RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO Z TERENU WARSZAWSKIEJ DZIELNICY WOLA

1 RAPORT KOŃCOWY DIAGNOZY LOKALNEJ DLA PARTERSTWA LOKALNEGO Z TERENU WARSZAWSKIEJ DZIELNICY WOLA Wykonał dr Sławomir Mandes przy udziale członków Zespołu Badawczego w składzie: Ewa Biskup Marianna Zieleńska Konrad Lang Zamawiający Stowarzyszenie Otwarte Drzwi w ramach projektu systemowego 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej w zadaniu nr 4 w zakresie standaryzacji pracy z bezdomnymi w tym opracowanie modelu Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności. Warszawa, styczeń 2012

2 Spis treści: I. diagnoza lokalna: Cele i zakres badania...5 I. Charakterystyka gminy/gmin na obszarze Partnerstwa Lokalnego...7 II. Ogólna charakterystyka problemów społecznych na obszarze Partnerstwa Lokalnego 12 1. Krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR.... 12 2. Hierarchia problemów społecznych na podstawie DR.... 16 3. Przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR.... 18 4. Hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI).... 18 IV. Szczegółowa analiza problemu bezdomności w kontekście materiałów zastanych... 22 1. Dane ilościowe pochodzące z DR dotyczące bezdomności gromadzone przez ośrodki pomocy społecznej,... 22 2. Metodologiczna oraz merytoryczna ocena diagnozy bezdomności... 24 3. Opisane działania mające rozwiązywać problem bezdomności,... 25 4. Konkretne formy działań z bezdomnymi,... 26 5. Finanse... 29 V. Postrzeganie bezdomności jako lokalnego problemu społecznego z perspektywy kluczowych informatorów (IDI)... 41 1. Znaczenie bezdomności wśród problemów społecznych gminy oraz stosunek do bezdomności przedstawicieli instytucji zajmujących się rozwiązywaniem problemów społecznych i lokalnych elit... 41 2. Ocena skali zjawiska bezdomności w gminie/ach zdaniem respondentów... 44 3. Charakter bezdomności i ewentualnie dynamika zmian oraz najważniejsze potrzeby osób bezdomnych w gminie... 49 4. Stosunek społeczności lokalnej do bezdomności.... 53 VI. Ocena systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie Partnerstwa Lokalnego... 56 1. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie prewencji bezdomności... 56 2. Funkcjonowanie systemu pomocy osobom bezdomnym w zakresie świadczenia usług z zakresu pomocy doraźnej... 60 3. Współpraca międzyinstytucjonalna... 63 5. Formy współpracy miedzy instytucjami i organizacjami, które zawiązały partnerstwo lokalne... 76 6. Najważniejsze wady i zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym,... 80 6.1 Zalety lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 80 6.2 Wady lokalnego systemu pomocy osobom bezdomnym... 81 7. Najpilniejsze potrzeby systemu pomocy osobom bezdomnym w Partnerstwie 82 VII. Ocena systemu wsparcia dokonana przez osoby bezdomne... 88

3 1. Charakterystyka badanej grupy... 88 2. System wsparcia... 93 3. Sytuacja społeczno-ekonomiczna bezdomnych... 100 4. Sytuacja prawna... 106 5. Profil psychospołeczny... 107 6. Sytuacja zdrowotna... 112 7. Wchodzenie i wychodzenie z bezdomności... 113 VIII. Wnioski i rekomendacje dla systemu wsparcia w Partnerstwie Lokalnym... 120 Wnioski z analizy dokumentów zastanych (DR)... 120 Wnioski z wywiadów kwestionariuszowych z bezdomnymi... 122 Wnioski z wywiadów Pogłębionych... 123 Rekomendacje... 131 Spis rysunków i tabel Rys. 1 Struktura ludności Dzielnicy Wola. Źródło: GUS BDL...8 Rys. 2 Struktura bezrobotnych według wieku...9 Rys. 3 Struktura bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy...9 Rys. 4 Świadczenia pomocy społecznej udzielane w formie pieniężnej. Źródło: GUS... 11 Rys. 5 Charakterystyka gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej. Źródło: OPS... 16 Rys. 6 Pomoc udzielana osobom bezdomnym. Źródło: OPS... 26 Rys. 7 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 88 Rys. 8 Najczęstsze miejsce pobytu bezdomnego w ciągu ostatniego roku... 90 Rys. 9 Czas przebywania na terenie dzielnicy.... 91 Rys. 10 Wykorzystanie instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 94 Rys. 11 Najbardziej pożądane formy wsparcia zdaniem osób bezdomnych... 96 Rys. 12 Ocena ośrodka pomocy społecznej... 97 Rys. 13 Ocena placówki na skali ocen szkolnych, w której badani aktualnie przebywają... 98 Rys. 14 Ocena różnych aspektów placówki, w której badani aktualnie przebywają... 99 Rys. 15 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 100 Rys. 16 Źródła dochodu osób bezdomnych... 102 Rys. 17 Rozkład dochodów badanych... 103 Rys. 18 Zróżnicowane zachowania społeczne: występowanie... 104 Rys. 19 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 105 Rys. 20 Aktualna sytuacja prawna badanych... 106 Rys. 21 Patologie społeczne wśród badanych... 107 Rys. 22 Kapitał społeczny wśród badanych... 108 Rys. 23 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 110 Rys. 24 Dobrostan psychiczny badanych... 111 Rys. 25 Zdrowie badanych... 112 Rys. 26 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 114

4 Rys. 27 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności... 116 Rys. 28 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 118 Tabela 1 Liczebność mieszkańców Woli wg wieku. Źródło: GUS BDL...7 Tabela 2 Zasoby mieszkaniowe Źródło: GUS BDL... 10 Tabela 3 Zasoby mieszkaniowe według form własności. Źródło: GUS BDL... 10 Tabela 4 Przesłanki do udzielenia pomocy społecznej w latach 2010.... 15 Tabela 5 Analiza sprawozdania rocznego MPiPS - 03.... 30 Tabela 6 Analiza sprawozdania OPS.... 34 Tabela 7 Analiza uchwał budżetowych... 34 Tabela 8 Analiza uchwał budżetowych... 35 Tabela 9 Sprawozdawczość Straży Miejskiej.... 35 Tabela 10 Sprawozdawczość Policji... 36 Tabela 11 Analiza regulaminu organizacyjnego... 36 Tabela 12 Analiza dokumentów organizacyjnych OPS.... 37 Tabela 13 Analiza priorytetów rozwojowych dzielnicy.... 38 Tabela 14 Analiza raportu z wolskiego pilotażu.... 38 Tabela 15 Tabela wypełniona przez OPS.... 40 Tabela 16 Rozkład liczebności poszczególnych grup podzielonych ze względu na długość bezdomności... 89 Tabela 17 Miejsce pobytu w przeciągu ostatniego roku... 91 Tabela 18 Czas przebywania na terenie dzielnicy... 92 Tabela 19 Liczba dzieci... 92 Tabela 20 Wykorzystanie i ocena użyteczności instytucji systemu wsparcia osób bezdomnych... 95 Tabela 21 Odsetek bezdomnych, którym odmówiono pomocy... 96 Tabela 22 Odsetek bezdomnych korzystających z pomocy OPS... 97 Tabela 23 Ocena pomocy uzyskiwanej w aktualnym miejscu pobytu... 98 Tabela 24 Ocena placówki aktualnego pobytu badanych... 99 Tabela 25 Aktualna sytuacja zawodowa badanych... 101 Tabela 26 Deklarowane źródła dochodów w bieżącym roku... 102 Tabela 27 Deklarowana przez badanych wysokość dochodu na miesiąc... 103 Tabela 28 Różne zachowania społeczne... 104 Tabela 29 Aktualna sytuacja finansowa badanych... 105 Tabela 30 Aktualna sytuacja prawna badanych... 106 Tabela 31 Patologie społeczne wśród badanych... 108 Tabela 32 Kapitał społeczny wśród badanych... 109 Tabela 33 Wsparcie społeczne badanych ze strony otoczenia społecznego... 110 Tabela 34 Dobrostan psychiczny badanych... 111 Tabela 35 Zdrowie badanych... 112 Tabela 36 Odsetek badanych deklarujących orzeczenie o niepełnosprawności... 113 Tabela 37 Działania podjęte przez badanych w celu wyjścia z bezdomności... 115 Tabela 38 Najlepsze, według badanych, sposoby wspierania wychodzenia z bezdomności. 117 Tabela 39 Miejsce pobytu w okresie poprzedzającym zostanie bezdomnym... 117 Tabela 40 Deklarowane przez badanych przyczyny popadnięcia w bezdomności... 119

5 I. DIAGNOZA LOKALNA: CELE I ZAKRES BADANIA Raport przedstawia diagnozę Partnerstwa Lokalnego zawiązanego na terenie dzielnicy Wola, m.st. Warszawa w ramach konkursu na pilotażowe wdrażanie Modelu Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności w ramach Zadania 4 w zakresie standaryzacji pracy z osobami bezdomnymi w ramach projektu Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej. Zgodnie z zamówieniem zasadniczym celem realizowanych diagnoz jest dostarczenie obiektywnej wiedzy o systemie wsparcia osób bezdomnych na obszarze partnerstwa lokalnego, w szczególności o zasadach funkcjonowania systemu, jego najważniejszych deficytach i zasobach w kontekście rozwiązywania problematyki bezdomności. System pomocy osobom bezdomnym rozumiany jest w sposób szeroki, tzn. taki, który zawiera elementy prewencji, interwencji, integracji. Diagnozą objęte zostaną kluczowe dla problemu bezdomności dokumenty, osoby będące przedstawicielami lokalnego systemu wsparcia osób bezdomnych i same osoby bezdomne. W ramach diagnozy przeprowadzono następujące badania: analizę źródeł wtórnych (desk research - DR), czyli dotarcie do wskazanych dokumentów - materiałów źródłowych (obejmujących rok 2010) i ich analiza. indywidualne wywiady pogłębione (IDI) z najważniejszymi przedstawicielami systemu wsparcia osób bezdomnych na terenie zawiązanego partnerstwa lokalnego. zestandaryzowany kwestionariuszy wywiadu z osobami bezdomnymi przebywającymi w dostępnych na terenie partnerstwa lokalnego placówkach specjalistycznego wsparcia W ramach procesu badawczego realizowanego w okresie od listopada do grudnia 2011 roku zrealizowano następujące badania: przeprowadzono analizę wybranych dokumentów zastanych przeprowadzono 9 wywiadów pogłębionych z następującymi osobami: 2 przedstawicieli Urzędu Dzielnicy Wola m.st. Warszawy 1 przedstawiciel Ośrodek Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola 1 przedstawiciel Schroniska dla bezdomnych mężczyzn "Przystań" Caritas AW 1 przedstawiciel Stowarzyszenia "Lekarze Nadziei" Poradnia dla osób bezdomnych ul. Wolska 172 1 przedstawiciel Ośrodka Charytatywnego Tylko z darów miłosierdzia Caritas AW, ul. Żytnia 1A

6 2 przedstawicieli Schroniska dla chorych bezdomnych ul. Potrzebna 55 Koordynator Bezdomności Caritas AW przeprowadzono 130 wywiadów kwestionariuszowych z bezdomnymi ze: schronisk dla bezdomnych mężczyzn Przystań oraz Specjalistycznego schroniska dla osób bezdomnych po leczeniu szpitalnym Przystań działających na ul. Wolskiej 172; Ośrodka Charytatywnego Tylko z darów miłosierdzia Caritas oraz Schroniska dla kobiet, i Schroniska dla mężczyzn oba działających na ul. Żytniej 3/9; Schroniska Emaus dla Kobiet, Wspólnota Chleb Życia, ul. Stawki 27; Schroniska dla Chorych Betlejem, Wspólnota Chleb Życia, ul. Potrzebna 55.

7 I. CHARAKTERYSTYKA GMINY/GMIN NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO Wola jest jedną z osiemnastu dzielnic Warszawy. Status Woli (jak i pozostałych dzielnic) jest określony w tzw. Ustawie warszawskiej (Dz.U. z 2002 r. Nr 41, poz. 361 wraz późniejszymi zmianami). Zgodnie z Ustawą Warszawa jest gminą, która ma status miasta na prawach powiatu. Dzielnice pełnią charakter administracyjnych jednostek pomocniczych. Do zakresu dzielnic należą sprawy lokalne niezastrzeżone dla Miasta, w tym pomoc społeczna. Wg danych GUS dzielnica posiada powierzchnię 19,3 km² i na dzień 31.12.2010 r. liczyła 137228 mieszkańców, w tym 55,5% kobiet. Ludność wg grup wieku 2010 0-4 6042 5-9 4481 10-14 4039 15-19 5526 20-24 7492 25-29 11197 30-34 12648 35-39 10611 40-44 7657 45-49 7959 50-54 11347 55-59 11013 60-64 7815 65-69 5396 70 i więcej 24065 Tabela 1 Liczebność mieszkańców Woli wg wieku. Źródło: GUS BDL Powyższe dane pokazują, że wśród ludność Woli dominują osoby w wieku średnim. Mediana wieku kobiet wynosi 47 a mężczyzn 40,6. Dane pokazują spadek ludności dzielnicy z 146915 (2002 r.) do 136535 (2010 r.). Analizując przepływu pomiędzy grupą osób w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym obserwujemy stabilność reprodukcji demograficznej.

8 100000 89443 85632 80000 60000 40000 37462 34039 20000 20983 17617 0 w wieku przedprodukcyjnym w wieku produkcyjnym 2002 2010 w wieku poprodukcyjnym Rys. 1 Struktura ludności Dzielnicy Wola. Źródło: GUS BDL Udział ludności w każdej z wyróżnionych kategorii spadł, co wynika z ogólnego spadku liczby mieszkańców. Uwzględniając spadek liczby ludności można powiedzieć, że na przestrzeni ośmiu lat struktura ludności nie uległa większym zmianom: spadkowi liczebności mieszkańców w wieku przedprodukcyjnym towarzyszył spadek liczebności osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Bezrobocie na koniec 2010 wynosiło 3944 osób, w tym 47,3% to kobiety (GUS 2011). Poniższy wykres przedstawia strukturę bezrobotnych według wieku 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 24 lata i mniej 25-34 35-44 45-54 55 lat i więcej

9 Rys. 2 Struktura bezrobotnych według wieku Dane pokazują, że wśród osób bezrobotnych najliczniejsza jest grupa osób w wieku pomiędzy 25 i 34 lat, czyli osób młodych. Sytuacja ta odwzorowuje dość dokładnie strukturę bezrobocia w całym kraju. Następna pod względem liczebności jest grupa osób w wieku 45-54. Niepokojące wyniki pokazuje analiza czasu pozostawania bez pracy. 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1 miesiąc i mniej 1-3 3,1-6 6,1-12 12,1-24 powyżej 24 Rys. 3 Struktura bezrobotnych według czasu pozostawania bez pracy Dane GUS-u pokazują, że odsetek osób pozbawionych pracy od roku do dwóch lat jest duży i wynosi 30,3%. W porównaniu do 2009 roku oznacza to wzrost o 19,4%. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że grupa osób trwale bezrobotnych będzie wrastała, co oznacza nawarstwianie się innych problemów społecznych, u źródeł których zazwyczaj leży bezrobocie. Na terenie dzielnicy działa 25 szkół podstawowych (5232 uczniów stan z 2010 r.), 19 gimnazjów (3127), 4 szkoły zawodowe (219), 17 liceów ogólnokształcących (6427), 3 licea profilowane (105), 15 techników (3006), 19 szkół policealnych (2888). Poza tym Wola ma 34 przedszkola z 3401 miejscami. Na ternie dzielnicy działa 66 ZOZ-ów, (w tym 21 publiczne).

10 Na terenie Woli popełniono w sumie 5670 przestępstw, w tym 4604 kryminalnych, 566 gospodarczych, 340 drogowych. Wskaźnik wykrywalności dla poszczególnych typów przestępstw wynosił odpowiednio: 39,1%; 83,6%; 98,2%. Na przestrzeni ostatnich kilku lat obserwujemy na terenie gminy dynamiczny przyrost liczny mieszkań. Zasoby mieszkaniowe 2002 2010 mieszkania mieszk. 67722 75696 izby izba 182264 202309 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 2940279 3432220 Tabela 2 Zasoby mieszkaniowe Źródło: GUS BDL Ilość mieszkań wzrosła o 7974. Niestety nie są jeszcze dostępne dane ze spisu powszechnego z 2010 roku, które mogłyby pokazać, formę własności nowopowstałych mieszkań. Interesujących obraz wyłania się z danych pokazujących zasoby mieszkaniowe w podziale na formy własności. Zasoby mieszkaniowe według form własności 2002 r. zasoby gmin (komunalne) mieszkania mieszk. 17830 izby izba 42961 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 689506 zasoby spółdzielni mieszkaniowych mieszkania mieszk. 27147 izby izba 77733 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 1253934 zasoby zakładów pracy mieszkania mieszk. 3966 izby izba 10120 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 160267 zasoby osób fizycznych mieszkania mieszk. 18509 izby izba 50686 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 819587 zasoby pozostałych podmiotów mieszkania mieszk. 270 izby izba 764 powierzchnia użytkowa mieszkań m2 16985 Tabela 3 Zasoby mieszkaniowe według form własności. Źródło: GUS BDL Dominującą formą własności mieszkań na Woli były spółdzielnie mieszkaniowe. Niewiele mniej było mieszkań prywatnych. Zwracają uwagę duże zasoby komunalne wynoszące 17830 mieszkań. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w 2010 roku z 1494 oddanych do użytku

11 mieszkań tylko 0,7% stanowiły lokale spółdzielcze należy przypuszczać, że udział lokali prywatnych będzie się systematycznie zwiększał. Pomimo to należy oczekiwać, że ilość mieszkań spółdzielczych i komunalnych wciąż będzie bardzo duża. Zgodnie z danymi GUS w 2010 udzielono w formie pieniężnej 979 zasiłków. Strukturę zasiłków przedstawia poniższy wykres. 2,8% 22,8% okresowe stałe celowe 74,4% Rys. 4 Świadczenia pomocy społecznej udzielane w formie pieniężnej. Źródło: GUS

12 II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH NA OBSZARZE PARTNERSTWA LOKALNEGO 1. Krótka charakterystyka problemów społecznych występujących na terenie zawiązanego Partnerstwa na podstawie DR. Jedynie dwa spośród analizowanych dokumentów 1 pozwalają na wyciągnięcie wniosków na temat problemów społecznych występujących na terenie dzielnicy: Sprawozdanie OPS za rok 2010 oraz priorytety rozwojowe dzielnicy przygotowane przez OPS 2. W pierwszym z dokumentów część problemów została wymieniona i pokrótce omówiona, natomiast o niektórych dowiedzieć się można pośrednio zapoznając się z działaniami podejmowanymi przez Ośrodek. Drugi dokument prezentuje z kolei wyzwania, które stoją przez dzielnicą w obszarze rozwiązywania problemów społecznych. Zgodnie z informacjami zawartymi w Sprawozdaniu OPS, Wola charakteryzuje się na tle pozostałych dzielnic Warszawy wyższym odsetkiem osób bezrobotnych oraz niższym od warszawskiej średniej poziomem wykształcenia, przy czym dotyczy to przede wszystkim osób z wyższym wykształceniem (ma je co 5 mieszkaniec Woli i co 4 Warszawiak). Do najczęstszych powodów przyznawania świadczeń należą: długotrwała lub ciężka choroba (2287), ubóstwo (1922), niepełnosprawność (1701), bezrobocie (1427), bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (851). Pozostałe wskazane w statystykach przyczyny to odpowiednio: uzależnienie, bezdomność, potrzeba ochrony macierzyństwa, przemoc, trudności w przystosowaniu do życia po opuszczeniu zakładu karnego. Ze względu na to, że rodziny i osoby korzystające z pomocy borykają się zazwyczaj z wieloma problemami na raz, kategoryzacje są nieco umowne (np. w danej chwili ten problem uznaje się za najbardziej palący). Natężenie niektórych z wymienionych problemów uległo pewnym zmianom w stosunku do roku poprzedniego: spadła liczba świadczeń pobieranych z tytułu bezrobocia (brak danych liczbowych), a wzrosła z powodu przemocy w rodzinie (ze 134 do 154). Na podobnym 1 Przeanalizowano następujące dokumenty: MPiPS-03 Sprawozdanie roczne i półroczne z udzielonych świadczeń pomocy społecznej pieniężnych, w naturze i usługach (I-XII 2010); Sprawozdanie OPS za rok 2010; Budżet m. st. Warszawy na rok 2010 oraz Załącznik dzielnicowy do uchwały budżetowej za rok 2010; Statut i regulamin Dzielnicy Wola; Statut i regulamin Ośrodka Pomocy Społecznej; Priorytety rozwojowe Dzielnicy Wola (autorstwa OPS); statystyki policji oraz straży miejskiej sporządzone na podstawie Protokołów Doprowadzenia do Wytrzeźwienia oraz Książki Przebiegu Służby; Raport końcowy z wolskiego pilotażu badania Retrospektywna analiza zbiorów danych o osobach bezdomnych z terenu Warszawy z lat 2005-2009. 2 Pozostałe dokumenty koncentrują się na poniesionych bądź planowanych wydatkach lub na procedurach i strukturze działania Urzędu Dzielnicy i OPS.

13 poziomie utrzymuje się liczba osób korzystająca z pomocy ze względu na długotrwałą lub ciężką chorobę, uzależnienia oraz trudności przystosowawcze po wyjściu z zakładu karnego. Natomiast choć w przypadku korzystania ze świadczeń z tytułu bezdomności zaobserwować można spadek, to wiąże się to przede wszystkim z odsyłaniem większej liczby wniosków o pomoc do innych OPS na terenie Polski (a nie ze spadkiem liczby składanych wniosków). Działania OPS nakierowane na rozwiązywanie problemów społecznych występujących na terenie dzielnicy koncentrowały się na kilku obszarach: pracy z rodzinami borykającymi się z problemami uzależnień, przemocy, niewydolnymi wychowawczo (również wsparcie dla rodzin zastępczych); wsparciu dla seniorów zarówno w postaci usług opiekuńczych jak i zajęć aktywizacyjnych; pomocy osobom przewlekle i ciężko chorym (w tym psychicznie) poprzez usługi opiekuńcze; walce z wykluczeniem osób niepełnosprawnych, psychicznie chorych, po ciężkiej chorobie poprzez ofertę aktywizacyjną; wsparciu dla osób bezdomnych przede wszystkim w postaci świadczeń oraz doradztwa (informacji gdzie się udać, porad w kwestiach prawnych, etc.); pomocy cudzoziemcom przede wszystkim w walce z trudnościami mieszkaniowymi, adaptacyjnymi, niekorzystną sytuacją zawodową (brak legalnej pracy); aktywizacji zawodowej osób bezrobotnych (w ramach klubu pracy i indywidualnego doradztwa oraz programu finansowanego z EFS). O problemach społecznych i wyzwania stojących przed dzielnicą w tym obszarze wnioskować możemy również na podstawie opracowanych przez OPS pięciu priorytetów rozwojowych: 1) Poprawa dostępu dzieci w wieku 0-5 lat do różnych form opieki, w celu zwiększenia ich szans edukacyjnych 2) Poprawa jakości życia seniorów oraz osób niepełnosprawnych poprzez zwiększenie ich udziału w życiu społecznym oraz zwiększenia dostępu do usług. 3) Zwiększenie integracja i partycypacji społecznej mieszkańców poprzez animowanie inicjatyw oddolnych oraz pełniejsze wykorzystanie zasobów Dzielnicy. 4) Zmniejszenie wykluczenia społecznego poprzez aktywną integrację społeczną oraz środowiskową pracę socjalną. 5) Poprawa warunków mieszkaniowych najuboższych mieszkańców Dzielnicy poprzez podniesienie standardów lokali socjalnych i komunalnych.

14 Realizacja priorytetów oznacza odpowiedzenie na następujące wyzwania/problemy: związane ze zbyt małą liczbą miejsc w żłoblach i przedszkolach i niewystarczającą ofertą w zakresie opieki nad dziećmi ogrniczenie możliwości wyrównywania szans edukacyjnych dzieci oraz szans matek na ryknu pracy; starzenie się dzielnicy, któremu towarzyszy przyrost osób niepełnosprawnych; różnicowanie się mieszkańców dzielnicy pod względem przestrzennym (wprowadzanie się nowych mieszkańców do nowych domów i osiedli), społecznym ( nowi mieszkańcy są często lepiej wykształceni i zamożniejsi niż starzy ), kulturowym (pojawienie się widocznych skupisk osób narodowości czeczeńskiej i wietnamskiej); występowanie środowisk/skupisk, w których kumuluje się wiele problemów społecznych, co zmniejsza m.in. poziom bezpieczeńśtwa w dzielnicy; zmniejszanie się liczby mieszkań komunalnych (wyburzanie starych budynków), ich niski standard (co zwiększa koszty użytkowania) oraz wzrastające zadłużenie (mimo polityki eksmisji). Zgodnie ze sprawozdaniem OPS za rok 2010 na Woli (poza Ośrodkiem Pomocy Społecznej Dzielnicy Wola m. st. Warszawy) funkcjonują następujące placówki pomocy społecznej: 1 niepubliczny i 3 publiczne Domy Pomocy Społecznej, 2 Domy Dziecka, Ośrodek Interwencji Kryzysowej, 13 placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego (w tym także osiedlowe, przyparafialne świetlice dziecięce, świetlice środowiskowe), 3 Kluby Gimnazjalisty, 1 noclegownia, 4 schroniska i 2 placówki dla osób bezdomnych oraz 2 jadłodajnie i łaźnia dla osób bezdomnych, poradnia zdrowia dla bezdomnych prowadzona przez Stowarzyszenie Lekarze Nadziei, wolskie placówki integracyjne: 2 placówki Warsztatów Terapii Zajęciowej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, Specjalistyczne Centrum Rehabilitacji dla dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi i motorycznymi. W 2010 r. z różnych form pomocy w ramach zadań gminy zgodnie z ustawą o pomocy społecznej skorzystało 4146 rodzin. W porównaniu do roku 2009 nastąpił minimalny spadek liczby beneficjentów pomocy społecznej o 27 rodzin (Sprawozdanie OPS z 2010 r.)

15 Główną przesłanką do udzielania pomocy społecznej w 2010 roku była długotrwała lub ciężka choroba. okoliczności życiowe, które były podstawą udzielenia pomocy finansowej, rzeczowej, usługowej bądź w formie skierowania do ośrodka wsparcia (zestawienie nie uwzględnia okoliczności, które były podstawa udzielenia pomocy w formie specjalistycznego poradnictwa i pracy socjalnej): długotrwała lub ciężka choroba 2287 ubóstwo 1922 niepełnosprawność 1701 bezrobocie 1427 bezradność w sprawach opiek-wychowawczych 851 uzależnienie 414 bezdomność 284 potrzeba ochrony macierzyństwa 283 przemoc 154 Tabela 4 Przesłanki do udzielenia pomocy społecznej w latach 2010. Jedna rodzina może wystąpić w kilku rodzajach dysfunkcji. Źródło: sprawozdanie OPS z 2010 r. Ze sprawozdania OPS wynika, że podstawowe przyczyny przyznawania pomocy od lat pozostają niezmienione. Są to poza długotrwałą lub ciężką chorobą: ubóstwo, niepełnosprawność, bezrobocie, bezradność w sprawach opiekuńczych i prowadzenia gospodarstwa domowego. Bezdomność stanowiła 3% wszystkich przyczyn. Ponadto sprawozdanie OPS podaje dane o liczebności gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej. 70% 60% 63% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 15% 11% 6% 3% 2% 1 osobowe 2 osobowe 3 osobowe 4 osobowe 5 osobowe 6 i więcej osobowe

16 Rys. 5 Charakterystyka gospodarstw domowych korzystających z pomocy społecznej. Źródło: OPS Dane te pokazują, że z pomocy społecznej korzystają przede wszystkim osoby samotne. Brakuje danych o rozkładzie liczebności rodzin w całej dzielnicy, co pozwoliłoby określić na ile obserwowana w danych pomocy społecznej dystrybucja udzielanych świadczeń jest proporcjonalna. Można jednak z bardzo dużym prawdopodobieństwem założyć, że odsetek osób samotnych w całej populacji mieszkańców Woli jest niższy. Świadczy to o tym, że samotność jest jedną z głównych przyczyn pojawienia się problemów, które skłaniają ludzi do korzystania z wsparcia pomocy społecznej. Sytuacja ta może mieć swoje przyczyny ekonomiczne: osoby samotne mają tylko jedno źródło dochodów, z których trudno często pokryć wszystkie wydatki. Równie ważne są jednak czynniki społeczne. Osoby samotne pozbawione są sieci społecznych, które umożliwiałyby oparcie się w sytuacjach kryzysowych: utraty pracy lub choroby. Brak sieci wsparcia w rodzinie lub bliskich znajomych powoduje, że względnie niegroźny kryzys może przerodzić się w poważne problemy. Zgodnie z sprawozdaniem OPS w 2010 wydanych zostało 27.650 decyzji administracyjnych w sprawach świadczeń pomocy społecznej dla 5.221 osób (w 4.146 rodzinach, w których żyją 7.336 osoby), (w roku 2009 wydano 27.940 dla 5.263 osób). Ze wszystkich form pomocy społecznej, w tym także niewymagających wydania decyzji administracyjnej (np. praca socjalna, poradnictwo, grupa wsparcia, klub samopomocy) skorzystały 4.597 rodziny. (za: Sprawozdanie 2010, 28). Zakres prowadzonych działań przez Ośrodek Pomocy Społecznej działający na ternie dzielnicy Wola jest bardzo szeroki i wykracza poza standardowe, określone prawem, działania. Ośrodek bierze udział w wielu programach, realizuje szereg usług i angażuje się w różne akcje na rzecz mieszkańców dzielnicy. 3 2. Hierarchia problemów społecznych na podstawie DR. W analizowanych dokumentach (przede wszystkim Sprawozdaniu OPS za rok 2010) nie wprowadzono jednoznacznej hierarchii ważności problemów społecznych występujących na terenie dzielnicy. Można o niej jedynie wnioskować na podstawie statystyki dotyczącej 3 Prezentacja wszystkich działań wykracza poza cele postawione przed diagnozą. Wszystkie działania, ich zakres, koszty, przedstawia szczegółowo przedstawia Sprawozdanie Ośrodka http://www.opswola.waw.pl/mops/sprawozdania.php?id=224

17 powodów przyznawania świadczeń pomocy społecznej oraz stopnia intensywności działań podejmowanych przez OPS na rzecz rozwiązywania konkretnych problemów. Jak wspomniano w poprzednim fragmencie do najczęstszych przyczyn, ze względu na które przyznawane są świadczenia należą: długotrwała lub ciężka choroba (2287), ubóstwo (1922), niepełnosprawność (1701), bezrobocie (1427), bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych (851). Przy czym często się one kumulują co czyni hierarchię mniej przejrzystą. Natomiast gdy pod uwagę weźmiemy drugie ze wspomnianych kryteriów działania ośrodka wówczas na pierwszy plan wysunie się praca z rodzinami dysfunkcyjnymi (dotkniętymi uzależnieniami, przemocą, trudnościami wychowawczymi etc.). W OPS oferuje im m. in.: program wsparcia i pomocy dla osób z problemem uzależnienia oraz członków ich rodziny (indywidualne i grupowe wsparcie, klub abstynenta), program wsparcia Rodzina bez przemocy (pomoc indywidualna i grupowa, Niebieskie Karty ), program Asystent rodziny (indywidualna pomoc w podstawowych zdaniach niezbędnych do funkcjonowania rodziny), etc. Ponadto istotność tego problemu z perspektywy OPS potwierdzono również w sprawozdaniu w bezpośredni sposób: Od lat praca z rodziną, w tym z rodziną wykluczoną społecznie i zagrożoną wykluczeniem społecznym jest priorytetem Ośrodka. (tamże, s. 102). Istotne znaczenie przywiązuje się również do problemów osób starszych. Adresuje się do nich szereg działań aktywizujących (szeroka działalność Ośrodka Wsparcia dla Seniorów), związanych z bezpieczeństwem (grupa wsparcia dla osób starszych doświadczających przemocy, spotkania z policją) oraz usługi opiekuńcze. Duża liczba działań na rzecz rozwiązywania problemów tej grupy wiąże się to prawdopodobnie z powiększająca się ich skalą (proces starzenia się dzielnicy). W Sprawozdaniu OPS podkreśla się także wagę problemu bezrobocia: choć liczba przypadków, w których było ono powodem przyznania świadczeń spadła w stosunku do poprzedniego roku to podkreśla się, że odsetek osób z Woli zarejestrowanych w Urzędzie Pracy jako bezrobotne jest wyższy niż w innych dzielnicach Warszawy. Dominują wśród nich osoby długotrwale bezrobotne, w przypadku których często w grę wchodzi kumulacja różnych problemów i wykluczenie. Poza świadczeniami oferuje się im przede wszystkim możliwość korzystania z Klubu Ku aktywności zawodowej (klub pracy, w ramach którego można korzystać z dostępnych tam ogłoszeń o pracy, prasy, komputera i drukarki, telefonu;

18 poradnictwo indywidualne). Ponadto do osób bezrobotnych skierowany jest również program Wola aktywnej integracji współfinansowany ze środków EFS. 3. Przedstawienie problematyki bezdomności w kontekście innych problemów społecznych na podstawie DR. Trudno jednoznacznie ocenić wagę problemu bezdomności na tle innych problemów społecznych. Pomoc osobom bezdomnym jest, jak można przeczytać w Sprawozdaniu OPS za rok 2010, traktowana przez Ośrodek jako uzupełnienie działalności organizacji pozarządowych. Polega przede wszystkim na udzielaniu pomocy finansowej (lub w naturze) oraz poradnictwie (kierowaniu do placówek, pomocy prawnej, etc.) oraz pracy socjalnej (również w placówkach prowadzonych przez organizacje pozarządowe). Biorąc pod uwagę kryterium ilościowe liczbę świadczeń przyznawanych z tego tytułu należy uznać problem bezdomności za raczej drugorzędny (284 rodziny, przy 2287 rodzinach, którym przyznano świadczenia z powodu długotrwałej lub ciężkiej choroby). Jednak ze względu na nieprzejrzystość tej klasyfikacji (wielość problemów kumulujących się w rodzinach) trudno jest wyciągać na tej podstawie jednoznaczne wnioski. Jeżeli za kryterium oceny przyjmie sie natężenie działań OPS nakierowanych na rozwiązanie problemu to również nie można stwierdzić, żeby był to problem kluczowy. Nie ma bowiem żadnych dodatkowych programów pracy z osobami bezdomnymi, tak jak to ma miejsce w przypadku osób starszych, dysfunkcyjnych rodzin, bezrobotnych. Jednak należy podkreślić, że zespół zaangażowanych do pracy z osobami bezdomnymi wydaje się dosyć duży 3 pracowników socjalnych i współpracujący z nimi 1 pracownik Działu Realizacji Świadczeń i Analiz co przemawia za tym, że nie jest to problem uznany za marginalny. Z kolei w ramach priorytetów rozwojowych dzielnicy problem bezdomności jest jedynie wspomniany przy okazji priorytetu czwartego Zmniejszenie wykluczenia społecznego poprzez aktywną integrację społeczną oraz środowiskową pracę socjalną, a więc nie zajmuje znaczącej pozycji. 4. Hierarchia problemów społecznych w ujęciu osób kluczowych (IDI).

19 Wola postrzegana jest jako dzielnica o tradycji robotniczej, w której z uwagi na owe proletariackie obciążenia - w znacznie większym stopniu zaznaczają się negatywne zjawiska społeczne (patologie, bezrobocie, różnego rodzaju uzależnienia, w tym alkoholizm), wśród wielu lokalnych środowisk panuje atmosfera stagnacji, bierności, życiowej bezradności Jednocześnie, obok owego nurtu, płynie całkiem inny, silnie opozycyjny w stosunku do poprzedniego: w szybkim tempie rozbudowuje się strefa nowoczesnych apartamentowców, biurowców, co sprawia iż Wola staje się dzielnicą silnych kontrastów, w coraz większym stopniu różnicuje się nie tylko przestrzennie, ale także kulturowo i społecznie. Widoczny jest napływ nowych mieszkańców o zgoła odmiennym statusie materialnym i społecznym niż ten prezentowany przez mieszkańców starej Woli, skrajne ubóstwo i pasywność sąsiadują z zamożnością oraz życiem na wysokich obrotach. Na terenie dzielnicy funkcjonują również enklawy uchodźców (ludności wietnamskiej, czeczeńskiej). Ów mix społeczny, wielość i różnorodność sąsiadujących ze sobą środowisk sprawia, iż wśród priorytetów polityki społecznej znajduje się przede wszystkim konieczność integracji mieszkańców dzielnicy, kreowanie ruchu sąsiedzkiego, stworzenie przestrzeni publicznej na rzecz nowych, oddolnych inicjatyw społecznych. Tradycja tej dzielnicy, skład ludnościowy, trochę waży na tym, że tam jest sporo środowisk trudnych takich, gdzie są uzależnienia, gdzie jest bezrobocie, niekoniecznie niezawinione, że tak powiem. Więc to taka atmosfera mało ciekawa w pewnych środowiskach, ale też teraz to się miesza, powstają nowe dzielnice, zupełnie innego rodzaju Niezwykle ważnym problemem jest kwestia z zakresu infrastruktury społecznej: zabezpieczenie miejsc w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zwłaszcza żłobkach na terenie dzielnicy zlokalizowanych jest 5 żłobków, jednak korzystają z nich również mieszkańcy innych dzielnic (ok. 205 dzieci uczęszczających do wolskich przedszkoli rekrutuje się spoza Woli), co sprawia, iż podaż jest zdecydowanie niższa niż społeczne zapotrzebowanie na tego typu placówki. Deficyt miejsc zapewniających instytucjonalną opiekę nad najmłodszymi implikuje szereg innych problemów: brak możliwości podjęcia pracy zarobkowej przez matki znacznie ogranicza poziom dochodów całej rodziny, w konsekwencji często prowadząc do ubóstwa (w tym także trudności z regulowaniem należności czynszowych). Za dotkliwą społecznie kwestię uznaje się rosnącą populację osób starszych Wola zalicza się do jednej z najstarszych dzielnic Warszawy, w związku z czym liczba osób w wieku poprodukcyjnym okazuje się stosunkowo wyższa niż w pozostałych rejonach stolicy. W

20 segmencie osób starszych spotyka się stosunkowo niewielu mieszkańców wykazujących prospołeczne zachowania, nastawionych na partycypację, aktywne uczestnictwo w życiu dzielnicy. Dotychczasowa oferta dla tej grupy osób, mimo iż całkiem rozbudowana (usługi opiekuńcze, świadczenia, działalność integrująco-aktywizująca), w przyszłości może okazać się niewystarczająca i wymagać będzie rozszerzenia. Wzrostowi liczby seniorów towarzyszy wzrost liczby osób niepełnosprawnych pojawiają się bariery architektoniczne (nieznaczna liczba obiektów kulturalno-oświatowych jest przystosowana do poruszania się na wózkach), trudność w dostępie do służby zdrowia/rehabilitacji, problemy komunikacyjne, bezrobocie osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym oraz niska aktywność tej grupy społecznej. Poziom wiedzy na temat problemów społecznych istotnych dla dzielnicy jest zróżnicowany przedstawiciele urzędów, silniej zaangażowani w opracowywanie priorytetów polityki społecznej oraz planowanie rozwiązań będących odpowiedzią na kluczowe bolączki społeczne posiadają bardziej pogłębioną wiedzę, powyższe problemy wskazywane były głównie przez reprezentantów sektora samorządowego. Przedstawiciele organizacji pozarządowych (placówek pomocowych), siłą rzeczy, w większym stopniu koncentrują się na kwestiach bezpośrednio związanych z bezdomnością - problemy społeczne postrzegają głównie przez pryzmat prowadzonej przez siebie działalności, najistotniejsze deficyty lokując w obszarze ściśle powiązanym z bezdomnością. Z ich perspektywy, najbardziej dotkliwym społecznie problemem jest wzrastający poziom ubóstwa. Wstępne diagnozy przeprowadzane przez pracowników socjalnych placówek dowodzą, iż w segmencie osób najuboższych występuje silna bariera psychiczna i lęk przed skorzystaniem z pomocy społecznej. Obawa przed wyśmianiem, napiętnowaniem, odrzuceniem wszystko to utrudnia osobom znajdującym się w trudnej sytuacji finansowej upublicznienie własnego statusu. Kierowanie próśb o pomoc obciążone jest pejoratywnymi konotacjami, w przeświadczeniu osób proszących w pewnym sensie klasyfikuje je jako prawie bezdomne, stygmatyzuje społecznie. Znaczna część osób nie zdaje sobie sprawy z powagi oraz konsekwencji sytuacji, w której się znalazły, co więcej nie posiada wiedzy na temat możliwych do wykorzystania instrumentów pomocowych. Problem ubóstwa przekuwa się w różnego rodzaju dysfunkcje społeczne: osoby ubogie (bezrobotne) często popadają w różnego rodzaju uzależnienia, znacznie redukując szansę powrotu na rynek pracy. Alkoholizm stwarza zagrożenie rozwoju patologii (zwłaszcza