Obraz Chrystusa w Ewangelii Łukasza Obraz Chrystusa w trzeciej Ewangelii można zrekonstruować na podstawie przedstawionej przez Łukasza historii Jezusa oraz tytułów i określeń Jego godności. Ramy tej historii wyznaczają dwie sceny: zwiastowanie (Łk 1, 26-38) oraz wniebowstąpienie (Łk 24, 50-53). Pomiędzy te ramy Łukasz wprowadził opowiadania o życiu i publicznej działalności Jezusa oraz Jego przepowiadanie. Uczynił to w sposób tak plastyczny i atrakcyjny, że słusznie można go nazwać malarzem wśród ewangelistów. Do najważniejszych tytułów chrystologicznych Ewangelii Łukasza należą: Syn Boży, Syn Najwyższego, Mesjasz (Χριζηός), Prorok, Pan (Κύριος), Nauczyciel, Mistrz, Syn Człowieczy, Zbawiciel (ζωηήρ), Święty, Sprawiedliwy, Król. Większość tych określeń należy do wspólnej tradycji synoptycznej, natomiast oryginalne w trzeciej Ewangelii są cztery tytuły Chrystusa: Prorok, Mistrz, Pan i Zbawiciel. 1. Prorok Uczniowie z Emaus scharakteryzowali osobę i działalność Jezusa jako wystąpienie Proroka, Człowieka mocnego w czynie i słowie (Łk 24, 19). Wypowiedź tę można uważać za characteristicum chrystologii Ewangelii Łukasza. Łukasz 7 razy nazywa Jezusa Prorokiem (Łk 4, 24; 7, 16. 39; 9, 8. 19; 13, 33; 24, 19), podczas gdy Mateusz czyni to tylko 5 razy, a Marek 3 razy. Jako Prorok czynu objawia się Jezus w cudach, zwłaszcza w uzdrowieniach i wskrzeszeniach. Po wskrzeszeniu młodzieńca z Nain świadkowie tego wydarzenia, przejęci bojaźnią, chwalili Boga, mówiąc: «Wielki prorok powstał wśród nas» oraz: «Ponieważ Bóg nawiedził swój lud» (Łk 7, 16). Jako Prorok słowa występuje Jezus w przepowiadaniu Ewangelii. Łukasz mówi o tym w formie czasownikowej ewangelizować. U Łukasza czasownik ten występuje aż 9 razy, gdy u Mateusz tylko 1 raz, a Marek pomija go zupełnie. Tematyka przepowiadania Jezusa zawiera wiele wątków występujących w pismach proroków Starego Testamentu, jak na przykład: miłość, łaskawość, dobroć Boga. Do wypełnienia swojej misji prorockiej Jezus został namaszczony przez Ducha Świętego (Łk 4, 18-19) i posłany (Łk 4, 43). Udziałem Jezusa był też los proroków Starego Testamentu: odrzucenie przez naród cierpienie. W relacji z podróży Łukasz pisze, że Jezus musi iść do Jerozolimy, bo niemożliwe, aby prorok zginął poza Jerozolimą (Łk 13, 33). Łukasz sygnalizuje w opisach życia i działalności Jezusa realizację typów osobowych z pism Starego Testamentu. W zakresie typologii sługi słowa Chrystus przypomina Mojżesza. Jezus nie jest jednak jednym z wielu proroków. Jest Prorokiem eschatologicznym i ostatecznym, który swoją misją i godnością przewyższa wszystkich dotychczasowych proroków. Wystąpienie Jezusa oznacza definitywne wypełnienie tego wszystkiego, co zapowiadali prorocy Starego Testamentu, co pragnęli zobaczyć (Łk 10, 23-24).
W chrystofanii z Emaus Jezus mówi do uczniów: Trzeba było, aby Mesjasz cierpiał i tak wszedł do swojej chwały (Łk 24, 26). Wypowiedź ta bardzo dobrze określa godność i misję eschatologiczną Jezusa jako Proroka. 2. Mistrz Tytuł Chrystusa mistrz (w znaczeniu: przywódca, władca, stojący na czele, kierownik) występuje w Nowym Testamencie tylko w trzeciej ewangelii w opowiadaniach o cudach i to zawsze w wołaczu (Vocativus). W ten sposób zwracają się do Niego apostołowie (Łk 5, 5; 8, 24 [dwa razy]; 8, 45; 9, 33. 49). Tylko jeden raz trędowaci nazywają Jezusa ἐπιζηάηης, gdy proszą Go o uzdrowienie (Łk 17, 13). Termin mistrz nie ma odpowiednika zarówno w języku hebrajskim, jak i aramejskim. Etymologicznie wskazuje na osobę, która stoi ponad kimś (ἐπί + ζηήκω). Tytuł mistrz wyraża wysoką rangę, godność i autorytet Jezusa. Dlatego tytuł ten pojawia się prawie wyłącznie na ustach uczniów, dla których Jezus jest najwyższym autorytetem. 3. Zbawiciel Tytuł Jezusa Zbawiciel (Σωηήρ) należy do wiodących określeń chrystologii Łukasza. Za kluczowy tekst, w którym Łukasz określa misję soteriologiczną Jezusa, można uważać Jego wypowiedź w domu celnika Zacheusza: Dzisiaj w tym domu dokonało się zbawienie (ζωηηρία) ( ). Syn Człowieczy przyszedł bowiem szukać i zbawiać (ζώζαι) [to], co zaginione (Łk 19, 9-10). W środowisku greckim pozabiblijnym termin zbawca określał bóstwa, które pomagały lub chroniły ludzi. W okresie hellenistycznym pojęcie zbawcy zostało przeniesione na kult władców, którym nadawano tytuł bóg zbawca. W Septuagincie Zbawca jest określeniem Boga (Iz 12, 2; Ps 23, 5; 24, 5; Mi 7, 7; Ha 3, 18; Sdz 9, 11; Syr 51, l; Mdr 16, 7; l Mch 4, 30 i inne). Tylko w trzech tekstach Starego Testamentu (LXX) słowo to odnosi się do ludzi (Sdz 3, 9; 12, 3; Ne 9, 27). Nigdzie natomiast Mesjasz nie jest nazwany Zbawcą, lecz prorocy zapowiadają, że przyniesie on ludziom dobra zbawcze (Za 9, 9 i Iz 49, 6). W Nowym Testamencie idea zbawienia najczęściej posiada znaczenie religijne i ma na uwadze zbawienie mesjańskie, które polega na zachowaniu od zła duchowego i obdarowanie ludzi dobrami eschatologicznymi. Terminologia Nowego Testamentu związana z pojęciem zbawienia odnosi się więc przede wszystkim do zbawienia mesjańskiego. Łukasz jest jedynym ewangelistą pośród synoptyków, który posługuje się tą terminologią i odnosi terminy Zbawca, zbawienie do Boga (Łk 1, 47) i do Chrystusa (Łk 2, 11). Już na początku swojej Ewangelii Łukasz nazywa Chrystusa Mesjasza Zbawicielem. W proklamacji narodzin Mesjasza anioł mówi do pasterzy: Urodził się wam dzisiaj (ζήμερον) Zbawiciel (ζωηήρ), którym jest Chrystus (Mesjasz) Pan (Łk 2, 11). Proklamowany Mesjasz jest obiecanym w Starym Testamencie Zbawicielem, który przynosi ludziom eschatologiczne dobra. Przyjście Chrystusa otwiera nową epokę w 2
historii zbawienia, co podkreśla słowo ζήμερον dziś. Jest to czas wypełniania się zapowiedzi proroków i czas realizacji Bożego planu zbawienia (Łk 4, 21; 5, 26; 19, 9). Następująca po proklamacji doksologia aniołów wyjaśnia, jak należy rozumieć zbawcze funkcje Chrystusa: Chwała na wysokościach Bogu i na ziemi pokój w ludziach [jego] upodobania (Łk 2, 14). Ta doksologia ma charakter oświadczenia, a nie życzenia. Wskazuje na zasięg i przedmiot dzieła zbawczego Jezusa, obejmuje ono niebo i ziemię, Boga i ludzi. Boga w tym znaczeniu, że realizacja zbawienia wśród ludzi przynosi Bogu chwałę, gdyż objawia Jego moc i miłosierdzie. Dla ludzi oznacza zaś ona pokój, który należy rozumieć w sensie hebrajskiego szalom, jako pełnię eschatologicznych dóbr (Łk 1, 79) i uwolnienie od grzechów (Łk 1, 77). Zbawczą działalność Jezusa Łukasz przedstawia bardziej w formie opowiadań o Jego czynach niż w terminologii związanej z tym pojęciem. Jezus w koncepcji ewangelisty w całej swojej publicznej działalności okazuje się Zbawicielem w tym, czego dokonuje: zmierza do uwolnienia człowieka od zła, od grzechów i nieszczęść, lituje się nad ludzką nędzą, przebacza i współczuje, jest wrażliwy na potrzeby człowieka i pełen dobroci. Szczególną troską otacza biednych i grzeszników, ludzi z marginesu. Nie stawia przy tym żadnych granic, jest dostępny dla wszystkich. Najwięcej uwagi poświęcił Łukasz Jezusowi jako Zbawicielowi grzeszników: Syn Człowieczy przyszedł bowiem szukać i zbawiać to, co zginęło (Łk 19, 10). Wypowiedź Jezusa potwierdzają liczne przykłady, jak: przebaczenie jawnogrzesznicy (Łk 7, 36-50), Zacheuszowi (Łk 19, 1-10), krzyżującym oprawcom (Łk 23, 34), nawróconemu na krzyżu przestępcy (Łk 23, 43). Troskę Jezusa o grzeszników ilustrują trzy przypowieści: o zagubionej owcy i drachmie oraz o synu marnotrawnym (Łk 15). Centralną myślą tych przypowieści jest obraz ogromnej miłości Boga, który kocha grzeszników, czeka na ich powrót, a kiedy wracają z radością ich przyjmuje (Łk 15, 7). Programowe znaczenie mają tu szczególnie dwa teksty, które określają zbawczą aktywność Jezusa: przemówienie w Nazarecie na początku działalności (Łk 4, 18) i odpowiedź wysłannikom Jana Chrzciciela (Lk 7, 22). W Nazarecie Chrystus powiedział: Duch Pana nade Mną, ponieważ namaścił Mnie, abym ewangelizował ubogich, i posłał Mnie, abym więźniom głosił wolność, a niewidomym przejrzenie; abym uciśnionych odsyłał wolnymi (Łk 4, 18). Wysłannikom Jana Chrzciciela, którzy pytali Jezusa, kim On właściwie jest, wskazał następujące cechy identyfikacji swojej osoby i godności: Oznajmijcie Janowi, co zobaczyliście i usłyszeliście: Niewidomi znowu widzą, chromi chodzą, trędowaci są oczyszczani, ubogim głoszona jest ewangelia (Łk 7, 22). Opowiadanie Łukasza o zbawczej działalności Jezusa zamyka ostatnia chrystofania, podczas której zapowiada On kontynuację dzieła zbawczego w Kościele, do którego posyła swoich uczniów: Tak jest napisane: Chrystus ma cierpieć i trzeciego dnia powstać z martwych, i w Jego Imię ma być głoszone nawrócenie na odpuszczenie grzechów wszystkim narodom, począwszy od Jerozolimy. Wy [jesteście] tego świadkami (Łk 24, 46-48). 3
4 4. Pan Określenie Κύριος = Pan, występuje najczęściej w Nowym Testamencie w pismach Łukasza (104 razy w Ewangelii i 107 razy w Dziejach Apostolskich). W środowisku hellenistycznym termin ten określał władcę, pana, osobę, jaka posiadała kontrolę i władzę nad innymi osobami lub nad majątkiem. Z tytułem tym łączyła się władza decydowania o rzeczach i osobach. Posługiwano się nim zarówno w znaczeniu religijnym, jak i popularnym. W znaczeniu religijnym określano w ten sposób bóstwa. W Nowym Testamencie κύριος w znaczeniu popularnym określa zwierzchnika, któremu podlegają słudzy, niewolnicy, urzędnicy (np. Mt 10, 24; 13, 27; 18, 25-34; Łk 12, 36; 13, 8; 14, 21-23; 16, 3. 5. 8; 19, 16-25), właściciela domu (Mk 13, 35; Łk 13, 25), winnicy (Mt 20, 8; Mk 12, 9; Łk 20, 13. 15), pola (Mt 9, 38; Łk 10, 2), czy zwierząt (Mt 15, 27; Łk 19, 33). Obok znaczenia popularnego występuje także znaczenie teologiczne. Pan to określenie Boga (np. Mk 12, 29. 36; Mt 22, 44; Łk 1, 25. 28. 32. 58. 68; 2, 1. 15; 10, 21) i tytuł Chrystusa (Mk 11, 3; 12, 37; Łk 7, 13. 19; 10, 1. 39. 41; 11, 39; Rz 10, 9; 14, 8; 1 Kor 2, 8; 7, 10 itd.). Chrystologiczne znaczenie tytułu Κύριος ukształtowało się dopiero w Kościele popaschalnym. Pojawił się on naprzód w Kościele palestyńskim, gdzie posługiwano się Septuagintą, czyli greckim przekładem Starego Testamentu. W Septuagincie Κύριος tłumaczy Imię Boga Jahwe. Tendencję do zastępowania Imienia Boga określeniem Pan zauważa się już od II w. przed Chr. w środowisku palestyńskim. Imię Jahwe było dla pierwotnego Kościoła źródłem teologicznej treści tytułu Chrystusa: Pan. Za tekst klasyczny, określający Imię Boga Jahwe, uważa się Wj 3, 14. Bóg objawia א ה י ה א ש ר jest: Mojżeszowi swoje Imię, czyli swoją najbardziej istotną cechę. Tą cechą tłumaczy: (ehjeh aszer ehjeh) Jestem [tym], który jest. Zwrot ten Septuaginta א ה י ה jestem, który jestem. Hebrajskie uzasadnienie Imienia Boga wcale nie oznacza, że najważniejszą cechą Boga jest Jego istnienie, bycie. Hebrajski czasownik היה (hajah) posiada bowiem głębszą treść i dynamiczne znaczenie. Akcentuje on nie tylko istnienie Boga, lecz także Jego działanie. Istnienie Boga nie jest czymś statycznym, lecz dynamicznym. Potwierdza to zresztą najbliższy kontekst Wj 3, 14. Imię Boga jest tu ukazane na tle historycznego doświadczenia Izraela. Księga Wyjścia stara się ukazać ciągłość historyczną działania Boga w historii zbawienia. Bóg, który objawia się Mojżeszowi, jest tym samym Bogiem, który zawsze był i działał na korzyść Izraela, kierował jego dziejami, pomagał i ocalał, demonstrował swoją moc i potęgę. Objawiając się Mojżeszowi pragnie go zapewnić, że okaże również swoją moc nad faraonem i wyzwoli naród izraelski z niewoli. Imię Boga Jahwe zawiera trzy aspekty: (1) Bóg jest jedynym absolutnym Panem wszechświata; (2) zawsze interweniuje na korzyść swego ludu; (3) Jego działanie ma charakter zbawczy. Do tych pojęć starotestamentalnych nawiązuje chrystologia Nowego Testamentu i pierwotnego Kościoła. Nazywanie Chrystusa Panem na wzór Boga jest czymś nowym i oryginalnym. Określenie to weszło do pierwotnego wyznania wiary i w formie podstawowej brzmiało: Jezus jest Panem (Rz 10, 9; 1 Kor 12, 3; Flp 2, 11).
Pierwotny Kościół nadał Jezusowi tytuł Pan w wyniku popaschalnej refleksji nad Jego życiem i działaniem. Medytacja nad wydarzeniami z życia Chrystusa, zwłaszcza nad jego śmiercią i zmartwychwstaniem, odsłoniła wyjątkową pozycję Jezusa oraz ukazała w całej pełni Jego dzieło zbawcze. Jezus okazał się Panem i jako Pan, podobnie jak Jahwe w Starym Testamencie, objawia dziś swoją moc zbawczą w Kościele. Łukasz odnosi tytuł Pan do Chrystusa w całej Ewangelii. Nazywa Panem nie tylko Chrystusa zmartwychwstałego, idąc za najstarszą tradycją (Łk 24, 3. 34), lecz również w opowiadaniach dotyczących Jego prehistorii (Łk 1, 43; Łk 2, 11) i ziemskiej działalności. Tytuł ten w trzeciej ewangelii zastępuje nawet imię Jezusa. Na przykład: Jan Chrzciciel posłał do Pana uczniów (Łk 7, 19); wyznaczył Pan innych siedemdziesięciu [dwóch] (Łk 10, 1); powiedzieli apostołowie Panu (Łk 17, 5); Pan popatrzył na Piotra (Łk 22, 61). W niektórych tekstach Ewangelii Łukasza chrystologiczny tytuł Pan zawiera głębsze treści teologiczne. Tak jest na przykład w kontrowersji Jezusa z faryzeuszami na temat szabatu (Łk 6, 1-5), gdzie mówi On, że: Syn Człowieczy jest Panem szabatu (Łk 6, 5). Z tytułem Syn Człowieczy łączy się w ewangeliach synoptycznych wiele motywów, z których najistotniejsze są dwa: (1) motyw autorytetu i władzy; (2) motyw chwały. Połączenie tytułów: Syn Człowieczy i Pan wyraża wyjątkowe pełnomocnictwa Jezusa, jest On absolutnym Panem i ma uprawnienia dysponowania nawet uświęconym szabatem. Kiedy Łukasz nazywa Chrystusa Panem w historii wskrzeszenia młodzieńca z Nain (Łk 7, 13), to czytelnik ze szczegółów opowiadania dowiaduje się, że chodzi o coś znacznie większego, niż tylko o zwykły tytuł. Słowa i zachowanie się Jezusa ukazują Jego wyjątkowy autorytet i władzę dysponowania życiem i śmiercią. Pociesza on zrozpaczoną wdowę, zatrzymuje orszak żałobny, dotyka mar i wskrzesza zmarłego młodzieńca mocą swego słowa: Młodzieńcze, mówię ci, powstań! (Łk 7, 14) i zmarły natychmiast ożył (Łk 7,15). W wielu miejscach trzeciej Ewangelii tytuł Pan występuje w wołaczu. Na szczególną uwagę zasługują tu opowiadania o cudach. Po cudownym połowie ryb Piotr przypadł do kolan Jezusa, mówiąc: «Wyjdź ode mnie, Panie (Κύριε), bo jestem grzesznym mężem» (Łk 5, 8). Wprawdzie Łukasz nie nazwał gestu Piotra proskynezą, jaka należy się tylko Bogu, to jednak taki sens posiada jego gest, który potwierdza wyznanie Piotra. Świadomy własnych grzechów czuje się on niegodnym przebywać tak blisko Jezusa. Panem nazywa Chrystusa trędowaty, który upadłszy na twarz prosił Go, mówiąc: «Panie (Κύριε), jeśli zechcesz, możesz mnie oczyścić» (Łk 5, 12). Trędowaty uznaje moc i autorytet Jezusa: pada przed Nim na twarz i poddaje się Jego woli. Prośba chorego ma również charakter wyznania wiary. Wyraża ją czasownik δέομαι prosić, który należy do terminologii modlitwy. Chrystus uzdrawia trędowatego dotknięciem ręki, któremu towarzyszy słowo: Chcę, zostań oczyszczony (Łk 5, 13). Postawa i prośba trędowatego wskazują, że zwraca się on do Jezusa z wiarą i ufnością, podobnie jak człowiek Starego Testamentu zwracał się do Boga. Gest i słowa Jezusa ukazują Jego moc i władzę. Tak samo zwraca się do Chrystusa jako do Pana nie- 5
widomy przy drodze do Jerycha (Łk 18, 41) oraz setnik, który prosi o zdrowie ciężko chorego sługi (Łk 7, 6). Najgłębszą treść chrystologiczną posiada Κύριος w opowiadaniu o uczniach z Emaus, którzy po przeżyciu spotkania ze zmartwychwstałym Jezusem powracają do Jerozolimy i dowiadują się od apostołów oraz innych uczniów, że: Pan istotnie powstał (Łk 24, 34). Tekst ten można uważać za pierwotne wyznanie wiary Kościoła jerozolimskiego. Ma on podobną strukturę, jak 1 Kor 15, 3-5. Zawarte są tu dwa artykuły: (1) Jezus jest Panem; (2) Jezus zmartwychwstał. Łukasz nigdzie nie identyfikuje tytułu Chrystusa Pan z Bogiem. Kiedy jednak nazywa Jezusa Panem, przenosi na Niego Boskie funkcje i przymioty. Na tej podstawie można sądzić, że przynajmniej w niektórych tekstach Łukasza tytuł Pan wskazuje na Bóstwo Jezusa Chrystusa. 6