INSTRUKCJA DOTYCZĄCA NADZWYCZAJNYCH SZAFARZY KOMUNII ŚWIĘTEJ WPROWADZENIE 1. Na mocy sakramentu chrztu wszyscy wierni uczestniczą w kapłańskiej, prorockiej i królewskiej misji Chrystusa, który nadal żyje i działa mocą Ducha Świętego w Kościele. Dlatego też nowy Kodeks Prawa Kanonicznego, osadzony w soborowej eklezjologii, widzi nieodzowne miejsce świeckich w potrójnej posłudze Kościoła: w nauczaniu, uświęcaniu i pasterzowaniu. Posługę uświęcenia wypełnia Kościół przez Słowo Boże i sakramenty, a przede wszystkim przez Eucharystię. W posłudze uświęcenia, która dokonuje się w liturgii, wierni mają prawo i obowiązek czynnego uczestnictwa (KL 14). Dotyczy to zwłaszcza sprawowania Eucharystii (kan. 224-231 KPK). 2. Oprócz pełnionych już w parafiach posług lektora, kantora, organisty, scholi i ministrantów, tam, gdzie to doradza konieczność Kościoła, z braku szafarzy. także świeccy. chociażby nie byli lektorami lub akolitami, mogą wykonywać pewne obowiązki (...), a także rozdzielać Komunię Świętą, zgodnie z przepisami prawa (kan. 230, 3). 3. Dokument Kongregacji Kultu Bożego, wprowadzający posługę nadzwyczajnych szafarzy udzielania Komunii Świętej uzasadnia to postanowienie dobrem duchowym wiernych i prawdziwą koniecznością (Instr. lmmensae caritatis, 29 I 1973). Nie ulega wątpliwości, iż zasadniczym dobrem duchowym wiernych jest częsta Komunia Święta, zwłaszcza zanoszona chorym w domach prywatnych, w szpitalach i w innych zakładach. W sposób zdecydowanie jasny i kategoryczny domaga się od duszpasterzy zaspokojenia potrzeb chorych rzymska instrukcja Eucharisticum Mysterium, z 25 V 1967 roku: Wypada, żeby ci, którzy doznają przeszkody w swym udziale w obrzędzie eucharystycznym wspólnoty, skwapliwie posilali się Eucharystią i w ten sposób czuli się również zjednoczeni z tą wspólnotą i wsparci miłością braci. Duszpasterze winni się starać, żeby często a nawet codziennie dać możliwość przyjęcia Komunii Świętej, zwłaszcza w okresie wielkanocnym, chorym i podeszłym wiekiem, choćby nie chorowali ciężko i nie zagrażało im niebezpieczeństwo śmierci; można to zrobić o jakiejkolwiek godzinie (n. 40). Inną potrzebą i koniecznością duszpasterską jest pomoc w rozdzielaniu Komunii Świętej, zwłaszcza w niedzielę i święta, gdy liczba wiernych przystępujących do Stołu Pańskiego jest bardzo wielka, przez co sprawowanie Mszy Świętej zbytnio by się przedłużyło, a także, gdy brak zwyczajnych szafarzy (kapłana lub diakona) oraz gdy spełnienie tej posługi utrudnia im choroba, podeszły wiek lub duszpasterskie obowiązki (Komunia Święta i kult tajemnicy eucharystii poza Mszą Świętą, n. 17). 4. Po ustaleniu przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 2 maja 1990 roku ogólnych warunków umożliwiających powołanie nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej postanawia się co następuje: WYBÓR KANDYDATÓW 5. Nadzwyczajnymi szafarzami Komunii Świętej, zwanymi dalej pomocnikami udzielania Komunii, mogą być mężczyźni w wieku 35-65 lat, (por. Postanowienie Konferencji Episkopatu Polski, p. 1, 2 V 1990). 6. Kandydaci muszą odznaczać się następującymi przymiotami: a) wyróżniać się dojrzałością w wierze, a zwłaszcza odznaczać się zdrową pobożnością eucharystyczną i intensywnym życiem sakramentalnym;
b) odznaczać się wzorowym życiem moralnym i solidnością w życiu zawodowym, małżeńskim, rodzinnym i sąsiedzkim; c) posiadać odpowiednie kwalifikacje intelektualne i wykształcenie maturalne; d) aktywnie uczestniczyć w życiu parafialnym i cieszyć się poważaniem duchowieństwa i wiernych; e) odznaczać się sprawnością psychiczną i fizyczną, a także innymi pozytywnymi cechami charakteru, jak otwarta i służebna postawa wobec drugich, serdeczność i łatwość nawiązywania kontaktów z osobami chorymi i w podeszłym wieku; f) mieć ukończony kurs przygotowawczy. Liczba pomocników Komunii zależeć powinna od wielkości parafii i ilości odprawianych Mszy Świętych. Pomocnik powinien usługiwać zasadniczo podczas jednej Mszy Świętej w ciągu dnia i mieć możliwość zastępstwa w wypadku choroby lub wyjazdu poza parafię. 7. W większych parafiach mogą być pomocnicy wyłącznie do Komunii chorych. Obowiązują jednak wobec nich te same kryteria doboru i te same warunki przygotowania. 8. Kandydaci powinni uzyskać pozytywną aprobatę wspólnoty parafialnej, a zwłaszcza Parafialnej Rady Duszpasterskiej. Nie zaleca się przeprowadzania czegoś w rodzaju wyborów. KURS PRZYGOTOWAWCZY 9. Posługa pomocnika Komunii wymaga odpowiedniego przygotowania, dlatego przed otrzymaniem biskupiego upoważnienia kandydat zobowiązany jest do ukończenia kursu przygotowawczego. 10. Kurs przygotowawczy będzie się odbywać centralnie pod kierunkiem Archidiecezjalnej Komisji Liturgicznej. 11. Czas trwania kursu zależeć będzie od częstotliwości spotkań formacyjnych kandydatów. Opracowany przez Komisję Episkopatu do Spraw Liturgii i Duszpasterstwa Liturgicznego projekt programu formacyjnego wymaga około 30 godzin lekcyjnych. 12. Spotkania formacyjne, obok wyznaczonej tematyki teologiczno-liturgicznej i ćwiczeń praktycznych, powinny być również dniami modlitwy i duchowego umocnienia. Każde spotkanie formacyjne dobrze byłoby rozpocząć lub zakończyć Mszą Świętą, z możliwie pełnym udziałem służby liturgicznej, w tym również pomocników Komunii. 13. Kurs przygotowawczy kończy się egzaminem pisemnym z teorii i ustnym z praktyki udzielania Komunii Świętej podczas Mszy Świętej i zanoszenia jej chorym. 14. Koszta związane z uczestnictwem w kursie przygotowawczym i w innych spotkaniach modlitewno-formacyjnych ponosi parafia. 15. Alumni Wyższego Seminarium Duchownego odpowiednie przygotowanie otrzymują w trakcie pierwszego roku studiów. Na wniosek proboszcza parafii, poparty pozytywną opinią rektora Seminarium Duchownego, upoważnienia udzieli Arcybiskup Metropolita po ukończeniu pierwszego roku studiów. UPOWAŻNIENIE BISKUPA DO PEŁNIENIA POSŁUGI POMOCNIKA KOMUNII ŚWIĘTEJ 16. Kościół z natury swej jest hierarchiczny, stąd jedynie Biskup diecezjalny jest szczególnym szafarzem tajemnic Bożych, zwłaszcza Eucharystii, on też jest stróżem całego życia liturgicznego powierzonego sobie Kościoła lokalnego (KK 26, KL 45). W oparciu więc o prawo kanoniczne tylko Biskup diecezjalny może upoważnić (powołać) odpowiednio przygotowanego kandydata do posługi pomocnika udzielania Komunii Świętej (por. kan. 910 i 230 KPK). 2
17. W wypadku uzasadnionej konieczności proboszcz parafii lub rektor kościoła powinien zwrócić się z pisemną prośbą do Arcybiskupa Metropolity o upoważnienie kandydata do pełnienia posługi pomocnika Komunii. Prośba powinna zawierać: a) Nazwisko i imię, wiek, stan cywilny, wykształcenie i pełniony zawód kandydata; b) uzasadnienie prośby; c) w załączeniu zaświadczenie o odbytym kursie przygotowawczym. 18. Pierwsze upoważnienie udzielane będzie zasadniczo na okres jednego roku a kolejne na okres określony przez Arcybiskupa Metropolitę. 19. Przed każdorazowym przedłużeniem upoważnienia, na miesiąc przed upływem terminu ważności, wymagana jest nowa prośba proboszcza lub rektora kościoła z załączonym poświadczeniem o odbytym dniu skupienia lub rekolekcjach. Do prośby o przedłużenie należy również dołączyć dekret upoważniający Biskupa celem dokonania adnotacji o przedłużeniu. 20. Udzielone przez Arcybiskupa Metropolitę upoważnienie jest czasowe, dzięki temu pomocnik Komunii nie zobowiązuje się do tej posługi na całe życie. Dlatego po upływie oznaczonego czasu może nie wyrazić gotowości na dalszą posługę, co należy uszanować. Mogą również zaistnieć poważne powody uniemożliwiające pełnienie posługi przed oznaczonym okresem ważności. 21. Upoważnienie do pełnienia posługi pomocnika Komunii kandydat otrzymuje podczas specjalnego obrzędu liturgicznego. WPROWADZENIE UPOWAŻNIONEGO DO POSŁUGI WE WSPÓLNOCIE 22. Posługa pomocnika Komunii dotyczy konkretnej wspólnoty parafialnej, dlatego wprowadzenie tej posługi winno nastąpić w jedną z najbliższych niedziel po upoważnieniu biskupa. 23. Wprowadzenie do służby liturgicznej pomocnika Komunii powinno być proste, należy zatem unikać przesady i tworzenia pozoru święceń. Proboszcz lub rektor kościoła przedstawi wiernym na każdej Mszy Świętej nowych pomocników, może odczytać dekret upoważniający Biskupa, a w modlitwie powszechnej dołączyć okolicznościowe wezwanie. 24. Wprowadzenie do posługi powinno być okazją do pouczenia wiernych o specyfice zgromadzenia liturgicznego i o potrzebie różnorakich służb liturgicznych, w tym także pomocników Komunii (teologia zgromadzenia liturgicznego i podział funkcji). STRÓJ LITURGICZNY POMOCNIKÓW KOMUNII 25. Sprawę stroju liturgicznego wszystkich służb liturgicznych reguluje Wprowadzenie ogólne do mszału rzymskiego, które wyraźnie stwierdza, iż szatą liturgiczną wszystkich stopni i posług jest alba albo komża (n. 298). W Kościele, który jest Ciałem Chrystusa, nie wszyscy członkowie spełniają jednakowe czynności. Ta różność funkcji w sprawowaniu kultu ukazuje się zewnętrznie przez różność szat liturgicznych. Dlatego te szaty powinny być znakiem funkcji właściwej każdemu z posługujących. Poza tym szaty liturgiczne powinny podkreślać piękno czynności liturgicznych (tamże, n. 297). Szatą liturgiczną wspólną dla duchownych posługujących wszystkich stopni jest alba, przepasana w biodrach paskiem, jeżeli nie jest uszyta w taki sposób, że przylega do ciała nawet bez paska. Jeżeli alba nie osłania dokładnie zwykłego stroju koło szyi, przed włożeniem alby należy nałożyć humerał. Albę można zastąpić komżą, ale nie wtedy, gdy się wkłada ornat lub dalmatykę lub gdy zamiast ornatu czy dalmatyki nakłada się samą stułę (tamże, n. 298). 3
26. Powyższą zasadę należy zastosować również do pomocników Komunii, gdy pełnią swoją posługę podczas Mszy Świętej. Strój liturgiczny poleca się również poza Mszą Świętą, gdy pomocnik pełni służbę w szpitalach lub innych zakładach zamkniętych. 27. W wypadku kiedy pomocnik zanosi Komunię Świętą do domu chorego swoją posługę pełni w ubraniu cywilnym, ale odświętnym i poważnym. Odpowiednia bursa z Najświętszym Sakramentem winna być zawieszona na szyi, w miarę możliwości podtrzymywana na piersi, aby była widoczna w drodze do chorego. Ponadto należy uwzględnić miejscowe warunki i zwyczaje. POSŁUGA POMOCNIKÓW KOMUNII PODCZAS MSZY ŚWIĘTEJ 28. Pomocnik Komunii jest nadzwyczajnym szafarzem Komunii Świętej, dlatego winien pomagać w rozdawaniu Komunii, gdy przystępuje do niej większa liczba wiernych i brak zwyczajnych szafarzy (kapłanów lub diakonów), albo gdy są oni zajęci innymi czynnościami duszpasterskimi lub nie pozwala im na to stan zdrowia lub podeszły wiek. Poza przypadkami choroby lub niedołężności odprawiający kapłan (i koncelebransi) nie może wyręczać się posługą pomocnika, sam nie rozdzielając Komunii Świętej. 29. W myśl zasady podziału funkcji w zgromadzeniu liturgicznym pomocnik Komunii nie powinien z zasady pełnić innych funkcji liturgicznych, np. lektora lub kantora itp. Funkcję inną może pełnić wyjątkowo, gdy brak właściwych osób i ich czynności musiałby pełnić kapłan. 30. Ubrany w szaty liturgiczne pomocnik Komunii zajmuje miejsce w prezbiterium lub tam gdzie pozostałe osoby pełniące funkcje liturgiczne. W żadnym wypadku pomocnik nie powinien znajdować się podczas Mszy Świętej w zakrystii. Aby starsza osoba nie czuła się osamotniona wśród małych ministrantów, dobrze byłoby wyznaczyć jej miejsce wśród dorosłych lektorów mężczyzn ubranych w podobne szaty liturgiczne. Wprowadzenie posługi pomocnika może stać się okazją do przełamania w wielu parafiach zakorzenionego zwyczaju powierzania posługi lektora wyłącznie dzieciom lub młodzieży szkolnej. 31. Liturgiczny obrzęd pomocy w rozdzielaniu Komunii Świętej winien być następujący: Podczas śpiewu Baranku Boży pomocnik podchodzi do ołtarza i klęka na oba kolana z boku odprawiającego kapłana. O ile ze względów przestrzennych byłoby to niewygodne lub niemożliwe może klęknąć z tylu lub z przodu ołtarza. Po przyjęciu Ciała Pańskiego przez siebie kapłan podaje Komunię Świętą pomocnikowi. Wypada, aby udzielił mu jej pod obiema postaciami (przez zanurzenie albo przez bezpośrednie picie z kielicha). Następnie kapłan spożywa Krew Pańską, po czym podaje pomocnikowi naczynie z komunikantami i równocześnie przystępują do rozdzielania Komunii Świętej Pomocnik każdemu z przyjmujących Komunię ukazuje nieco uniesioną Hostię mówiąc: Ciało Chrystusa. Przystępujący do Komunii odpowiada Amen i trzymając pod ustami patenę przyjmuje sakrament" (WOMR 117). Po rozdzielaniu Komunii Świętej kapłan i pomocnik wracają do ołtarza. Kapłan zanosi puszkę z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, po czym wraca do ołtarza i puryfikuje pateny i kielich. W tym czasie pomocnik wraca na swoje miejsce. Jedynie wyjątkowo pomocnik zanosi puszkę z Najświętszym Sakramentem do tabernakulum, wówczas przed zamknięciem drzwiczek przyklęka na jedno kolano, następnie wraca na swoje miejsce. Jeśli zachodzi potrzeba puryfikuje palce w naczyńku stojącym obok tabernakulum lub na kredensie. Zgodnie z zaleceniem Wprowadzenia ogólnego do Mszału Rzymskiego n. 56, należy konsekrować Hostie do Komunii na każdej Mszy Świętej: Jest rzeczą bardzo wskazaną, by wierni przyjmowali Ciało Pańskie z Hostii konsekrowanych podczas tej Mszy, w której uczestniczą. W wypadku rozdzielania komunii również z puszki znajdującej się 4
w tabernakulum przynosi ją na ołtarz kapłan w czasie śpiewu Baranku Boży, wyjątkowo czyni to pomocnik. Pomocnik może pomóc kapłanowi również podczas Komunii pod obiema postaciami, gdy jest ona udzielana w przypadkach przewidzianych przez prawo. Jeśli przyjmujący Komunię piją bezpośrednio z kielicha, wówczas pomocnik podaje kielich mówiąc: Krew Chrystusa, przyjmujący odpowiada Amen. Podczas podawania kielicha przyjmujący, swymi rękami przysuwa sobie kielich do ust (por. WOMR 244). Po przyjęciu Krwi Pańskiej pomocnik ociera puryfikaterzem zewnętrzną stronę kielicha. Natomiast jeśli Komunii pod obiema postaciami udziela się przez zanurzenie, wówczas pomocnik trzyma kielich a kapłan lub drugi pomocnik) naczynie z Hostiami i po zanurzeniu części Hostii w kielichu podnosi ją mówiąc: Ciało i Krew Chrystusa, przyjmujący odpowiada Amen. Przed Mszą Świętą. pomocnicy powinni przygotować naczynie z Hostiami i ustawić je na kredensie. Gdy nie ma innych ministrantów sami zanoszą je na ołtarz w czasie przygotowania darów. ZANOSZENIE KOMUNII ŚWIĘTEJ CHORYM 32. W wielu parafiach zasadniczym zadaniem pomocników Komunii będzie zanoszenie Komunii Świętej chorym i niepełnosprawnym. Celem podkreślenia związku Komunii Świętej chorego ze sprawowaniem Eucharystii przez wspólnotę parafialną pomocnicy otrzymują Najświętszy Sakrament od celebransa pod koniec najbardziej czasowo dogodnej Mszy Świętej niedzielnej. Przed końcowym błogosławieństwem kapłan przekazuje chorym za pośrednictwem pomocników specjalne pozdrowienie od wspólnoty. 33. W przeddzień Komunii pomocnik powinien odwiedzić chorego i duchowo przygotować. Należy wówczas delikatnie zapytać chorego czy pragnie przed Komunią przyjąć sakrament pokuty, jeśli tak, trzeba o tym powiadomić proboszcza. Takie odwiedziny w przeddzień wydają się konieczne zwłaszcza przed pierwszym udzieleniem choremu Komunii Świętej w jego mieszkaniu prywatnym. Pomocnik w czasie wizyty przygotowawczej poprosi domowników lub opiekunów chorego o odpowiednie przygotowanie mieszkania (stół nakryty białym obrusem, świece, krzyż, woda święcona, szklanka czystej wody do puryfikacji lub podania choremu). 34. Pomocnik zanosi Komunię Świętą do chorego w specjalnie do tego celu wykonanym naczyniu umieszczonym w odpowiedniej bursie, którą zawiesza na szyi. Bursa powinna być widoczna w drodze, aby stanowiła znak rozpoznawczy dla napotkanych wiernych, którzy winni oddać hołd Chrystusowi Panu obecnemu w Najświętszym Sakramencie. Niosący Komunię Świętą nie rozmawia w drodze, ale w modlitewnym skupieniu uwielbia swego Pana i Boga. 35. Zwykły i skrócony obrzęd Komunii chorych udzielanej przez szafarza nadzwyczajnego znajduje się w księdze liturgicznej Sakramenty chorych. Obrzędy i duszpasterstwo, Katowice 1978, s. 52-61. Inne śpiewy, teksty modlitewne i czytania biblijne można odpowiednio dobrać z tekstów liturgicznych danej niedzieli lub święta albo okresu liturgicznego. Szczecin, dnia 25 lutego 2003 r. Powyższą instrukcję zatwierdzam /-/ + Zygmunt Kamiński Arcybiskup Metropolita Szczecińsko-Kamieński 5