaszyn, Tarnawę, Zagórz do Sanoka. Drzwi do cerkwi w Płonnej 7

Drewniane cerkwie wschodniej czesci Bieszczadu. Ustrzyki Dolne Jałowe Bandrów Narodowy (cmentarz, chałupy) Jałowe Hoszów (cerkiew) Rabe (cerkiew) śłobek (cerkiew) Czarna (drewniane chałupy zrębowe) Lipie (cmentarz) Bystre (cerkiew, cm.) Michniowiec (krzyŝe, cerkiew) Lutowiska (kirkut) Smolnik n. Sanem (cerkiew). KrzyŜ na cmentarzu ewangelickim drewniany krzyŝ, mocno naruszony przez czas (fot.). Ponadto w Bandrowie znajduje się najlepiej zachowany zespół wiejskiego budownictwa w Bieszczadach ponad 30 tradycyjnych, drewnianych chałup z końca XIXw. Bandrów Narodowy. Z Ustrzyk Dln., kierujemy się drogą 896 (płd-wsch) na Ustrzyki Górne. Od krzyŝówki w centrum miasta, jedziemy 3 km by skręcić w lewo na Bandrów Narodowy. PrzejeŜdŜamy przez Jałowe, wzdłuŝ drogi kilka ciekawie połoŝonych krzyŝy. Po ok. 7 km dojeŝdŝamy do Bandrowa. We wsi, po lewej stronie drewniana cerkiew oraz cmentarz ze starymi nagrobkami (fot.). Cmentarz ewangelicki moŝna odnaleźć idąc 400m od kościoła w górę wsi, następnie oznakowana ścieŝka odbija w prawo na zalesione zbocze. Po 50m niewielki pagórek, na którym znajdziemy fundamenty dawnego zboru ewangelickiego, 200 m dalej, wzdłuŝ zarośli kilka zachowanych nagrobków. Szczególnie ciekawie Nagrobek na cmentarzu w Bandrowie prezentuje się stary, Hoszów. Wracając na główną drogę, kierujemy się dalej w kier. Ustrzyk Grn. Po paru kilometrach dojeŝdŝamy do wsi Hoszów, gdzie na wzniesieniu, między drzewami po lewej stronie drogi znajduje się cerkiew greckokatolicka z 1948r. Zatrzymać moŝna się na sporym parkingu na lewo, niŝej drogi. Rabe i śłobek. Dalej droga prowadzi przez wsie Rabe i śłobek (śołobek). W Rabem drewniana cerkiew z 1858 r. ze starymi ikonami, obok cmentarz z ludowymi nagrobkami w otoczeniu sędziwych drzew. W śołobku, mała, drewniana cerkiew z 1830 r. Czarna. W centrum wsi, za sklepem po prawej stronie, odchodzi dróŝka (kier. Czarna Dolna), którą 200m moŝemy dojechać do cerkwi z 1834 r. Ponadto we wsi kilkanaście tradycyjnych chałup, 9 przydroŝnych krzyŝy i kapliczka upamiętniająca zniesienie pańszczyzny w 1848 r. (naprzeciw domu nr 149). 10

Lipie, Michniowiec, Bystre. Trasa ta najbardziej nadaje się na wycieczkę rowerową, z powodu kiepskich dróg. Wsie te połoŝone są przy samej granicy z Ukrainą. W Czarnej wracamy na drogę prowadzącą do Ustrzyk Grn., jedziemy ok. 150m, po czym na duŝej krzyŝówce skręcamy w lewo (kier. Lipie, Michniowiec, Bystre). WzdłuŜ drogi prowadzi niebieski szlak do kopalni. Początkowo lepszą, później gorszą drogą dojeŝdŝamy do wsi Lipie. W centrum, przez krzyŝówkę koło sklepu i przystanku PKS, przejeŝdŝamy prosto, na kolejnym rozwidleniu dróg, odbijamy w lewo na Bystre/Michniowiec. Po ok. 2 km, kolejne rozwidlenie, w prawo na Michniowiec, w lewo na Bystre. Atrakcją Michniowca jest 12 krzyŝy przydroŝnych, stanowiących jednolity w stylu zespół. NajwyŜsze, wykonane w całości z kamienia osiągają 4,5 m. W centrum wsi, duŝa drewniana cerkiew z 1863 r. Obok cerkwi unikatowa dzwonnica wzniesiona w 1904 r. Wracając się drogą, przez krzyŝówkę, dojeŝdŝamy do Bystrego. W górnej części wsi, po prawej stronie drogi, znajduje się drewniana cerkiew z 1902 r. W cerkwi zgromadzono krzyŝe i inne obiekty kultowe z okolicznych cerkwisk. Po drugiej stronie drogi, jeden z najciekawszych i najładniejszych bieszczadzkich cmentarzy z 13 nagrobkami oryginalnej kamieniarki. WyjeŜdŜając z Bystrego, w kierunku na Lipie, na pierwszej krzyŝówce skręcamy w prawo, w centrum wsi Lipie w lewo (naprzeciw przystanku PKS). Droga wiedzie wzdłuŝ wsi do drogi głównej za Czarną. Po ok. 500 m od krzyŝówki, po lewej stronie drogi, na zboczu (niewidocznym z drogi), dawny cmentarz parafialny z 16 nagrobkami. Na zboczu, najlepiej widoczna jest niszczejąca dzwonnica. Lutowiska. WyjeŜdŜając ze wsi, kiepską drogą, dojeŝdŝamy do drogi głównej, skręcamy w lewo i kierujemy się do naszego kolejnego punktu Lutowisk. Ze wzniesienia, przed miasteczkiem rozpościera się wspaniały widok na dolinę z Lutowiskami, z charakterystyczną wieŝyczką neogotyckiego kościoła. WjeŜdŜając do wsi, mijamy go po lewej stronie, kawałek dalej znajduje się drewniana willa z naroŝną wieŝyczką pamiętająca czasy Franciszka Józefa. Kilkanaście metrów niŝej, relikt przeszłości: fabryka wód gazowanych Igloopol. W dole wsi, za Macewy na kirkucie w Lutowiskach nową szkołą (na lewo), prowadzi oznaczona juŝ droga z płyt betonowych na rozległy kirkut, na którym zachowało się ok. 500 macew (rys). Droga wiedzie ok. 400 m na strome wzniesienie, gdzie po prawej stronie odnajdziemy ów cmentarz. WyjeŜdŜając na główną drogę, kierujemy się nią ok. 200m w dół wsi, gdzie po prawej stronie znajdziemy stary cmentarz, z nagrobkami pochodzącymi z lat 60 XIX w. W sąsiedztwie cmentarza, na pagórku odnajdziemy drewniany krzyŝ, upamiętniający drewnianą cerkiew z 1898 r. a rozebraną w 1980 r. Smolnik n. Sanem. WyjeŜdŜając z Lutowisk, mijamy wieś Smolnik. Za centrum wsi, ok. 1 km, wąska dróŝka odbija w lewo dojedziemy nią do drewnianej cerkwi z 1791 r. Jest to jedna z dwóch zachowanych 11 12

cerkwi, typu bojkowskiego w Polsce, a jedyna stojąca w swoim pierwotnym miejscu (druga znajduje się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku). Dalej, wzdłuŝ drogi zachowały się dwa kamienne cokoły przydroŝnych krzyŝy, ze wspaniałymi płaskorzeźbami (na jednej, Michał Archanioł walczący z Szatanem). Teraz pozostaje zawrócić i udać się na nocleg, do bazy wypadowej. Kolejny dzień moŝemy zacząć jak poprzedni od Ustrzyk Dolnych, lub dojechać do Ustrzyk Górnych (duŝo bliŝej) i rano wybrać się na wycieczkę w najdziksze tereny Bieszczadów... Sladami dawnych wsi. Ustrzyki Górne/Ustrzyki Dolne Dwerniczek Chmiel (cerkiew) Zatwarnica (chałupa bojkowksa) Hulskie (ruiny) Krywe (ruiny cerkwi) Zatwarnica Chmiel - Dwernik Brzegi Górne Ustrzyki Górne. Dwerniczek. Dojazd do Dwerniczka (sic!) od Ustrzyk Dol. Przez Jasień, Hoszów, Czarną, Lutowiska, Smolnik jak w poprzedniej wycieczce. Za Smolnikiem na krzyŝówce, skręcamy w prawo (kier. Zatwarnica). Jadąc od Ustrzyk Grn., za Stuposianami na tej samej krzy- Ŝówce skręcamy w lewo. Chmiel. Za Dwerniczkiem, kolejna wieś Chmiel. W dolnej części wsi, po lewej stronie szosy drewniana cerkiew z 1906 r. (rys.). Za cerkwią, oparta o ścianę znajduje się płyta nagrobna z 1641 r. z inskrypcją w języku starocerkiewnosłowiańskim. Zatwarnica. W Zatwarnicy, droga wiedzie przez San, na jego lewą stronę. Kilkanaście metrów za sklepem, po przeciwnej stronie znajdowała się cerkiew wraz z Cerkiew w Chmielu cmentarzem, niestety nie zachował się tam ani jeden nagrobek. Drugi cmentarz, ulokowano niŝej 14

cerkwi, obecnie w sąsiedztwie duŝego hotelu. Oddzielony jest on od drogi prywatnymi działkami. Na cmentarzu zachowało się kilka starych nagrobków. Udają się dalej, moŝemy pozostawić samochód w Zatwarnicy, lub podjechać do Hulskiego. W dalszej drodze najlepiej skorzystać z roweru. Hulskie. By skręcić na Hulskie, musimy cofnąć się drogą od cmentarza, kawałek za sklep i skręcić w drogę odchodzącą na lewo. Drogą ok. 2,5 km (częściowo mocno pod górę) dojedziemy prawie do końca leśnej drogi. Niedaleko naszego postoju, nad strumykiem Hulski (w gęstwinie drzew) zachowały się ruiny cerkwi z 1820r. Obok popadająca w ruinę dzwonnica. Od ruin, prowadzi zielona ścieŝka dydaktyczna do ujścia strumyka do Sanu (30 min. w jedną stronę) gdzie odnajdziemy pozostałości młyna wodnego. Krywe. JeŜeli ktoś lubi trudne przeprawy i nie obce mu posługiwanie się mapą z kompasem, moŝe bezpośrednio od młyna ruszyć w kierunku zachodnim do dawnej wsi Krywe. Najpierw przez las, potem wzdłuŝ lasu, przez zarastającą polankę, aŝ do doliny strumyczka, który moŝna sforsować przez gęste zarośla lub obejść od strony południowej przez duŝą polanę, gdzie znajdziemy ścieŝkę (czerwony szlak) prowadzącą koło dwóch budynków (prywatne gospodarstwo U Tośki i budynek AM w Lublinie) do ruin dworu nad brzegiem Sanu. Od ruin, wyruszamy z powrotem, teraz niebieskim szlakiem, na południe do ruin cerkwi z 1842 r. Po północnej stronie cerkwi znajduje się cmentarz ze starymi nagrobkami. Wracając w kierunku Hulskiego, kierujemy się dalej niebieską ścieŝką, łączącą się, po ok. 1,5 km ze szlakiem czerwonym. Dalej ścieŝką, przez polanę, gdzie moŝemy podziwiać uroki naprawdę dzikiego Bieszczadu. Szlak wchodzi do lasu, gdzie stromo pod górę, po prowizorycznych schodach dochodzimy do drogi asfaltowej (po wyjściu z lasu na drogę skręcamy w lewo), którą dojdziemy do Hulskiego i dalej do Zatwarnicy. Dwernik. Z Zatwarnicy, przez Chmiel wracamy do Dwerniczka, gdzie na krzyŝówce odbijamy w prawo do Dwernika. We wsi, ok. 50m za restauracją Piekiełko dawny cmentarz z bardzo ciekawymi nagrobkami. W północnej części cmentarza do 1946 r. mieściła się drewniana cerkiew, po której obecnie odnajdziemy nikłe ślady podmurówki. W południowej części wsi, ok. 500m od cmentarza, po przeciwnej stronie drogi stoi drewniany kościół z 1981 r. Brzegi Górne (Berehy Górne). Kierując się drogą z Dwernika na południe, malowniczymi dolinami, dojedziemy do równieŝ nieistniejącej juŝ wsi Berehy Górne, połoŝonej w przełęczy między Połoniną Wetlińską a Caryńską. Przy szlaku prowadzącym na Połoninę Caryńską, moŝemy odnaleźć cmentarz greckokatolicki z jedenastoma ocalałymi nagrobkami, które uŝywano jako tłuczeń pod budowaną w latach 60 duŝą obwodnicę bieszczadzką. Na terenie cmentarza kamienna podmurówka po cerkwi, oznaczona drewnianym krzyŝem. Z Berehów Grn., udajemy się do punktu wypadowego Ustrzyk Górnych. 15 16

Sladami dawnych wsi II. Ustrzyki Górne Stuposiany (cmentarz) Muczne Tarnawa NiŜna Dźwiniacz Górny (cmentarz) Muczne Stuposiany Ustrzyki Górne. Stuposiany. Wycieczkę rozpoczynamy od Ustrzyk Grn., drogą w kierunku Ustrzyk Dln. Po ok. 10 km, w Stuposianach, skręcamy na krzyŝówce w prawo kierunek Muczne. Jedynym śladem istniejącej tu dawnej wsi jest cmentarz (fot.), znajdujący się ok. 50 m za mostem nad Wołosatym, po prawej stronie drogi (prowadzi tam drewniana kładka). Na terenia kilka ciekawych nagrobków, w tym Marcelego Wisłockiego, ostatniego z rodu władającego wsią przez prawie 300 lat. W południowej części cmentarza odnaleźć moŝna fundamenty cerkwi z 1787 r. Droga prowadzi dalej przez wieś Muczne, po ok. 3 km na ostrym zakręcie w lewo, w jarze potoku znajdują się pokaźnej wielkości kamienne filary mostu nieistniejącej kolejki leśnej. Podobne filary znajdziemy ok. 500 m dalej w dolinie potoku Roztoki, przy krzyŝówce do Tarnawy NiŜnej. Nagrobek na cmentarzu w Stuposianach Tarnawa NiŜna. Początek ścieŝki historyczno-przyrodniczej bierze początek w Tarnawiw NiŜnej, gdzie w punkcie informacyjno-kasowym naleŝy nabyć bilet wstępu do Parku Narodowego. Wychodząc z punktu BdPN, kierujemy się drogą ok. 200 m, gdzie naprzeciwko zakładów dawnego Igloopolu, skręcamy na oznakowaną ścieŝkę w lewo i po drewnianej kładce, przechodzimy nad potokiem Roztoki. Teraz znakowaną ścieŝką, ok. 3,5 km idziemy w kierunku Dźwiniacza Górnego, po drodze mijając 4 krzyŝe przydroŝne. Droga wiedzie praktycznie wzdłuŝ Sanu, który tutaj wyznacza granicę Polsko-Ukraińską. Przy końcu drogi, zgodnie z oznaczeniami, skręcamy najpierw w lewo, po ok. 100m w prawo na cmentarz w Dźwiniaczu. Dźwiniacz Górny. Cmentarz znajduje się na polanie, wśród starych drzew. Zachowało się na nim kilkanaście starych nagrobków (fot.). Jako ciekawostkę naleŝy podać, Ŝe oprócz wymienionego cmentarza, znajduje się tutaj równieŝ, drugi, ok. 200 m na północ, nieobjęty zasięgiem ścieŝki. Po opuszczeniu cmentarza, kierujemy się z powrotem tą samą drogą do Tarnawy NiŜnej, dalej przez Muczne, Stuposiany do Ustrzyk Grn. Cmentarz w Dźwiniaczu 17

Dolina górnego Sanu. Ustrzyki Grn Stuposiany Muczne Bukowiec (cmentarz, cerkiewisko) Beniowa (cmentarz, cerkiewisko) Sianki (Grób Hrabiny) (Źródło Sanu) Bukowiec Muczne Stuposiany Ustrzyki Górne. Bukowiec. Dojazd do Bukowca z Ustrzyk Grn, przez Stuposiany, Muczne jak w poprzedniej wycieczce. Za Mucznym, na skrzyŝowaniu, przy filarach mostu kolejki, skręcamy w prawo do Bukowca. Kiepską drogą jedziemy do rozwidlenia dróg, gdzie skręcamy w lewo, tutaj zatrzymujemy się by przejść przez strumyk przepływający po prawej stronie drogi, jeszcze 100 m przez łąkę i dochodzimy do cerkiewiska i nieco dalej na wschód do cmentarza wojskowego. Jadąc dalej drogą, niecały kilometr, dojeŝdŝamy do parkingu w Bukowcu, gdzie moŝemy pozostawić samochód. Znakowana na niebiesko ścieŝka W Dolinie Górnego Sanu zaczyna się przy parkingu. Wiedzie ona początkowo w lesie, później wychodzimy na rozległą polankę z widokiem na wschód - na Ukrainę oraz Halicz i Kińczyk Bukowski - na płd-zach. W czasie wędrówki mijamy cztery przydroŝne krzyŝe i dwie stare lipy ostatnia informuje Nagrobek okolice Sianek nas, Ŝe juŝ blisko jest Beniowa. Beniowa. Po pokonaniu młaki jej wielkość jest silnie uzaleŝniona od ilości opadów w danym czasie i mostku nad potokiem, po lewej stronie ścieŝki ukazuje się nam, schowany wśród drzew, cmentarz. Naprze-ciwko cmentarza po prawej stronie ścieŝki, stoi szałas, pamiątka po prowadzonych tu wypasach. Na cmentarzu zachowało się kilkanaście nagrobków oraz podmurówka po Nagrobek okolice Sianek cerkwi, spalonej po II wojnie światowej. Z cmentarza, kierujemy się dalej ścieŝką, która łączy się z szutrową drogą. Przechodzimy koło byłego schroniska Negrylów. Po ok. 3 km, droga zakręca ostro w prawo, my zaś za oznaczeniami wchodzimy na ścieŝkę po lewej stronie. Po ok. 20 min ścieŝka skręca w prawo, na zakręcie tablica informacyjna mówi, Ŝe znajdujemy się na terenie Ruin Dworu Stroińskich, same ruiny znajdują się zaś kilkadziesiąt metrów niŝej. Sianki. Po powrocie na ścieŝkę, po ok. 500m dochodzimy do dawnego cmentarza w Siankach (Grobu Hrabiny). Odnajdziemy tu Nagrobek okolice Sianek 19 20

popadającą w ruinę kaplicę oraz dwie płyty nagrobne. Kierując się dalej ścieŝką, osiągamy punkt widokowy, z którego moŝemy obejrzeć Ukraińskie Sianki, w przeciwieństwie do Polskich - zamieszkałe. Idąc jeszcze dalej niebieską ścieŝką moŝemy dojść do mocno umownego źródła Sanu, oznaczonego kamiennym obeliskiem. Udając się w drogę powrotną do parking w Bukowcu, moŝna ominąć Beniową, i za schronem w Negrylowie iść dalej drogą szutrową do Bukowca pamiętając jednak, Ŝe jest ona wyłączona z ruchu turystycznego. Nagrobek okolice Sianek Z Bukowca przez Muczne i Stuposiany wracamy na nocleg, w tym wypadku do Ustrzyk Grn., poniewaŝ przejście trasy Bukowiec Sianki Bukowiec zajmuje ok. 7 godz. Zabytki centralnego Bieszczadu. Ustrzyki Grn. Stuposiany Lutowiska Czarna Polana (cerkiew, cmentarz) Bukowiec (dzwonnica) Wołkowyja (dzwonnica) Polańczyk Berezka (ruiny cerkwi) Średnia Wieś (kościół) Hoczew (plebania unicka) Lesko (kirkut). Polana. Do Polany z Ustrzyk Grn., kierujemy się drogą na północ (kier. Czarna/Ustrzyki Dln.). W Czarnej na krzyŝówce, skręcamy w lewo (kier. Lesko/Polańczyk) by po ok. 12 km dotrzeć do Polany. ZjeŜdŜając z serpentyn, na początku wsi, po prawej stronie znajduje się parawanowa dzwonnica oraz pozostałości kościoła z 1770 r. Na okolicznym cmentarzu wśród sędziwych lip zachowało się kilka ciekawych nagrobków (rys). Ok. 800 m drogą, na zachód od Nagrobek przy nieistniejącym kościele cmentarza, znajduje się drewniana cerkiew z, 1790 r. (co wskazuje, Ŝe jest to najstarsza zachowana cerkiew w Bieszczadach fot.), do której prowadzi ozna-kowana dróŝka. W oto-czeniu cerkwi, równieŝ odnajdziemy kilka Cerkiew w Polanie o zachodzie Słońca 22

stylowych nagrobków. Bukowiec. Z Polany wyruszamy do Bukowca, przez Chrewt, Rajskie i Sakowczyk. Przed centrum wsi, wzdłuŝ długiej prostej, znajduje się wiele hotelików i gospodarstw agroturystycznych. Przy końcu prostej, w lewo odchodzi droga (kier. DołŜyca/Cisna), którą moŝemy dojechać do Terki, gdzie na wzniesieniu, vis a vis sklepu stoi zabytkowa dzwonnica. Droga przez Bukowiec pnie się do góry, gdzie kilkadziesiąt metrów poniŝej szczytu, w lewo, odchodzi dróŝka do górnej części wsi. Ok. 1 km od skrzyŝowania, przy moście, za sklepem zachowała się podmurówka cerkwi z 1865 r. Wśród pozostałości moŝemy odnaleźć ruinę mensy ołtarzowej, parawanową dzwonnice, kilka nagrobków i cebulkę wieńczącą niegdyś kopułę cerkwi. Wołkowyja. W drodze do Leska, przejeŝdŝamy przez Wołkowyję. W centrum wsi, przy skrzyŝowaniu dróg, na tyłach przystanku PKS, znajduje się cerkiewisko, na którym zachowała się murowana dzwonnica (rys.). We wschodniej części Dzwonnica w Wołkowyi cerkiewiska, odnaleźć moŝemy podmurówkę po cerkwi z 1833 r. (rozebraną przed spiętrzeniem wód na Jeziorze Solińskim w 1967 r.). Wokół zachowało się kilka XIX w. nagrobków. Berezka. Kontynuując naszą podróŝ, wyruszamy z Wołkowyi główną drogą, w kierunku Polańczyka. Mijając Myczków, dojeŝdŝamy do Berezki. Na końcu wsi, po lewej stronie drogi znajduje się kościół, do którego dojedziemy boczną dróŝką. Ok. 100 m od kościoła, za cmentarzem, znajdują się okazałe ruiny murowanej cerkwi z 1868 r. Średnia Wieś. Ok. 4 km za Berezką, kolejna miejscowość Średnia Wieś. Na końcu wsi od strony Berezki, po prawej stronie drogi, najstarszy drewniany kościół w Bieszczadach z II poł. XVI w. Dopiero w latach 80 ub. wieku, dobudowano do niej doskonale komponującą się wieŝę. Przy drodze, ok. 500 m na wschód od kościoła, na terenie zniszczonej cerkwi z 1906 r. zachowała się murowana dzwonnica. Hoczew. Droga wiedzie nas dalej, przez Bachlawę do Hoczwi. Przy głównej skrzyŝowaniu znajdują się ruiny XIX w. karczmy, zwanej Kazimierzówką, od legendarnego pobytu Kazimierza Wielkiego. Za skrzyŝowaniem w prawo droga wiedzie kilkadziesiąt metrów, gdzie w lewo, za mostem odchodzi szosa na Dziurdziów. Przy drodze stara chałupa z wnęką, charakterystyczna dla architektury pogórzańskiej. Nieco dalej, po lewej stronie, na skarpie murowana plebania unicka z XIX w., w której obecnie mieści się izba regionalna. Lesko. Powracając na drogę główną, z odgałęzienia na Dziurdziów, skręcamy w lewo i udajemy się do Leska. W centrum miasta przy 24

ul. Berka Joselewicza stoi zabytkowa synagoga z przełomu XVI i XVII w. Idąc w dół ulicą Moniuszki, na skrzyŝowaniu z ul. Słowackiego wejście na kirkut. Jest to jeden z czterech najstarszych cmentarzy Ŝydowskich w Polsce, najstarsze macewy pochodzą z połowy XVI w. a łączna ich suma wynosi ok. 2000. Lesko jest ostatnim punktem opisanej tu wycieczki, ale nie ostatnim miejscem wartym odwiedzenia w Bieszczadach. W kolejnym rozdziale opisane zostaną pojedyncze miejsca, które nie zmieściły się w planie wcześniej opisanych wycieczek a są równie warte odwiedzenia. Inne miejsca warte odwiedzenia. Okolice Ustrzyk Dolnych. Ustrzyki Dolne. Najciekawszym zabytkiem, pasjonata starych i zniszczałych reliktów przeszłości w Ustrzykach Dln. będzie kirkut pominięty we wcześniejszych częściach ze względu na czasowe ograniczenia doby do którego najłatwiej będzie dojść od rynku na uboczu, którego stoi budynek synagogi z I poł. XIX w., obecnie mieszczący bibliotekę. Za hotelem StrwiąŜ, idziemy w kierunku torów, mijamy most na potoku, przejście kolejowe, przed semaforem skręcamy w prawo na skarpę. W dolnej części cmentarza najmłodsze macewy, im wyŝej, tym starsze, ale i gorzej zachowane. Po powrocie, do centrum, moŝemy udać się na zwiedzanie miasteczka, na obiad zaś, polecam Diabelski Schab w barze Niedźwiadek naprzeciwko dworca PKP. Architektura wnętrza wskazuje częściowo na pochodzenie lokalu jeszcze z czasów PRL-u, lecz nie spodziewajmy się talerzy przykręconych do stołów. Obiektem z minionej epoki perełką - jest, znajdujący się przy drodze głównej, dom handlowy Halicz. Równia. Na południe od Ustrzyk Dln., przy bocznej drodze połoŝona jest Równia. W centrum wsi, naprzeciwko przystanku PKS, odchodzi nowo wy- Wnętrze cerkwi w Równi 26

asfaltowana dróŝka, prowadząca do jednej z najpiękniejszych i najlepiej zachowanych cerkwi (fot.) w Bieszczadach. Budowla pochodzi z I poł. XVIII w., obecnie mieści się w niej kościół. W otoczeniu cerkwi znajduje się kilka nagrobków, oraz wyjątkowy jak na te strony, Ŝelazny krzyŝ. Liskowate. PołoŜone koło Krościenka, przy drodze na Przemyśl. Znajdziemy tutaj, jedną z najciekawszych ale i mocno zdewastowaną drewnianą cerkiew z 1832 r. Dojedziemy do niej dróŝką, odchodzącą na prawo w centrum wsi, jadąc z Krościenka. Okolice Komańczy. Komańcza. Najcenniejszym zabytkiem Komańczy była drewniana cerkiew, z 1802 r., która przez ludzką głupotę doszczętnie spłonęła jesienią 2007 r. Na miejscu pogorzeliska, na starych fundamentach, stawiana jest ponownie. Na miejsce moŝna dojechać, skręcając w prawo (kier. Dukla), jadąc od Rzepedzi, pod wiaduktem kolejowym, przed mostem na potoku Barbarka. WzdłuŜ drogi, w starej części wsi, koło murowanej cerkwi, z 1988 r., zachowało się kilka tradycyjnych drewnianych chałup łemkowskich, z przełomu XIX i XX w. Elementem charakterystycznym są brunatne belki ścian, przedzielone białymi pasami. Ok. 1 km od skrzyŝowania, w prawo, pod górę odchodzi dróŝka, którą moŝemy dojść do miejsca, na którym stała stara cerkiew, obecnie nowa odbudowana po poŝarze. Radoszyce. Jadąc na południe z Komańczy, przejeŝdŝamy przez najstarszą wieś w dolinie Osławicy Radoszyce. Z drogi głównej na prawo odchodzi droga do centrum wsi, lecz my skręcamy kilkadziesiąt metrów niŝej, w kolejne odgałęzienie, które prowadzi do cerkwi, z 1868 r. Po ok. 500 m, na wzniesieniu po lewej, ukazuje się nam cerkiew, przy której znajduje się bardzo ciekawa, murowana dwonnica. Łupków. W Łupkowie, znajdziemy w moim przekonaniu jeden z najciekawszych cmentarzy w Bieszczadach. By dojechać na miejsce dawnej wsi, na trasie Komańcza Cisna, za Osławicą musimy skręcić w drogę na Nowy Łupków. Szosa Chrystus z cm. w Łupkowie wiedzie przez centrum wsi, wzdłuŝ torów. Ok. 2 km od dworca PKP, po lewej stronie drogi, wśród drzew na polance odnajdziemy mocno zaniedbany cmentarz. Najstarsze nagrobki pochodzą z poł. XIX w. Poza zwykłymi nagrobkami znajduje się tu wiele Ŝeliwnych Chrystusów (fot.) i krzyŝy, wrośniętych w drzewa. 27 28

Spis treści: MUROWANE ZABYTKI ZACHODNIEGO BIESZCZADU... 3 DREWNIANE CERKWIE WSCHODNIEGO BIESZCZADU... 9 ŚLADAMI DAWNYCH WSI... 14 ŚLADAMI DAWNYCH WSI II... 17 DOLINĄ GÓRNEGO SANU... 19 ZABYTKI CENTRALNEGO BIESZCZADU... 22 INNE MIEJSCA WARTE ODWIEDZENIA... 26 MAPKA SCHEMATYCZNA... 30 SPIS TREŚCI... 31

Zródła : Oficyna wyd. Rewasz, Bieszczady przewodnik dla prawdziwego turysty Serwis www.twojebieszczady.pl GALERIA AUTORSKA: www.rudak-galeria.cej.pl Gdy serce pęknie na mróz Jak w zimie buki pękają PołóŜcie mnie na wóz Niech jedzie furka pejzaŝu Niech wywiezie mnie z miasta Gotycki kurnik toczy trąd Tam nie ma komu podać śadnej z dwóch czystych rąk PołóŜcie mnie na wóz Z widokiem na Bieszczady Na wielki poŝar gór Na Rawkę i Stuposiany Za wozem nikt nie pójdzie Deszczyk wszystko pokropi I konie same ruszą Bo znają moje drogi J.Harasymowicz