SK D SK D DREWNO DREWNO w Polsce Królowa Królowa SOSNA SOSNA W Polsce lasy występują głównie na terenach o najsłabszych glebach. Poza obszarem górskim, gdzie w składzie gatunkowym obserwuje się większy udział świerka, jodły i buka, w większości kraju przeważają drzewostany z sosną jako gatunkiem panującym. Królowa polskich lasów zajmuje prawie 60% powierzchni lasów wszystkich form własności, 61% Lasów Państwowych i 56% lasów prywatnych. W Polsce znalazła najkorzystniejsze warunki klimatyczne oraz siedliskowe w całym swoim eurazjatyckim zasięgu, dzięki czemu zdołała wytworzyć wiele cennych ekotypów, do których należą m.in. sosna taborska i sosna augustowska. ISBN: 978-83-63895-43-3 Głównym dostawcą drewna na rynek krajowy są Lasy Państwowe, które pokrywają ponad 90% zapotrzebowania przemysłu i mieszkańców na ten surowiec. Pozyskują średnio niewiele ponad połowę miąższości drewna, które przyrasta w lesie cała reszta zwiększa zapas na pniu. Dzięki temu zasoby drewna w Lasach Państwowych rosną według Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu 2009 2013 w ciągu ostatnich 20 lat zwiększyły się o ponad 520 mln m 3 grubizny brutto, do 1929 mln m 3 (według innej metody aktualizacji stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych o 6% mniej). Ponieważ jednocześnie rośnie powierzchnia lasów, a przede wszystkim ich zasobność, ocenia się, że Lasy Państwowe będą mogły zwiększyć pozyskanie drewna z 36 mln m 3 w roku 2013 do 40 mln m 3 w roku 2030 i 45 mln m 3 w połowie stulecia. W związku z szybkim rozwojem przemysłu opartego na drewnie będzie to mieć ogromne znaczenie dla całego sektora leśno- -drzewnego w Polsce.
mln m 3 2000 Zasoby drzewne w Lasach Państwowych w latach 1985 2013 w mln m 3 grubizny brutto Gatunki drzew dominujące w lasach Polski 1500 1000 500 0 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 mln m 3 40 Pozyskanie drewna w Lasach Państwowych w latach 1985 2013 w mln m 3 grubizny netto 30 20 10 0 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2011 2012 2013 Dominujące gatunki drzew w Lasach Państwowych W ostatnich 20 latach w lasach zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe przyrost grubizny drewna brutto wyniósł 1167 mln m 3. W tym czasie pozyskano 645 mln m 3 grubizny, co oznacza, że 522 mln m 3 grubizny (45% całkowitego przyrostu) zwiększyło zasoby drzewne na pniu. sosna 61,3% dąb 7,7% brzoza 6,8% świerk 6,2% buk 5,8% olcha 4,6% jodła i pozostałe iglaste 4% topola i pozostałe liściaste 2,5%
Wstęp 5 Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) 6 Dąb szypułkowy (Quercus robur) 8 Brzoza brodawkowata (Betula pendula) 10 Świerk pospolity (Picea abies) 12 Buk zwyczajny (Fagus sylvatica) 14 Olsza czarna (Alnus glutinosa) 16 Modrzew europejski (Larix decidua) 18 Jodła pospolita (Abies alba) 20 Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) 22 Grab pospolity (Carpinus betulus) 24 Topola osika (Populus tremula) 26 Topola biała (Populus alba) 28 Wiąz pospolity (Ulmus minor) 30 Klon pospolity (Acer platanoides) 32 Klon jawor (Acer pseudoplatanus) 34 Lipa drobnolistna (Tilia cordata) 36 Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia) 38 3
Drewno we współczesnej gospodarce świata przeżywa swój prawdziwy renesans. Będąc materiałem o różnych kierunkach użytkowania, od tysięcy lat było i nadal jest niezbędne w budownictwie, transporcie, do wytwarzania licznych przedmiotów codziennego użytku i jako źródło energii. Jest przy tym surowcem odnawialnym, przyjaznym ekologicznie i zdrowym. Dzięki całej gamie zalet użytkowych, także swojej naturalnej różnorodności i niezaprzeczalnemu pięknu nie ma sobie równych, szczególnie dzisiaj. Drewno uszlachetnione, modyfikowane i łączone z innymi tworzywami konkuruje skutecznie nawet z materiałami oferowanymi przez najnowsze technologie. W wielu branżach, m.in. w meblarstwie, budownictwie mieszkaniowym, szkutnictwie, przeżywa drugą młodość. Czy tego chcemy, czy nie wciąż pozostaje niezastąpione. Polska znajduje się w gronie kilkunastu największych producentów drewna na świecie. Głównym jego dostawcą na rynek krajowy są Lasy Państwowe, które pokrywają ponad 90% zapotrzebowania przemysłu i mieszkańców na ten surowiec. Pozyskują średnio niewiele ponad połowę miąższości drewna, które przyrasta w lesie cała reszta zwiększa zapas na pniu. Dzięki temu zasoby drewna w Lasach Państwowych rosną według Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu 2009 2013 w ciągu ostatnich 20 lat zwiększyły się o ponad 520 mln m 3 grubizny brutto, do 1929 mln m 3 *. Ponieważ jednocześnie rośnie powierzchnia lasów, a przede wszystkim ich zasobność, ocenia się, że Lasy Państwowe będą mogły zwiększyć pozyskanie drewna z 36 mln m 3 w roku 2013 do 40 mln m 3 w roku 2030 i 45 mln m 3 w połowie stulecia. W związku z szybkim rozwojem przemysłu opartego na drewnie będzie to mieć ogromne znaczenie dla całego sektora leśno-drzewnego w Polsce. Bez drewna nie sposób wyobrazić sobie rozwoju cywilizacji ludzkiej. Do dziś, będąc niewyczerpanym surowcem dla mnóstwa produktów, ciągle stanowi znaczącą część tego, co człowiek przetwarza, a potem wykorzystuje. Jeżeli jednak w czasach starożytnych drewno używane było w około dwustu zastosowaniach, a na początku XX w. w dwóch tysiącach, to współcześnie liczba zastosowań drewna szacowana jest na dziesięć, a może nawet trzydzieści tysięcy. Czy można się dziwić, że miniona dekada po raz kolejny w dziejach nazywana jest początkiem wieku drewna czasu drewna? 5 * według aktualizacji stanu powierzchni leśnej i zasobów drzewnych o 6% mniej.
(Pinus sylvestris) Sosna zwyczajna Pęd (P.G.) Kwiatostan żeński (P.G.) Kwiatostan męski (Z.N.) Szyszki (Z.N.) Królowa polskich lasów. Zajmuje 59,5% powierzchni wszystkich lasów w Polsce i 61,3% powierzchni Lasów Państwowych. 6 Drewno sosny charakteryzuje się dobrymi parametrami technicznymi, dużą sprężystością, wytrzymałością mechaniczną i łatwością obróbki, co sprawia, że znajduje wszechstronne zastosowanie, zwłaszcza w budownictwie i meblarstwie. Jest powszechnie wykorzystywane na konstrukcje domów, stolarkę okienną i drzwiową, podłogi, meble, do produkcji papieru, sklejki i wełny drzewnej. Służy za opał. 7 Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), (P.F.)
(Quercus robur) D b szypu kowy Liście (Z.N.) Kwiatostan żeński (P.G.) Kwiatostany męskie (Z.N.) Owoce (Z.N.) Wraz z dębem bezszypułkowym (Quercus petraea) zajmuje w Lasach Państwowych 7,7% powierzchni leśnej. Są to dwa gatunki dębu naturalnie występujące w Polsce. 8 Drewno obydwu gatunków dębu charakteryzuje się podobnymi cechami: jest ciężkie, twarde i wyjątkowo trwałe. Znajduje powszechne zastosowanie w przemyśle drzewnym, stolarstwie i meblarstwie, do wyrobu oklein i parkietów. Zatopione w torfowiskach lub rzekach, po kilkuset latach przybiera czarną barwę ( czarny dąb, polski heban ), nie tracąc prawie nic ze swej wytrzymałości, zyskując natomiast niezwykły wygląd i wysoką wartość. 9 Dąb szypułkowy (Quercus robur), (P.F.)
(Betula pendula) Brzoza brodawkowata Liście (Z.N.) Kwiatostan żeński (P.F.) Kwiatostany męskie i żeńskie (Z.N.) Owocostany (Z.N.) Jeden z siedmiu gatunków brzóz występujących w Polsce i ze 120 istniejących na świecie, najbardziej rozpowszechniony. Zajmuje wraz z gatunkami siostrzanymi 6,8% powierzchni leśnej Lasów Państwowych. 10 Drewno brzozy ma szerokie zastosowanie jako surowiec sklejkowy, do produkcji celulozy i papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, wyrobu mebli, sprzętu sportowego i gospodarczego. Nadaje się do toczenia i snycerki. Cieszy się dużą popularnością wśród osób mających kominki. 11 Brzoza brodawkowata (Betula pendula), (P.F.)
(Picea abies) wierk pospolity Pędy (P.F.) Kwiatostan żeński (Z.N.) Kwiatostany męskie (Z.N.) Szyszki (Z.N.) Osiąga wysokość 40 50 m, a średnicę pnia do 2 m. Pień ma prosty, smukły i równy. Zajmuje 6,2% powierzchni Lasów Państwowych. 12 Drewno świerka jest używane na cele konstrukcyjne, budowlane, na okleiny, okładziny i płyty wiórowe, w stolarstwie na elementy wyposażenia wnętrz, w lutnictwie do budowy pudeł rezonansowych instrumentów muzycznych. Legendarne skrzypce Stradivariego swój niespotykany dźwięk zawdzięczają świerkowi pochodzącemu z Czech. W Polsce drewno rezonansowe pozyskuje się ze świerków istebniańskich. 13 Świerk pospolity (Picea abies), (P.F.)
(Fagus sylvatica) Buk zwyczajny Liście (Z.N.) Kwiatostan żeński (Z.N.) Kwiatostany męskie (Z.N.) Owoce (Z.N.) Osiąga wysokość do 40 m. Ma pień dobrze wyrośnięty, gonny, o kształcie cylindrycznym, do wysokości ok. 20 m wolny od gałęzi. W Lasach Państwowych zajmuje 5,8% powierzchni leśnej. 14 Drewno buka ma rozliczne zastosowania. Jest doskonałym materiałem meblowym, nadaje się na sklejki i płyty, na parkiet i do wyrobu beczek, narzędzi, części maszyn, przyrządów sportowych, instrumentów muzycznych (Fagus fagot) oraz wielu przedmiotów codziennego użytku. Wytwarza się z niego papier i węgiel drzewny. Ma dużą wartość opałową. 15 Buk zwyczajny (Fagus sylvatica), (P.F.)
(Alnus glutinosa) Olsza czarna Liście (P.G.) Kwiatostany żeńskie (P.G.) Kwiatostany męskie (Z.N.) Owocostany (Z.N.) Gatunek szybko rosnący, jedyny wśród drzew liściastych w Polsce wykształcający pień w postaci strzały, podobnie jak drzewa iglaste. W Lasach Państwowych, wraz z olszą szarą (Alnus incana), zajmuje 4,6% powierzchni leśnej. 16 W zwykłych warunkach atmosferycznych drewno olszy jest nietrwałe, co innego w warunkach wodnych, gdzie ma trwałość wyższą. Używane jest w budownictwie wodnym, przemyśle sklejkowym, w meblarstwie, do produkcji płyt wiórowych, papieru i celulozy. Służy za surowiec do wyrobu węgla drzewnego, jest dobrym drewnem wędzarniczym. 17 Olsza czarna (Alnus glutinosa), (P.F.)
(Larix decidua) Modrzew europejski Pęd (P.G.) Kwiatostany żeńskie (purpurowoczerwone) i męskie (żółtawe), (Z.N.) Szyszki (Z.N.) Wraz z modrzewiem polskim (Larix polonica) to jedyne nasze drzewa iglaste zrzucające liście na zimę. 18 Czerwonożółtawe drewno modrzewia, niezwykle twarde i wytrzymałe, używane było od wieków do budowy dworów, pałaców, a zwłaszcza kościołów. Ze względu na dużą zawartość żywic odznacza się wysoką trwałością nawet w wodzie. Znajduje zastosowanie w budownictwie wodnym i ziemnym, do produkcji płyt i oklein, w stolarstwie, meblarstwie, a nawet bednarstwie, gdyż jest kwasoodporne. 19 Modrzew europejski (Larix decidua), (P.F.)
(Abies alba) Jod a pospolita Młody pęd (P.G.) Igły od spodu (Z.N.) Szyszki (Z.N.) Kwiatostany męskie (S.W.) Dorasta do wysokości 40 50 m i osiąga wiek do 300 400 lat. Najgrubsza w Polsce jodła rośnie w lasach Nadleśnictwa Baligród. Ma 519 cm w obwodzie i wysokość 35 m. 20 Mimo ciągle malejącego znaczenia drewna jodłowego na rynkach drzewnych (gatunek zagrożony, a drewno kapryśne w obróbce i stosunkowo nietrwałe) wciąż bywa stosowane głównie w przemyśle budowlanym, celulozowo-papierniczym i zapałczanym. Drewno jodły pozbawione jest żywicy. 21 Jodła pospolita (Abies alba), (P.F.)
(Fraxinus excelsior) Jesion wynios y Liście (P.G.) Kwiatostan (Z.N.) Owocostany (Z.N.) Jeden z najcenniejszych gatunków rodzimych drzew liściastych w Polsce. 22 Ze względu na drewno o cennych właściwościach technicznych ciężkie, twarde i wytrzymałe jesion, podobnie jak dąb, wiąz i jawor, zalicza się do szlachetnych drzew liściastych. Jego drewno nadaje się do produkcji mebli, okładzin, parkietu, łodzi, sprzętu sportowego, beczek, na elementy zabudowy wnętrz. Wykorzystywane jest w lutnictwie. 23 Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), (P.F.)
(Carpinus betulus) Grab pospolity Liść (Z.N.) Kwiatostany żeńskie (Z.N.) Kwiatostany męskie (P.F.) Owocostany (Z.N.) Jedyny w Polsce rodzimy przedstawiciel kilkudziesięciu gatunków grabu na świecie. W Lasach Państwowych zajmuje 1% powierzchni leśnej. 24 Drewno grabu pod względem wartości opałowej dystansuje pozostałe gatunki drewna z polskich lasów. Jest twarde, ciężkie i sprężyste, doskonale nadaje się do toczenia, wyrobu instrumentów muzycznych, opraw narzędzi stolarskich, sprzętu rolniczego i płóz sań. 25 Grab pospolity (Carpinus betulus), (P.F.)
(Populus tremula) Topola osika Liście (Z.N.) Kwiatostany żeńskie (P.G.) Kwiatostany męskie (Z.N.) Owocostany (Z.N.) Gatunek pionierski, najszybciej obok brzozy opanowujący poręby, nieużytki rolne i pogorzeliska. W Lasach Państwowych występuje na 0,4% powierzchni leśnej. 26 Drewno osiki używane jest do produkcji celulozy, płyt wiórowych i pilśniowych. Służy do wyrobu wełny drzewnej, zapałek, skrzynek i sprzętów gospodarstwa domowego. Gonty z osiki od wieków są używane do krycia domów. 27 Topola osika (Populus tremula), (P.F.)
(Populus alba) Topola bia a Liście (Z.N.) Kwiatostany żeńskie (P.G.) Kwiatostany męskie (P.F.) Owocostan (P.G.) Gatunek pospolity w całej Polsce, spotykany głównie na terenach nadrzecznych, w lasach łęgowych. Rośnie szybko, już w wieku 30 40 lat osiąga wysokość 20 25 m i pierśnicę 50 cm. 28 Drewno topoli białej jest miękkie, lekkie i łupliwe, łatwe w obróbce. Stosowane jest na ogół do tych samych celów co drewno topoli osiki, ma bowiem podobne właściwości mechaniczne. Najczęściej bywa używane w budownictwie wiejskim, do wyrobu celulozy (w porównaniu z innymi gatunkami drewna zawiera jej bardzo dużo aż 40 50%), zapałek i opakowań. Służy za opał. 29 Topola biała (Populus alba), (P.F.)
(Ulmus minor) Wi z pospolity Liście (Z.N.) Kwiatostany (Z.N.) Owoce (Z.N.) Należy do najstarszych gatunków drzew występuje na Ziemi od przeszło 65 mln lat. W Lasach Państwowych jest ważną domieszką biocenotyczną. 30 Drewno wiązu pospolitego cenione jest w przemyśle stolarskim, służy do wyrobu oklein, mebli, parkietów, schodów, uchwytów narzędzi, galanterii drzewnej, m.in. zabawek i fajek. Nadaje się na elementy gięte, do snycerki i toczenia. Jest twarde i wytrzymałe, zwłaszcza pod ziemią i wodą. 31 Wiąz pospolity (Ulmus minor), (P.F.)
(Acer platanoides) Klon pospolity Liście (Z.N.) Kwiatostan (Z.N.) Owoce (Z.N.) Występuje w lasach mieszanych z bukiem i lipą. Jest mniej okazały od jaworu, osiąga wysokość do 20 m i pierśnicę do 90 cm. 32 Budową i rysunkiem drewno klonu pospolitego przypomina drewno jaworu, jest twarde, ciężkie i sprężyste, nieco jednak od jaworu ciemniejsze, a promienie na przekroju poprzecznym mają odcień czerwonawy. Używane jest na okleiny skrawane, do wyrobu mebli i instrumentów muzycznych (m.in. mechanizmów pianin i fortepianów), drobnego sprzętu kuchennego oraz licznej galanterii drewnianej. Cenione jest ponadto w snycerstwie. 33 Klon pospolity (Acer platanoides), (P.F.)
(Acer pseudoplatanus) Klon jawor Liście (Z.N.) Kwiatostany (Z.N.) Owoce (Z.N.) Spotykany w Polsce głównie w lasach górskich i przedgórza. Dorasta do wysokości 30 m, osiąga wiek do 400 lat. 34 Drewno jaworu jest wysoko cenione w przemyśle meblowym i sklejkowym. Nadaje się na okładziny, parkiet, do wyrobu instrumentów muzycznych (drewno rezonansowe) i części do pianin oraz fortepianów. Używane jest jako drewno modelarskie w odlewniach metali, do wytwarzania narzędzi i drobnego sprzętu dla gospodarstw domowych, zabawek i artykułów sportowych, lasek i rękojeści. Odpowiednie do snycerki i toczenia. 35 Klon jawor (Acer pseudoplatanus), (P.G.)
(Tilia cordata) Lipa drobnolistna Liście (P.G.) Kwiatostany (Z.N.) Owoce (P.G.) W Polsce występuje jako domieszka w lasach liściastych, zwłaszcza w zmieszaniu z grabem i dębem, np. w Puszczy Białowieskiej. W wieku 300 350 lat osiąga wysokość 42 m i pierśnicę do 2 m. 36 Miękkie drewno lipy od wieków używane jest w rzeźbiarstwie i tokarstwie (np. w litym drewnie lipowym wyrzeźbione zostały przez Wita Stwosza figury Ołtarza Mariackiego w Krakowie) oraz do wyrobu instrumentów muzycznych, m.in. fletów i klarnetów. Znajduje zastosowanie w przemyśle celulozowym, przy produkcji zapałek, przyrządów kreślarskich, modeli odlewniczych, form hutniczych i zabawek. Jest znakomitym surowcem do wyrobu węgla drzewnego, zwłaszcza kreślarskiego. 37 Lipa drobnolistna (Tilia cordata), (P.F.)
(Sorbus aucuparia) Jarz b pospolity Liście (P.G.) Kwiatostan (P.F.) Owocostan (Z.N.) Drzewo lub krzew, popularnie nazywany jarzębiną, osiąga wysokość do 15 m i wiek do 100 lat. Jest cennym gatunkiem biocenotycznym. 38 Drewno jarzębiny jest średnio ciężkie, twarde i wyjątkowo trudno łupliwe. Nadaje się na okleiny i okładziny, do wyrobu celulozy, papieru, płyt wiórowych i pilśniowych, parkietu, mebli, beczek oraz do toczenia i rzeźbienia. Ma czerwonobrunatny kolor o jasnym odcieniu. 39 Jarząb pospolity (Sorbus aucuparia), (P.F.)
Centrum Informacyjne Lasów Państwowych Warszawa 2014 02-362 Warszawa ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3 tel.: (22) 822-49-31, faks: (22) 823-96-79 e-mail: cilp@cilp.lasy.gov.pl www.lasy.gov.pl 40 Opracowanie: Wawrzyniec Milewski Zdjęcia: Paweł Fabijański, Piotr Gach, Zbigniew Nawara, Sławomir Wąsik, fotolia.com: s. 2 Stefan Körber; s. 4 joda Zdjęcia przekrojów drewna: Andrzej Noskowiak Zdjęcia zastosowań drewna: Shutterstock.com: s. 7: Natali Glado, kaczor58, Goodluz, Photobac, ER_09, oleg_begizov, YK, Jiri Hera; s. 9: Milena Vuckovic, yevgeniy11, F.Schmidt, Arogant, Vereshchagin Dmitry, Viacheslav Lopatin,Winston Link, Arogant; s. 11: Stanislav Komogorov, Andrew Buckin, severija, Oleksiy Mark, Kateryna Yakovlieva, Alex Egorov, Vasilyev Alexandr, Jiri Hera; s. 13: LesPalenik, Frank Bach, ArturKo, nikkytok, Michael Kraus, bioraven, vvoe, Coprid; s. 15: kazoka, Chukcha, TrotzOlga, indigolotos, Neveshkin Nikolay, STILLFX, Dja65, Matthias G. Ziegler; s. 17: Creative Travel Projects, Ivan Karpov, Aksenenko Olga, Edler von Rabenstein, Oliver Hoffmann, wang song, pan demin, safakcakir; s. 19: Nahlik, Ioan Panaite, Videowokart, Zerbor, Maya Kruchankova, jocic, Igorsky, Ilyarexi; s. 21: Dabarti CGI, Curioso, Astronoman, VladisChern, marekuliasz, Sergey Chayko, elnavegante, Nyvlt-art; s. 23: S_E, Alexander Kalina, Simon Krzic, jps, Smileus, artiomp, Kletr, Berents; s. 25: Nyvlt-art, StudioSmart, Dulce Rubia, v_design, vetasster, Steve Collender, Micha Klootwijk, oksana2010; s. 27: CCat82, Africa Studio, koya979, Valentyn Volkov, bouybin, Steve Cukrov; s. 29: Doin Oakenhelm, Ivonne Wierink, Africa Studio, terekhov igor; s. 31: dabjola, yevgeniy11, photosync, Gavran333, samantha grandy, SayMan; s. 33: Paul Vinten, Be Good, GoodMood Photo, Madlen, Alex Kosev, Gyvafoto; s. 35: Peter Gudella, Africa Studio, Umierov Nariman, Rashevskyi Viacheslav; s. 37: FLariviere, revers, maetisa, JIANG HONGYAN, Szasz-Fabian Jozsef, Yuriy Kulik; s. 39: Bombaert Patrick, V.J. Matthew, Alexander Bark, Ragne Kabanova Zdjęcia na okładce: Tomasz Dębiec, Paweł Fabijański, Wojciech Gil, Shutterstock.com: kaczor58, photobank.ch, fotolia.com: Cpro Projekt graficzny: Eliza Goszczyńska Przygotowanie do druku i druk: Multico Oficyna Wydawnicza sp. z o.o. 00-232 Warszawa, ul. Ciasna 6 www.multicobooks.pl ISBN: 978-83-63895-43-3