Co więc czytać, żeby poznać historię

Co czytać, gdzie szukać informacji? Zainteresowani źródłowym poznawaniem dziejów Siedlec nie mają łatwego zadania. Materiałów jest niezbyt wiele, a w dodatku co cenniejsze źródła rozrzucone są po archiwach i bibliotekach w kraju i za granicą. Kłopoty ze źródłami są powodem, że o Siedlcach napisano stosunkowo niewiele, a i to co napisano pozostawia wiele do życzenia. Co więc czytać, żeby poznać historię Siedlec? Wyboru wielkiego nie ma, więc najlepiej czytać wszystko. Ale tu uwaga, czytać należy krytycznie, konsultować z fachowcami, bo niejedna z pozycji traktujących o Siedlcach pozostawia wiele do życzenia. Bywa zresztą, że błędy i niedociągnięcia nie są winą historyków, a powstają jak to się ładnie mówi w druku. Większość pozycji traktujących o historii regionalnej wydawana jest przy minimalnym nakładzie kosztów. Bywa, że autorzy piszą za przysłowiowe dobre słowo. To zaś co napiszą, powinno przejść przez redakcję techniczną, naukową i korektę. Gdy zaś z oszczędności pomija się te etapy przygotowania publikacji, efekt bywa zaskakujący. Czasem autorzy nie poznają w książce tego, co złożyli do druku w maszynopisie. Niemal do końca XX wieku najbardziej znaną książką o Siedlcach były Dzieje Siedlec autorstwa Antoniego Wintera. (fot. 1) Praca ma już swoje lata, wydana bowiem została w 1969 roku. Na 227 stronach Winter opisuje historię wsi, a następnie miasta Siedlce od 1448 do 1918 roku. Praca Wintera, nieżyjącego już zasłużonego badacza regionalisty, przez długie lata była jedyną pozycją obejmującą kompleksowo dzieje Siedlec. Historycy mieli jej sporo do zarzucenia, ale że była to jedyna monografia, więc musiała być najlepsza. Można się spierać co do warsztatowej sprawności Wintera, ale bez wątpienia jego książka przynosi wiele niezwykle ciekawych informacji o Siedlcach. Problem tylko, gdzie ją teraz zdobyć. Nieliczne egzemplarze przechowywane w bibliotekach są dosłownie zaczytywane, a na wznowienie nie ma co liczyć. Pod koniec ubiegłego wieku, w 1996 roku ukazała się książka pt. Siedlce 1448-1995. (fot. 2) Opasła księga (336 stron dużego formatu i liczne ilustracje) zawiera 10 rozdziałów. Ich autorami są głównie naukowcy z siedleckiej Akademii Podlaskiej, która wówczas była jeszcze Wyższą Szkołą Rolniczo-Pedagogiczną. Wspomagali ich autorzy z innych siedleckich ośrodków naukowych, m.in. z Archiwum Państwowego. Praca składa się z szeregu artykułów starających się oddać całość historii Siedlec od czasów starożytnych, aż do współczesności. W aneksach znajdziemy także kalendarium dziejów Siedlec, biogramy wybitnych siedlczan i wykaz osób pełniących ważne funkcje w mieście. Monografia ta nie jest, niestety, wolna od błędów. Pominięto w niej np. bardzo istotny w dziejach miasta okres I wojny światowej. Na szczęście czasy te opisał Antoni Winter w swych Dziejach Siedlec. Obecnie przygotowywane jest do druku drugie wydanie tej pracy, znacznie zapewne doskonalsze od tego sprzed 11 lat. Pragnącym zgłębić historię miasta można polecić dziesiątki artykułów naukowych, zamieszczanych w różnych wydawnictwach. Nie może być mowy o poznawaniu dziejów Siedlec bez zapoznania się z treścią trzech periodyków. Są to Siedlce, Prace Archiwalno-Konserwatorskie oraz Szkice Podlaskie W latach 1973-1975 ukazały się trzy tomy Siedlec. (fot. 3). Było to czasopismo fot. 1 Dzieje Siedlec fot. 2 Siedlce 1448-1995 www.460lat.siedlce.pl Historia miasta 9

fot. 4 Prace Archiwalno Konserwatorskie fot. 3 Siedlce fot. 5 Szkice Podlaskie rgionalne, popularno naukowe, redagowane przez komitet redakcyjny osób wywodzących się z siedleckich instytucji kulturalnych. Wydawcą było Towarzystwo Miłośników Podlasia oraz Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych Stacja Naukowa w Siedlcach. Znajdujemy tam m. in. artykuły o prasie siedleckiej przed I wojną światową, czy o mecenacie artystycznym książąt Ogińskich. Od 1977 r. do chwili obecnej ukazują się Prace Archiwalno-Konserwatorskie, które początkowo nosiły tytuł Prace Archiwalno-Konserwatorskie na Terenie Woj. Siedleckiego. Wydawane były od początku przez Archiwum Państwowe w Siedlcach. (fot. 4) W wydanych dotychczas 15 tomach znajdziemy kilkadziesiąt artykułów o Siedlcach. Zamieszczono tam materiały bibliograficzne, archeologiczne, źródłoznawcze oraz wiele artykułów monograficznych. W całości historii miasta poświęcony był 10 jubileuszowy zeszyt Prac z 1997 roku, gdzie opublikowano m. in. artykuły o dawnych właścicielach miasta oraz o siedleckiej służbie zdrowia, której początki sięgają połowy XVII wieku! Dzięki lekturze Prac poznajemy nieznane karty historii miasta: prawdziwe dzieje parafii św. Stanisława, tragedię młodych rewolucjonistów z 1905 roku, wydawanych w carskie ręce przez konfidenta Wolgemuta, tajemnice cmentarza w parku miejskim urządzonego na początku II wojny światowej, kulisy pogromu Żydów urządzonego przez carskie władze w 1907 roku. Prawdziwe rewela- cje przynosi najnowszy zeszyt czasopisma z 2006 roku. Dzięki analizie przechowywanych w Krakowie dokumentów rodu Czartoryskich dowiadujemy się np., że to właśnie w Siedlcach zamontowano drugi na ziemiach polskich piorunochron, że grubo ponad 200 lat temu funkcjonowały w mieście formacje strażackie i obowiązywał zakaz palenia tytoniu na ulicach. Prace, których wydawcą jest obecnie siedleckie Archiwum Państwowe wraz z Fundacją Rozwoju Badań Regionalnych Sigillum, publikują również szereg dokumentów źródłowych, m.in. inwentarze dóbr siedleckich czy przywilej królewski Augusta II Sasa. Od 1983 roku wychodzą Szkice Podlaskie, wydawane obecnie przez Siedleckie Towarzystwo Naukowe we współpracy z Instytutem Historii Akademii Podlaskiej. (fot. 5). Tu również znajdziemy kilkadziesiąt artykułów poświęconych różnym aspektom historii miasta, od czasów najdawniejszych po dzieje najnowsze. Sporo światła na historię Siedlec ostatniego wieku rzucają prace monograficzne, czyli poświęcone jednemu, określonemu, wąskiemu tematowi. Do najbardziej znanych publikacji z lat 80. ubiegłego wieku należą Gubernia Siedlecka w latach rewolucji 1905-1907 Urszuli Głowackiej-Maksymiuk (fot. 6), Szkoła siedlecka w okresie okupacji hitlerowskiej 1939-1944 Anieli Zawadzkiej oraz praca zbiorowa Społeczeństwo siedleckie w walce o wyzwolenie narodowe i społeczne. 10 460 lat miasta Siedlce www.460lat.siedlce.pl

Jeśli sięgniemy po wyżej wymienione pozycje, to korzystając z umieszczonej tam bibliografii możemy docierać do kolejnych prac poświęconych Siedlcom. Było ich jeszcze sporo, ale obecnie trudno do wielu z nich dotrzeć. Jedynym miejscem w Siedlcach, gdzie znajdujemy w miarę pełny zestaw publikacji o historii miasta jest Miejska Biblioteka Publiczna. Nienajgorsze zbiory posiada również pracownia naukowa Archiwum Państwowego oraz jeśli chodzi o nowsze wydawnictwa biblioteka Akademii Podlaskiej. Jeśli zaś w tych placówkach nie znajdzie się interesująca nas książka czy czasopismo, trzeba będzie wybrać się poza miasto do stołecznej Biblioteki Narodowej czy Uniwersyteckiej. Jeśli kogoś nie stać na bilet do Warszawy, będzie miał bliżej i taniej do Białej Podlaskiej. Tamtejsza Miejska Biblioteka Publiczna posiada imponujący zbiór regionaliów, wśród których jest sporo pozycji poświęconych Siedlcom. Znacznie łatwiej zdobyć pozycje wydawane w latach.90. XX wieku i w wieku XXI. Było ich całkiem sporo. W 1997 roku ukazały się Ulice Siedlec autorstwa Urszuli Głowackiej Maksymiuk. (fot. 7) Książka stanowi kompendium wiedzy o wszystkich starszych i nowszych 328 wówczas siedleckich ulicach, skwerach i placach. Zawiera ich historię, daty powstania, biogramy patronów, nazwy ważniejszych budowli. Ta sama autorka opublikowała w 2003 roku monografię Aleksandra z Książąt Czartoryskich Ogińska. (fot. 8) fot. 6 Gubernia Siedlecka w latach rewolucji 1905-1907 fot. 7 Ulice Siedlec fot. 8 Aleksandra z Książąt Czartoryskich Ogińska www.460lat.siedlce.pl Historia miasta 11

fot. 9 W cieniu Staszica. 100 lat najstarszej szkoły zawodowej w Siedlcach Urszula Głowacka Maksymiuk, wieloletnia dyrektor Archiwum Państwowego w Siedlcach przez lata prowadziła badania nad osobą księżnej Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej, właścicielki i dobrodziejki Siedlec. W biografii księżnej zaprezentowała owoc swoich wieloletnich poszukiwań. Na książkę składają się cztery rozdziały ( Ród, rodzina, dorastanie, Pani podkanclerzyna Sapieżyna, Pani hetmanowa Ogińska, Pani na Siedlcach ) oraz aneksy. W tych ostatnich opublikowano istotne dla pracy materiały źródłowe. Publikacja, mimo że ma formę popularną i bardzo atrakcyjną szatę graficzną, jest kierowana a nie tylko do szerszego grona odbiorców i regionalistów, ale także do profesjonalnych historyków. Do tych ostatnich przede wszystkim kierowane jest wydawnictwo Źródła do dziejów regionu z 2002 roku, będące pokłosiem I Siedleckiej Sesji Archiwalnej. Znajdziemy tu informacje, w jakich placówkach archiwalnych należy szukać dokumentów dotyczących Siedlec. Swoje monografie posiadają siedleckie szkoły, czego przykładem jest wydana w 1989 roku praca zbiorowa o LO im. Św. Królowej Jadwigi. Na szczególną uwagę zasługuje praca Bogdana Ziontka W cieniu Staszica. 100 lat najstarszej szkoły zawodowej fot. 11 Losy dzieci z Zamojszczyzny wysiedlonych do powiatu sie- dleckiego w latach 1943 1945 fot. 10 Prawosławie w Siedlcach 12 460 lat miasta Siedlce www.460lat.siedlce.pl

fot. 13 Siedlce na dawnej pocztówce w Siedlcach, wydana w 2003 r., gdy Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 obchodził 100-lecie istnienia. (fot. 9) Autor przedstawił zarówno strukturę organizacyjną szkoły w przeciągu 100 lat jej istnienia, jak i liczbę uczniów z podziałem na kierunki kształcenia. Sporządził też wykazy uczniów i nauczycieli. Swoje monografie posiadają siedleckie mniejszości narodowe i wyznaniowe. W 2001 roku Edward Kopówka z Muzeum Regionalnego wydał publikację Żydzi siedleccy, ukazującą kilka wieków historii Żydów, stanowiących znaczny odsetek mieszkańców Siedlec. Zupełną nowością jest publikacja Adama Bobryka i Izabeli Kochan Prawosławie w Siedlcach. Książka ujrzała bowiem światło dzienne w tym roku. (fot. 10). Ostanie lata przyniosły szereg publikacji dotyczących tragicznych dziejów Siedlec w okresie II wojny światowej. Najnowszą z nich jest ksiązka Beaty Kozaczyńskiej, Losy dzieci z Zamojszczyzny wysiedlonych do powiatu siedleckiego w latach 1943 1945. (fot. 11) Dokumentuje ona tragiczny, a zaraz chlubny rozdział w historii miasta, kiedy mieszkańcy Siedlec i okolic z wielkim poświęceniem ratowali wysiedlonych przez Niemców najmłodszych mieszkańców Zamojszczyzny. Oparta na badaniach archiwalnych publikacja zawiera bogaty materiał ikonograficzny oraz aneksy wykaz mieszkańców Zamojszczyzny wysiedlonych do Siedlec. Tylko ludzie o mocnych nerwach powinni zapoznać się z pracą Edwarda Kopówki Stalag 366 Siedlce (fot. 12) poświęconej niemieckim obozom dla jeńców z Armii Czerwonej. Znajdziemy tu także informacje o Siedlcach w okresie II wojny światowej. Historię Siedlec możemy poznawać nie tylko czytając opracowania historyków. Dzisiejsze czasy to kultura obrazkowa, dlatego warto tez polecić wydawnictwa albumowe poświęcone miastu. Na pierwszym miejscu wymienić należy wydany starannie w 1996 roku album Bogusława Mitury Siedlce na dawnej pocztówce. (fot. 13) Prezentuje on 127 pocztówek, ukazujących głownie widoki Siedlec od 1900 roku do lat 30. XX wieku. Nie tylko obiekty, ale też ludzi znajdujemy na setkach fotografii opublikowanych w wydawnictwach autorstwa Sławomira Kordaczuka z siedleckiego Muzeum: Siedlce. Obrazki fot. 12 Stalag 366 Siedlce www.460lat.siedlce.pl Historia miasta 13

dotyczących życia i działalności księżnej Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej oraz osób z nią związanych. Ta sama autorka wydała w ubiegłym roku Ilustrowane kalendarium siedleckie. Jest ono zestawem najważniejszych dat i faktów z historii Siedlec. Ilustracje, którymi zostały wzbogacone daty to wizerunki osób zasłużonych dla rozwoju miejscowości oraz znaki herbowe, którymi pieczętowali się właściciele Siedlec, a także ryciny i fotografie wskazujące miejsca i budowle zapisane w historii miasta. 50 pocztówek i dawnych fotografii zawiera książka Janusza Kuligowskiego Fotografie Siedlec z lat 1900 1944 wydana w 1997 r. przez siedleckie Archiwum Państwowe. (fot. 16). Rok później ta sama instytucja wydała katalog planów Siedlec z lat 1780 1912 autorstwa Wandy Więch Tchórzewskiej (fot. 17). Autorka przybliżyła czytelnikom niezwykle cenny rodzaj źródła historycznego plany przestrzenne. Katalog obejmuje swoimi ramami plany Siedlec od najstarszego XVIII wiecznego, poprzez bogaty wybór map z XIX wieku, aż do planów z początku XX wieku. Prezentowany powyżej wybór literatury nie jest oczywiście wyczerpujący. Sygnalizuje jedynie możliwości, jakie stoją przed osobami zainteresowanymi poznawaniem dziejów Siedlec zarówno w sposób profesjonalny, jak i popularnonaukowy. Popularyzatorski głównie charakter mają publikacje prasowe. Tematyka historyczna prezentowana jest we wszystkich najważniejszych siedleckich gazetach. Niżej podpisany ma również pewien wkład w tej dziedzinie publikując od kilkunastu już lat na łamach siedleckich gazet setki tekstów poświeconych historii. Cykl Dzieje Siedlec prostym językiem opisafot. 14 Pejzaż z Jackiem w tle z przeszłości. Album Kalendarz 1997-1998 wydany z okazji 450-lecia nadania praw miejskich, Siedlecki kalendarz oświatowy. Siedlce 2001-2002, czy też w najnowszym albumie Pejzaż z Jackiem w tle. (fot. 14) Wydawnictwa te charakteryzują się nie tylko starannym doborem unikalnych zdjęć z różnych okresów dziejów miasta, ale też obszernymi i fachowymi opisami prezentowanych fotografii. Albumowy charakter ma również praca Danuty Michalec Aleksandra Ogińska i jej czasy, wydana w 1999 roku. (fot. 15) Publikacja, będąca swoistym katalogiem wystaw muzealnych zorganizowanych z okazji 450-lecia Siedlec, jest zbiorem różnorodnych informacji fot. 15 Aleksandra Ogińska i jej czasy 14 460 lat miasta Siedlce www.460lat.siedlce.pl

ne publikowany w Kurierze Siedleckim w latach 1997-2003 liczył 310 odcinków. Pełnego wykazu publikacji o dziejach naszego miasta należy szukać w bibliografiach wydawanych przez Miejską Bibliotekę Publiczną w Siedlcach. To właśnie w czytelni tej biblioteki najłatwiej zapoznać się z wydawnictwami dotyczącymi Siedlec. Pod warunkiem jednak, że znajdziemy wolne miejsce. (fot. 18 Biblioteka Miejska Siedlce). Jeśli jednak zainteresowanie historią miasta wykracza poza wiadomości zawarte w książkach, artykułach naukowych, prasowych czy wystawach prezentowanych przez siedleckie muzea, biblioteki czy Archiwum Państwowe, to należy czerpać wiedzę ze źródła. Źródłem zaś historycznej wiedzy może być wszystko. Nie będziemy tu jednak szli tropem badaczy, którzy na podstawie zatopionego w bursztynie skrzydełka ważki snują teorie ewolucji, czy też analizują chemicznie nitkę z szaty wykopanej na dawnym cmentarzysku. Istnieje bowiem wiele źródeł historycznych, do których dotrzeć może każdy, przy odrobinie czasu, dobrej woli i oczywiście umiejętności czytania nie tylko w polskim języku. Instytucjami, w których profesjonalni historycy, jak i badacze amatorzy poszukują źródeł do poznania historii są archiwa. W Polsce historyczne dokumenty przechowują archiwa państwowe. Te centralne mają swą siedzibę w Warszawie (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych, Archiwum Dokumentacji Mechanicznej). Pozostałe znajdują się w 30 miastach na terenie całego kraju,w tym również w Siedlcach. Siedleckie Archiwum Państwowe notuje w ostatnich latach znaczny wzrost liczby odwiedzających tę instytucję w poszukiwaniu materiałów dotyczących historii miasta. Jest tam w czym wybierać, bowiem archiwum przechowuje ponad 3 kilometry akt (tak archiwiści mierzą swoje zbiory ustawiając teczki obok siebie). (fot. 19 Archiwum Państwowe w Siedlcach) Pragnący zgłębiać dzieje Siedlec mogą się zaszyć w pracowni archiwum na ładnych kilka dni. Najwięcej tu dokumentów dotyczących historii najnowszej po II wojnie światowej. Obfite i bardzo ciekawe informacje o dziejach miasta znajdują się w aktach miejskich wytworzonych po 1944 r. Znajdziemy tu szczegółowe opisy dźwigania miasta ze zniszczeń wojennych, a także proces formowania się nowej, ludowej władzy i konsekwencje jej rządów dla różnych dziedzin życia Siedlec. Dokumenty mówią kto np. stał za usunięciem pomnika marszałka Piłsudskiego, kto głosował za przemianowaniem ulic miasta i jak to uzasadniał. Oprócz polityki jest również w dokumentach wiele informacji o życiu codziennych ludzi, ich kłopotach i problemach, ale i o odbudowie i rozwoju Siedlec. Znakomitym źródłem do poznawania historii najnowszej Siedlec i całego regionu są zachowane niemal w komplecie dokumenty Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W aktach tych znajdziemy nie tylko politykę, ale też informacje o każdej dziedzinie życia, bowiem każdą dziedziną życia partia sterowała. W dużo gorszej sytuacji, niźli zainteresowani najnowszą historią Siedlec, są miłośnicy dawniejszych dziejów naszego miasta. Ci, żeby coś znaleźć, muszą się zdrowo naszukać, a to za sprawą Niemców, którzy zbombardowali w 1939 r. Magistrat, a w jego gruzach spłonęło całe archiwum miejskie. Obecnie w Archiwum Państwowym znajdują się tylko szczątki dawnego archiwum miejskiego Siedlec. Informacje o mieście można jednak zdobywać przeglądając dokumenty innych, niż magistrackie instytucji: sądów, prokuratur, policji, notariuszy, banków, szkół, starostwa itd. Dobrze zachowane są księgi stanu cywilnego. Są one znakomitym źródłem do badań genealogicznych, socjologicznych i demograficznych. To dzięki tym księgom można dotrzeć do swych przodków i odtworzyć drzewo genealogiczne obejmujące niemalże dwa stulecia. fot. 16 Fotografie Siedlec z lat 1900 1944 fot. 17 katalog planów Siedlec z lat 1780 1912 fot. 18 Biblioteka Miejska Siedlce www.460lat.siedlce.pl Historia miasta 15

fot. 19 Archiwum Państwowe w Siedlcach fot. 20 Informator o zasobie AP w Siedlcach To tylko niektóre rodzaje źródeł przechowywanych w siedleckim archiwum. Kto zechce poznać dokładniej jego zasób, musi pofatygować się na ul. Kościuszki 7. (fot. 20 Informator o zasobie AP w Siedlcach). Całości historii Siedlec od jej najdawniejszych czasów nie da się odtworzyć bez wizyt w wielu innych instytucjach krajowych i zagranicznych. Burzliwe dzieje naszego kraju i regionu, a także peregrynacje właścicieli Siedlec i różnych instytucji związanych z miastem spowodowały, że siedleckie dokumenty rozsiane są po całej Europie. Siedlczana, czyli materiały dotyczące Siedlec znajdziemy w wymienionych już centralnych archiwach warszawskich. Bogaty zbiór dokumentów dotyczących dziejów naszego miasta znajduje się również w archiwach państwowych w Krakowie, Lublinie i w Radomiu. Badacze dziejów Siedlec znajdą również coś dla siebie w archiwach wojskowych polskim w Rembertowie oraz rosyjskim w Moskwie. Akta guberni siedleckiej przechowują również inne archiwa Moskwy i Petersburga. Niezwykle ciekawe dokumenty dawnych właścicieli Siedlec Czartoryskich znajdziemy w krakowskiej Bibliotece Czartoryskich. Wciąż słabo wykorzystywane przez historyków są archiwa kościelne. Warto tu polecić siedleckie Archiwa Diecezjalne oraz zbiory parafii Św. Stanisława. Tak więc badacze powinni zaopatrzyć się w paszport oraz pieniądze na bilety w różne strony świata i do dzieła. Choć bowiem zawodowi historycy nieraz podejmowali temat dziejów Siedlec, to ciągle jest wiele do zrobienia. GRZEGORZ WELIK fot. 21 Żródła do dziejów regionu 16 460 lat miasta Siedlce www.460lat.siedlce.pl