Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk

Udział małoletnich w postępowaniu karnym z art. 207 kk Raport z badań aktowych Fundacja Dzieci Niczyje 2013

Autor: Olga Trocha Przeprowadzający badania aktowe: Monika Horna, Anna Karwacka, Olga Trocha Konsultacja ankiety badawczej i analiza statystyczna: Katarzyna Makaruk Publikacja powstała w ramach projektu Child witness with special needs No JUST/2010/JPEN/AG/156130-CE-041873/00-05 programu Criminal Justice finansowanego przez Komisję Europejską. Niniejsza publikacja wyraża wyłącznie poglądy i opinie autora, Komisja nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności za jakiekolwiek użycie informacji w niej zawartych. Copyright 2013 Fundacja Dzieci Niczyje Fundacja Dzieci Niczyje 03-926 Warszawa, ul. Walecznych 59 tel. (22) 616 02 68; fdn@fdn.pl; www.fdn.pl 2 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Spis treści 1. Podziękowania 4 2. Wstęp 4 3. Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań 4 4. Cel badania 10 5. Metodologia badań 11 5.1. Procedura badawcza 11 5.2. Metoda i narzędzia badawcze 12 5.3. Opis spraw objętych badaniem 12 5.4. Ograniczenia badawcze 13 6. Wyniki badań 14 6.1. Wszczęcie postępowania karnego inicjatywa 15 6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego 18 6.3. Relacje dziecka ze sprawcą w toku postępowania karnego 23 6.4. Udział małoletniego pokrzywdzonego w czynności przesłuchania 25 a. Jednorazowość/wielokrotność przesłuchań 25 b. Miejsce przesłuchania 25 c. Utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej 28 d. Udział biegłego psychologa w czynności przesłuchania 29 e. Pouczenie dziecka o jego prawach i obowiązkach 29 f. Inne aspekty przesłuchania dziecka 31 6.5. Inne postępowania dotyczące dziecka lub jego rodziny 34 7. Podsumowanie wyników badań i wnioski 34 8. Spis wykresów i tabel 37 9. Bibliografia 38 Akty prawne 41 Literatura 41 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 3

1. Podziękowania Na wstępie chciałabym podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego raportu. Monice Sajkowskiej dyrektor Fundacji Dzieci Niczyje, która zawsze popierała projekty/pomysły badawcze i udzielała mi wsparcia merytorycznego, Darii Drab koordynatorowi programu Dziecko-świadek szczególnej troski za cierpliwość i wyrozumiałość, Marii Keller-Hameli dyrektor ds. współpracy zagranicznej Fundacji za pomoc w zdobywaniu partnerów do prowadzenia niniejszych badań i wsparcie w trudnych momentach, Monice Hornie i Ani Karwackiej za uważne i rzetelne badanie akt spraw oraz zaangażowanie i dociekliwość, Katarzynie Makaruk z działu badawczego Fundacji za cenne uwagi i świetne tempo pracy, Justynie Podlewskiej koordynatorowi działu prawnego za wsparcie merytoryczne i psychiczne oraz wszystkim innym, dzięki którym te badania mogły się odbyć. Na osobne miejsce zasługują oczywiście podziękowania za umożliwienie przeprowadzenia badań w konkretnych sądach oraz jednostkach prokuratury w apelacji warszawskiej dla Prezesów tych sądów, Prokuratorów Rejonowych oraz Prokuratora Okręgowego w Warszawie. Jednocześnie składam podziękowania dla personelu administracyjnego tych instytucji za wkład pracy w wyszukanie i udostępnienie ankieterom akt do przebadania. 2. Wstęp W 2011 r. Fundacja Dzieci Niczyje przeprowadziła ogólnopolskie badania aktowe dotyczące przesłuchań dzieci. Wyniki badań potwierdziły część dotychczasowych obserwacji Fundacji związanych z udziałem dzieci w postępowaniu karnym 1. Przyniosły też nowe, istotne informacje w tym zakresie, np. niepokojące wyniki dotyczące wykonywania praw dzieci w postępowaniu karnym. Wyniki tych badań zostały wykorzystane w wielu późniejszych postulatach legislacyjnych Fundacji 2, a także w codziennej praktyce pracy z klientami. Biorąc pod uwagę to, jak ważne okazały się wyniki poprzednich badań, Fundacja postanowiła przeprowadzić kolejne. Badania te miały objąć swoim zakresem zarówno kwestię przesłuchania, jak i bardziej szczegółowo niż dotychczas wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym i relacji dziecka ze sprawcą w toku tego postępowania 3. Głównym problemem badawczym było ustalenie praktyki postępowania w sprawach z art. 207 kk4 (znęcanie się), popełnionych na szkodę małoletnich do 18 roku życia. Z uwagi na ograniczenia czasowe i finansowe zdecydowaliśmy się na przeprowadzenie badań w jednej tylko apelacji (apelacji warszawskiej). Założeniem było uzyskanie wyników badań odzwierciedlających w pełni praktykę prowadzenia ww. spraw, dlatego postanowiliśmy zbadać wszystkie dostępne akta spełniające przyjęte kryteria badawcze. 3. Zarys regulacji prawnych związanych z przedmiotem badań 5 Artykuł 207 kk, do którego odnoszą się niniejsze badania, penalizuje znęcanie się fizyczne lub psychiczne m.in. nad osobą najbliższą albo nad małoletnim. W odniesieniu do małoletnich przestępstwo to może być popełnione niezależnie od tego, czy istnieją między sprawcą a dzieckiem relacje zależności/pokrewieństwa. Zatem przestępstwo to może być związane zarówno z przemocą w rodzinie dziecka, jak i z czynami osób innych niż osoby najbliższe. W objętych badaniami sprawach zdecydowaną większość sprawców stanowili rodzice, jednak sprawcami byli także: wychowawcy, konkubenci rodzica czy rodzeństwa dziecka, opiekunka dziecka (zob. wykres 3.). 1 Zob. O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011, www.fdn.pl. 2 W szczególności w postulacie wprowadzenia obligatoryjnego przesłuchania dziecka w miejscu do tego dostosowanym. Taki postulat Fundacja Dzieci Niczyje podniosła w toku prac nad poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego (druk sejmowy nr 998), więcej informacji: www.sejm.gov.pl oraz www.lobbing.fdn.pl. W chwili oddawania niniejszego raportu ustawa, powstała na gruncie tego projektu Ustawa z dnia z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego, została już podpisana przez Prezydenta, lecz jeszcze nie została opublikowana. 3 Dlatego też nie można porównywać wyników badań z 2011 r. oraz opisywanych w niniejszym raporcie. 4 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U.1997.88.553. 5 Stan prawny opisywany w tym rozdziale jest obowiązujący na dzień 19.7.2013 r. 4 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Aby kompleksowo ukazać problem udziału dziecka w postępowaniu z art. 207 kk, należy najpierw odnieść się do regulacji prawnych dotyczących: 1. wykonywania praw dziecka w postępowaniu karnym, 2. możliwości zastosowania wobec podejrzanego/oskarżonego środków zapobiegawczych, 3. przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego, 4. fakultatywności/obligatoryjności wszczęcia innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny. Ad. 1. Zgodnie z art. 51 2 kpk 6, jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy albo osoba, pod której stałą pieczą pokrzywdzony pozostaje. Dziecko zachowuje zatem status pokrzywdzonego w postępowaniu karnym 7. Jednak - z uwagi na brak pełnej zdolności do czynności prawnych - prawa jego wykonuje zawsze osoba pełnoletnia. Zwykle osobą tą jest rodzic, jednak w przypadku, gdy żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska albo jeżeli rodzice są nieznani - przedstawicielem takim jest opiekun prawny 8. Rodzic jednak nie powinien reprezentować dziecka w sytuacji, gdy istnieje ryzyko konfliktu interesów. W uchwale SN (7) z 2010 r. 9 wskazano, iż rodzic małoletniego nie może wykonywać w postępowaniu karnym praw małoletniego pokrzywdzonego, jeżeli oskarżonym jest drugi z rodziców. W takiej sytuacji do reprezentowania dziecka w postępowaniu powinien zostać wyznaczony kurator procesowy. W czasie prowadzenia postępowań objętych badaniami brak było jednoznacznych wskazówek orzecznictwa co do rozwiązania tej kwestii. Należy jednak wskazać, że już wówczas obowiązywał art. 99 k.r.o. 10, który umożliwiał wyznaczenie w przypadku wystąpienia konfliktu interesów w postępowaniu kuratora dla małoletniego. Dlatego w ankiecie badawczej znalazły się także pytania dotyczące kuratora procesowego. Należy wskazać, iż w postępowaniu przygotowawczym status strony przysługuje pokrzywdzonemu bez konieczności dopełniania jakichkolwiek formalności. Wynika on z faktu pokrzywdzenia czynem zabronionym. W postępowaniu sądowym jednak uzyskanie statusu strony wymaga pewnej aktywności ze strony pokrzywdzonego złożenia oświadczenia, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego 11. Dopiero takie oświadczenie otwiera drogę do wykonywania przez pokrzywdzonego praw strony w tym postępowaniu, w szczególności do składania wniosków dowodowych i składania środków zaskarżenia. Ad. 2. Problemem objętym niniejszymi badaniami były także relacje między sprawcą a pokrzywdzonym, m.in. ich wspólne zamieszkiwanie w trakcie trwania postępowania. Ochronie dziecka przed wspólnym zamieszkiwaniem mogą służyć stosowane wobec podejrzanego/oskarżonego środki zapobiegawcze. Co prawda, celem stosowania ww. środków jest głównie zapewnienie prawidłowego przebiegu postępowania karnego 12, ale mogą się one przyczyniać się także do ochrony pokrzywdzonego. Szczególne znaczenie w tym kontekście mają: 6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555. 7 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 15 kwietnia 2004 r., II AKa 74/2004, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2004/10 poz. 28, w którym sąd ten wskazuje, iż małoletniość osoby bezpośrednio pokrzywdzonej przestępstwem wpływa jedynie na to, że jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy, natomiast nie ma to wpływu na status osoby pokrzywdzonej. 8 Artykuł 94 3 k.r.o. 9 Uchwała SN (7) z dnia 30 września 2010 r., I KZP 10/2010, Biuletyn Prawa Karnego 2010/4. 10 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U.1964.9.59 ze zm. 11 Artykuł 53 kpk. W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego lub zamiast niego. Artykuł 54 kpk: 1. Jeżeli akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego. 2. Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia uprawnień oskarżyciela posiłkowego. 12 Taka jest zresztą główna podstawa do stosowania środków zapobiegawczych. Zgodnie z art. 249 1 kpk, środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 5

a) Tymczasowe aresztowanie. Jest ono stosowane tylko, jeśli nie jest wystarczający inny środek zapobiegawczy oraz gdy spełnione są przesłanki: uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrywania się oskarżonego lub uzasadnionej obawy, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne 13. b) Oddanie podejrzanego/oskarżonego pod dozór Policji wraz z orzeczeniem wobec niego obowiązków. Należy wskazać, że od 8 czerwca 2010 r. obowiązuje znowelizowany przepis art. 275 2 kpk, zgodnie z którym na oddanego pod dozór można nałożyć zakaz kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami 14. Wcześniej w przepisie tym brakowało wyraźnego wskazania, że dopuszczalny jest w ramach dozoru ww. zakaz. Zmiana ta niewątpliwie przyczyniła się do możliwości większej ochrony pokrzywdzonego w toku postępowania 15. c) Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym. Możliwość orzekania tego nakazu wprowadziła dopiero Ustawa z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw 16. Przesłankami do jego orzeczenia jest: zarzut popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej oraz uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził 17. 13 Artykuł 257 kpk: 1. Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. 2. Stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego. Art. 258 kpk: 1. Tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeżeli: 1) zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu, 2) zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. 2. Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, potrzeba zastosowania tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania może być uzasadniona grożącą oskarżonemu surową karą. 3. Tymczasowe aresztowanie może wyjątkowo nastąpić także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. 4. Przepisy 1-3 stosuje się odpowiednio do pozostałych środków zapobiegawczych. 14 Obowiązujące brzmienie tego przepisu: art. 275 1. Tytułem środka zapobiegawczego można oddać oskarżonego pod dozór Policji, a oskarżonego żołnierza pod dozór przełożonego wojskowego. 2. Oddany pod dozór ma obowiązek stosowania się do wymagań zawartych w postanowieniu sądu lub prokuratora. Obowiązek ten może polegać na zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu, zgłaszaniu się do organu dozorującego w określonych odstępach czasu, zawiadamianiu go o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu, zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami, zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru. 3. Jeżeli zachodzą przesłanki zastosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej na szkodę osoby najbliższej albo innej osoby zamieszkującej wspólnie ze sprawcą, zamiast tymczasowego aresztowania można zastosować dozór, pod warunkiem że oskarżony w wyznaczonym terminie opuści lokal zajmowany wspólnie z pokrzywdzonym oraz określi miejsce swojego pobytu. 4. Oddany pod dozór Policji ma obowiązek stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość, wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora. W celu uzyskania takich informacji można wzywać oskarżonego do stawiennictwa w wyznaczonym terminie. 5. W wypadku niestosowania się przez oddanego pod dozór do wymagań określonych w postanowieniu organ dozorujący niezwłocznie zawiadamia o tym sąd lub prokuratora, który wydał postanowienie. 15 Ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks karny, ustawy Kodeks postępowania karnego, ustawy Kodeks karny wykonawczy, ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw, Dz.U.2009.206.1589. 16 Dz.U.2010.125.842. 17 Artykuł 275a 1. Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej opuszczenie lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził. 6 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Podobnie jak w przypadku znowelizowanych przepisów dotyczących dozoru, środek ten z uwagi na czas wprowadzenia nie występował w sprawach objętych badaniem. d) Zawieszenie podejrzanego/oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu. Środek ten ma duże znaczenie w odniesieniu do osób, które wykorzystały wykonywany zawód do popełnienia przestępstwa na szkodę dziecka. Zawieszenie takie jest fakultatywne 18. Ad. 3. Przesłuchanie małoletniego pokrzywdzonego przestępstwem znęcania się może w postępowaniu karnym odbywać się zasadniczo w dwóch trybach, w zależności od wieku pokrzywdzonego w chwili przesłuchania. Tryb określony w art. 185a kpk (który na potrzeby niniejszego raportu nazywany będzie trybem ochronnym ) obejmuje m.in. małoletnich pokrzywdzonych czynami z rozdziału XXVI kk (tj. przestępstwami przeciwko rodzinie i opiece), którzy w chwili przesłuchania nie ukończyli 15 lat 19. Dzieci starsze w chwili przesłuchania podlegają trybowi przesłuchania zwykłego, tj. określonego w art. 177 i nast. kpk. Tryb ochronny 20 zapewnia przede wszystkim: a) Co do zasady jednorazowość przesłuchania małoletniego. Ustawodawca przewidział dwa wyjątki od tej zasady. Są nimi sytuacje, gdy wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub kiedy zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego 21. b) Przesłuchanie na posiedzeniu sądu. Oznacza to, iż niezależnie od etapu postępowania karnego (postępowanie przygotowawcze lub sądowe), przesłuchanie prowadzi się na posiedzeniu sądu. c) Przeprowadzenie przesłuchania przez sąd. d) Obligatoryjny udział biegłego psychologa w przesłuchaniu. e) Obligatoryjne utrwalenie przesłuchania za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk (art. 147 2 pkt 2 kpk), jeżeli względy techniczne nie stoją temu na przeszkodzie 22. f) Zamknięty katalog podmiotów uprawnionych do wzięcia udziału w przesłuchaniu. Do osób uprawnionych nale- 2. W postępowaniu przygotowawczym środek przewidziany w 1 stosuje się na wniosek Policji albo z urzędu. 3. Jeżeli wobec oskarżonego, zatrzymanego na podstawie art. 244 1a lub 1b, zachodzą podstawy do zastosowania środka zapobiegawczego przewidzianego w 1, Policja niezwłocznie, nie później niż przed upływem 24 godzin od chwili zatrzymania, występuje z wnioskiem do prokuratora o zastosowanie tego środka zapobiegawczego; wniosek powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania oskarżonego. 4. Środek przewidziany w 1 stosuje się na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli nie ustały przesłanki jego stosowania, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące. 5. Wydając postanowienie o nakazie opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego można, na wniosek oskarżonego, wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe. Placówkami wskazanymi do umieszczenia oskarżonego nie mogą być placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie. 18 Artykuł 276 kpk. Tytułem środka zapobiegawczego można zawiesić oskarżonego w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu albo nakazać powstrzymanie się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów. 19 Zmiany tego przepisu przewiduje Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego, w chwili oddawania raportu jeszcze nie podpisana przez Prezydenta. 20 Art. 185a kpk: (160)KPKk 1. (161)W sprawach o przestępstwa określone w rozdziałach XXV i XXVI Kodeksu karnego pokrzywdzonego, który w chwili przesłuchania nie ukończył 15 lat, przesłuchuje się w charakterze świadka tylko raz, chyba że wyjdą na jaw istotne okoliczności, których wyjaśnienie wymaga ponownego przesłuchania, lub zażąda tego oskarżony, który nie miał obrońcy w czasie pierwszego przesłuchania pokrzywdzonego. 2. Przesłuchanie przeprowadza sąd na posiedzeniu z udziałem biegłego psychologa. Prokurator, obrońca oraz pełnomocnik pokrzywdzonego mają prawo wziąć udział w przesłuchaniu. Osoba wymieniona w art. 51 2 ma prawo również być obecna przy przesłuchaniu, jeżeli nie ogranicza to swobody wypowiedzi przesłuchiwanego. 3. (162)Protokół przesłuchania odczytuje się na rozprawie głównej; jeżeli został sporządzony zapis obrazu i dźwięku przesłuchania, należy go odtworzyć. 21 Pierwsza przesłanka podlega jak każdy wniosek dowodowy ocenie organu prowadzącego postępowanie (zob. postanowienie SN z 6 lipca 2006 r., IV KK 226/06), natomiast złożenie wniosku przez oskarżonego w przypadku drugiej przesłanki takiej ocenie nie podlega drugie przesłuchanie zarządzane jest wówczas niejako automatycznie (zob. postanowienie SN z 24.11.2010 r., I KZP 21/10). 22 Tak jest w obowiązującym stanie prawnym, wspomniana wyżej ustawa z 13 czerwca 2013 r. wprowadza bezwyjątkowe obligatoryjne rejestrowanie przebiegu przesłuchania. Zob. ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy Kodeks karny oraz ustawy Kodeks postępowania karnego, druk sejmowy 998. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 7

żą: prokurator, obrońca, pełnomocnik pokrzywdzonego, osoba wymieniona w art. 51 2 kpk. Ta ostatnia osoba osoba wykonująca prawa dziecka w postępowaniu może uczestniczyć w przesłuchaniu, o ile nie ogranicza to swobody wypowiedzi dziecka. g) Brak wskazania, gdzie przesłuchanie powinno się odbyć 23. Co do zasady posiedzenia sądu odbywają się na salach sądowych. Jednakże, wobec braku wyraźnej regulacji w tym zakresie, w praktyce przesłuchania te odbywają się czasem w tzw. przyjaznych pokojach przesłuchań. Pokoje te są miejscami przystosowanymi do przesłuchania małoletniego świadka (mogą znajdować się w budynku organu prowadzącego sprawę, np. w sądzie, prokuraturze, komisariacie Policji, jak i poza jego siedzibą np. w organizacji pozarządowej, samorządowej itp.). Drugi omawiany tryb przesłuchania (art. 177 i nast. kpk), któremu podlegają pozostali pokrzywdzeni, nie przewiduje ww. gwarancji. W dużej mierze przebieg tej czynności dowodowej (w tym organ prowadzący, uczestnicy) zależy od etapu postępowania, na którym odbywa się przesłuchanie. Najistotniejszym brakiem, z punktu widzenia ochrony dziecka, jest dopuszczalność wielokrotnego przesłuchania dziecka w toku postępowania. Na etapie postępowania przygotowawczego przesłuchanie to regulowane jest następująco: a) Liczba przesłuchań w tym trybie nie jest limitowana i zależy od potrzeby udowodnienia określonych okoliczności. b) Przesłuchanie prowadzi co do zasady organ prowadzący postępowanie tj. Policja lub prokurator. c) Powołanie biegłego jest pozostawione do decyzji organu procesowego. Jeśli prowadzący uzna, iż istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, może zarządzić na podstawie art. 192 2 kpk przesłuchanie małoletniego z udziałem biegłego psychologa 24. Powołanie biegłego jest co prawda zalecane w orzecznictwie dotyczącym przesłuchania małoletniego 25, jednak nie jest obligatoryjne. d) Rejestracja przebiegu przesłuchania jest fakultatywna. Kwestia ta regulowana jest w art. 147 1 kpk, zgodnie z którym można utrwalać przebieg każdej czynności protokołowanej, o ile uprzedzi się o tym osoby uczestniczące w czynności. Szczególnym wskazaniem do rejestracji przesłuchania jest sytuacja, gdy zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu. 26. 23 Wcześniej wspomniana nowelizacja kpk gwarantuje przesłuchanie dzieci w trybie art. 185a kpk w miejscu do tego dostosowanym, zob. j.w. 24 Artykuł 192 kpk 1. Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym. 2. Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego postrzeżeń, sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić. 3. Przepisów 1 i 2 nie stosuje się do osób, które odmówiły zeznań lub zostały od nich zwolnione na podstawie art. 182 1 i 2 lub art. 185. 4. Dla celów dowodowych można również świadka, za jego zgodą, poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu. 25 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 2 grudnia 2010 r., II AKa 183/2010: Chociaż przepis art. 192 2 kpk przewiduje jedynie możliwość zastosowania określonego w nim trybu, niewątpliwie specyfika dowodu z zeznań małoletniego z uwagi na uwarunkowania rozwojowe, powinna z reguły prowadzić do takiej formy przesłuchania, a jako konieczność należy traktować tę formę w sytuacji, gdy zeznania małoletniego świadka mają szczególne znaczenie dla wyniku postępowania oraz wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 maja 2006 r., II AKa 134/2006: Nie może ulegać wątpliwości, że zarówno z punktu widzenia taktyki postępowania karnego, jak zwłaszcza kryminalistycznych reguł przesłuchania dziecka (małoletniego świadka) opisane postępowanie zdecydowanie odbiega od wzorca optymalnego, w którym każdorazowo zakłada się udział w takich wypadkach psychologa. Nie po to, a raczej nie tylko dlatego, że wątpliwości budzić może jego dojrzałość i poziom jego rozwoju umysłowego, ale po to głównie, aby chronić delikatną i nieukształtowaną jeszcze osobowość dziecka i jego psychikę przed negatywnymi skutkami kontaktu z organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości karnej. 26 Artykuł 147 kpk: 1. Przebieg czynności protokołowanych może być utrwalony ponadto za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, o czym należy przed uruchomieniem urządzenia uprzedzić osoby uczestniczące w czynności. 2. Jeżeli względy techniczne nie stoją na przeszkodzie: 1) przesłuchanie świadka lub biegłego utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, gdy: 8 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Decyzję podejmuje w tej kwestii organ prowadzący. e) Miejsce przesłuchania zależy od decyzji organu. Obowiązujące przepisy prawa wskazują raczej na zasadę prowadzenia czynności w jego siedzibie27. Nie oznacza to bynajmniej, że przesłuchanie pokrzywdzonego nie może się odbyć w przyjaznym pokoju przesłuchań, jak w trybie art. 185a kpk. Brak jest w tym zakresie wyraźnych wskazań prawa. Na etapie postępowania sądowego (a zatem po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu), przesłuchanie dziecka charakteryzuje się następującymi cechami: a) Może odbywać się wielokrotnie. Zasadą jest, że sąd przesłuchuje świadka jeszcze raz na te same okoliczności, o których świadek zeznawał już w postępowaniu przygotowawczym. Wynika to z przyjętej w polskim procesie karnym zasady bezpośredniości, zgodnie z którą postępowanie dowodowe winno być przeprowadzone bezpośrednio przed sądem orzekającym w sprawie. b) Prowadzone jest przez skład sądu rozpoznający sprawę. c) Prowadzone jest przez sąd na rozprawie. d) Zarówno kwestia biegłego, jak i kwestia rejestracji przebiegu czynności przesłuchania jest regulowana, tak jak w przesłuchaniu w trybie art. 177 kpk w postępowaniu przygotowawczym. Zatem to, czy w przesłuchaniu weźmie udział biegły psycholog i to, czy przesłuchanie zostanie nagrane, zależy od decyzji sądu. e) Miejsce przesłuchania na tym etapie to co do zasady sala sądowa. Ad. 4. Wszczęcie innych postępowań w sprawie dziecka/jego rodziny. Ponieważ duża część przestępstw z art. 207 kk popełniana jest przez członków rodziny, odnieść się należy do postępowania, którego celem jest zabezpieczenie dobra dziecka przed nieprawidłowościami właśnie w rodzinie. Mowa tu o postępowaniu opiekuńczym, w którym sąd może orzec np. ograniczenie władzy rodzicielskiej rodziców dziecka poprzez umieszczenie go w pieczy zastępczej. Organ prowadzący postępowanie karne, identyfikując zagrożenie dobra dziecka, ma obowiązek powiadomienia sądu opiekuńczego o tym zagrożeniu (podstawą tego obowiązku jest art. 51 kk 28 oraz art. 572 kpc 29 ). a) zachodzi niebezpieczeństwo, że przesłuchanie tej osoby nie będzie możliwe w dalszym postępowaniu, b) przesłuchanie następuje w trybie określonym w art. 396, 2) przesłuchanie pokrzywdzonego, o którym mowa w art. 185a, oraz świadka, o którym mowa w art. 185b, utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk. 3. Jeżeli czynność procesową utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk, protokół można ograniczyć do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących w niej udział. Zapis obrazu lub dźwięku, a także przekład zapisu dźwięku stają się załącznikami do protokołu. 4. Strona ma prawo otrzymać na swój koszt jedną kopię zapisu dźwięku lub obrazu. Nie dotyczy to przesłuchania na rozprawie odbywającej się z wyłączeniem jawności albo w postępowaniu przygotowawczym. 5. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, rodzaje urządzeń i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku dla celów procesowych oraz sposób przechowywania, odtwarzania i kopiowania zapisów, mając na uwadze konieczność właściwego zabezpieczenia utrwalonego obrazu lub dźwięku przed utratą dowodu, jego zniekształceniem lub nieuprawnionym ujawnieniem. 27 166 zd. 2 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 marca 2010 r., Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury, który stanowi iż: Czynność tę (osobiste przesłuchanie przez prokuratora) przeprowadza się w siedzibie prokuratury, chyba że szczególne względy stoją temu na przeszkodzie. 28 Artykuł ten stanowi, że: Sąd, uznając za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw rodzicielskich lub opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim, zawiadamia o tym właściwy sąd rodzinny. 29 Artykuł 572 kpc 1. Każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzędu, obowiązany jest zawiadomić o nim sąd opiekuńczy. 2. Obowiązek wymieniony w 1 ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratorach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej, organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz organizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicznie chorymi. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 9

Kolejne postępowanie, które może toczyć się równolegle do postępowania karnego, to procedura Niebieskie Karty, związana ściśle ze zjawiskiem przemocy w rodzinie. Uregulowana jest ona Ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 30 oraz Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury Niebieskie Karty oraz wzorów formularzy Niebieska Karta 31. Najważniejsze zmiany 32 zostały do tej ustawy wprowadzone Ustawą z dnia 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw 33, która weszła w życia 1 sierpnia 2010 r. Zmiana ta poszerzyła katalog służb uczestniczących w zwalczaniu przemocy w rodzinie i utworzyła rodzaj systemu przeciwdziałania temu zjawisku. W badanych sprawach zmiany te jednak nie będą uwzględnione właśnie z uwagi na czas ich wejścia w życie. Jednak należy wskazać, iż jeszcze przed wejściem w życie ww. nowelizacji, na mocy wewnętrznych regulacji, obowiązywała w Policji procedura Niebieskie Karty. Obligowała ona funkcjonariuszy do wypełnienia formularza i podjęcia przez dzielnicowego odpowiednich czynności w razie zaistnienia podejrzenia przemocy w rodzinie 34. Dlatego też w ankiecie znalazły się pytania dotyczące także tej procedury. 4. Cel badania W ramach badań postanowione zostały następujące pytania badawcze: a. Z czyjej inicjatywy wszczynane są postępowania z art. 207 kk? b. Jak wykonywane są prawa małoletniego pokrzywdzonego w postępowaniu karnym? c. Jakie są relacje dziecka pokrzywdzonego ze sprawcą w toku postępowania karnego? d. Jak wygląda udział dziecka w czynności przesłuchania (wielokrotność przesłuchań, miejsce przesłuchania, utrwalenie przebiegu czynności przesłuchania w formie audiowizualnej, udział biegłego psychologa w tej czynności, nieprawidłowości występujące w toku dokonywania tej czynności, sposób pouczenia dziecka o jego uprawnieniach i obowiązkach)? e. Czy postępowaniu karnemu towarzyszą inne procedury (np. procedura Niebieskie Karty, postępowanie opiekuńcze itp.)? 5. Metodologia badań 5.1. Procedura badawcza Przestępstwa z art. 207 kk popełniane są w Polsce często. Według statystyk policyjnych, w 2010 r. postępowań karnych z art. 207 kk ( 1-3) było 30 534, w latach kolejnych 29 958 (2011 r.) i 29 193 (2012 r.) 35. Natomiast według danych Ministerstwa Sprawiedliwości, prawomocnych skazań za popełnienie czynu z art. 207 kk (wszystkie paragrafy) było w 2010 r. 13 570 36, zaś w kolejnych latach skazań w I instancji w sądach rejonowych z tego przepisu było 13 684 37 (2011 r.) i 12 970 38 (2012 r.). Przed rozpoczęciem badań aktowych Fundacja Dzieci Niczyje w drodze dostępu do informacji publicznej wystąpiła do Ministerstwa Sprawiedliwości i Prokuratury Generalnej w celu ustalenia liczby spraw o czyny z art. 207 kk popełnione na szkodę małoletniego prowadzonych w apelacji warszawskiej i zakończonych w 2010 r. 30 Dz.U.2005.180.1493 ze zm. 31 Dz.U.2011.209.1245. 32 W tym delegacja ustawowa do wydania ww. rozporządzenia. 33 Dz.U.2010.125.842. 34 Zob. nieaktualne już Zarządzenie nr 162 Komendanta Głównego Policji z dnia 18 lutego 2008 r. w sprawie metod i form wykonywania przez Policję zadań w związku z przemocą w rodzinie w ramach procedury Niebieskie Karty, www.policja.pl. 35 Statystyki dostępne na www.policja.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r. 36 Zgodnie z dokumentem: Prawomocnie skazani dorośli wg rodzajów przestępstw i wymiaru kary czyn główny w latach 2006-2010; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r. 37 Według: Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie, cz. III. Sprawy karne w 2011 r., str. 93; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r. 38 Zgodnie z: Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz o więziennictwie, cz. III Sprawy karne w 2012 r., str. 74; www.ms.gov.pl; data dostępu: 12 maja 2013 r. 10 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości (tabela 1), w tym roku osądzono łącznie w apelacji warszawskiej 824 sprawców tego typu przestępstw, natomiast poszkodowanych osób małoletnich w osądzonych sprawach było łącznie 145. Okręgi Sądów Okręgowych Osądzeni Skazani Pokrzywdzony małoletni Okręg SO Warszawa razem 448 304 43 SR dla m.st. Warszawy 77 42 6 SR dla Warszawy Mokotowa 104 68 10 SR dla Warszawy Śródmieścia 24 19 9 SR dla Warszawy Woli 67 40 6 SR dla Warszawy Żoliborza 50 33 2 SR w Grodzisku Mazowieckim 35 26 3 SR w Piasecznie 50 42 0 SR w Pruszkowie 41 34 7 Okręg SO Warszawa Praga razem 376 257 102 SR dla Warszawy Pragi Południe 62 41 8 SR dla Warszawy Pragi Północ 105 57 18 SR w Legionowie 62 43 3 SR w Nowym Dworze Mazowieckim 27 16 2 SR w Otwocku 37 30 35 SR w Wołominie 83 70 36 Tabela 1. Osądzeni nieprawomocnie w pierwszej instancji zgodnie z art. 207 1 i 3 kk w sądach rejonowych apelacji warszawskiej w 2010 r., w liczebnościach, źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości. Nie udało się natomiast uzyskać informacji o liczbie postępowań przygotowawczych z art. 207 kk popełnionych na szkodę małoletniego w apelacji warszawskiej w 2010 r. Według odpowiedzi Prokuratury Generalnej, takie dane w tym urzędzie nie są gromadzone. W związku z powyższym pewien (ale oczywiście orientacyjny) miernik mogą stanowić dane statystyczne Komendy Głównej Policji. Zgodnie z nimi, Policja w 2010 r. zidentyfikowała 238 osób małoletnich pokrzywdzonych czynem z art. 207 kk w okręgu garnizonu stołecznego 39. Badania zostały przeprowadzone w okresie od grudnia 2012 r. do marca 2013 r. Poprzedzone były kilkumiesięcznymi pracami nad koncepcją badawczą, opracowaniem ankiety badawczej 40, pozyskaniem pozwoleń na przegląd akt postępowania od prokuratorów rejonowych oraz prezesów sądów rejonowych. Wnioski o uzyskanie zgody na przeprowadzenie badań zostały skierowane do wszystkich prokuratur rejonowych oraz sądów rejonowych w apelacji warszawskiej (łącznie 29 wniosków). Trzy instytucje wskazały, iż nie znajdują się u nich żadne akta spraw, które spełniałyby kryteria badawcze 41. Dlatego badaniami objęto ostatecznie 26 z 29 istniejących w apelacji warszawskiej instytucji. Były nimi: 1. Prokuratury rejonowe w: Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Piasecznie, Pruszkowie oraz dla Warszawy 39 Obszar garnizonu stołecznego nie pokrywa się z obszarem właściwości Prokuratury Apelacyjnej w Warszawie. Na garnizon stołeczny składają się: Komenda Rejonowa Policji Warszawa I-VII, Komenda Powiatowa Policji w Grodzisku Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Legionowie, Komenda Powiatowa Policji w Nowym Dworze Mazowieckim, Komenda Powiatowa Policji w Otwocku, Komenda Powiatowa Policji w Piasecznie, Komenda Powiatowa Policji w Pruszkowie, Komenda Powiatowa Policji Wołominie, Komenda Powiatowa Policji dla Powiatu Warszawskiego Zachodniego z/s w Starych Babicach oraz Komenda Powiatowa Policji w Mińsku Mazowieckim. 40 W dużej mierze opierałam się w opracowywaniu ankiety na ankiecie stworzonej do badań z 2011 r., zob. więcej o badaniach: O. Trocha, Praktyka przesłuchiwania dzieci w Polsce. Raport z badań aktowych, Warszawa 2011 r., www.fdn.pl. 41 Były to: Prokuratura Rejonowa w Nowym Dworze Mazowieckim, Prokuratura Rejonowa w Otwocku, Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Południe w Warszawie. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 11

Mokotowa, Warszawy Ochoty, Warszawy Pragi Południe, Warszawy Pragi Północ, Warszawy Śródmieścia, Warszawy Śródmieścia Północ, Warszawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 prokuratur). 2. Sądy rejonowe: w Grodzisku Mazowieckim, Legionowie, Nowym Dworze Mazowieckim, Otwocku, Piasecznie, Pruszkowie oraz dla m.st. Warszawy, Warszawy Mokotowa, Warszawy Śródmieścia, Warszawy Pragi Północ, Warszawy Woli, Warszawy Żoliborza, a także w Wołominie (łącznie 13 sądów). Badaniem zostały objęte akta spraw karnych dotyczących czynu z art. 207 kk, popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, zakończonych prawomocnie w 2010 r., w których doszło do co najmniej jednego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Z uwagi na fakt, iż we wniosku o udostępnienie akt wskazane zostały wyłącznie dwa pierwsze kryteria (art. 207 kk na szkodę małoletniego oraz prawomocne zakończenie w 2010 r.), kwestię, czy małoletni pokrzywdzony został przesłuchany w postępowaniu, ankieterzy ustalali podczas zapoznawania się z aktami spraw. Badaniem objęto sprawy zakończone prawomocnie na etapie postępowania przygotowawczego, jak i sprawy zakończone na etapie postępowania sądowego. W ramach badanych akt sądowych poddano analizie całe postępowanie karne (od etapu postępowania przygotowawczego do prawomocnego zakończenia sprawy na etapie sądowym). Porównując te dane z zakresem niniejszych badań, należy wskazać, iż badaniem objęto 34 sprawy sądowe, które dotyczyły łącznie 62 pokrzywdzonych (w tym pokrzywdzonych, którzy nie zostali przesłuchani; zob. tabela 3) oraz 35 spraw prokuratorskich, które dotyczyły łącznie 49 pokrzywdzonych (zob. tabela 3). Porównanie tych liczb z wyżej wskazanymi statystykami jest niepokojące. Jak wcześniej wskazywano, Fundacja wnioskowała w trakcie badań o udostępnienie wszystkich spraw z art. 207 kk na szkodę małoletniego i uzyskała zgodę na takie udostępnienie. Dlatego, jak już wcześniej wskazano, należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria badawcze dostępne w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej. 5.2. Metoda i narzędzia badawcze Raport stanowi rezultat badań akt postępowań przygotowawczych i sądowych. Jak wcześniej wskazano, badaniem objęto akta spraw spełniające wymagania: sprawy karne zakończone prawomocnie w 2010 r., dotyczące czynu z art. 207 kk popełnionego na szkodę małoletniego do 18 roku życia, w których doszło do co najmniej jednego przesłuchania małoletniego pokrzywdzonego. Jako narzędzie badawcze przyjęto rozbudowaną ankietę, wypełnianą na podstawie akt sprawy. Jeśli doszło do odtworzenia nagrania z przesłuchania, ankieta wypełniana była na podstawie tego zapisu. Ankieta objęła kilkadziesiąt pytań (ich liczba zależała od liczby przesłuchań małoletniego w jednej sprawie), podzielonych na działy tematyczne: informacje ogólne, dane dotyczące sprawy, dane dotyczące sprawcy i jego reprezentacji, dane dotyczące dziecka i jego reprezentacji, postępowanie dowodowe (informacje ogólne o czynności przesłuchania, informacje o przesłuchaniu w zależności od trybu, w którym przesłuchanie prowadzono). Ankieta wypełniana była przez trzy ankieterki, wszystkie posiadające wiedzę prawniczą ze szczególnym uwzględnieniem udziału dziecka w postępowaniu karnym. 5.3. Opis spraw objętych badaniem W ramach badania łącznie wypełniono 92 ankiety dotyczące 69 spraw karnych, w tym: dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w prokuraturach: 45 ankiet w 35 sprawach, dotyczących spraw zakończonych prawomocnie w sądach: 47 ankiet w 34 sprawach. Jeśli zaś chodzi o liczbę przesłuchań małoletnich, badaniem objęto łącznie 107 przesłuchań, w tym 34 przesłuchania prowadzone w trybie art. 185a kpk oraz prawie dwukrotnie więcej, bo 73 przesłuchania prowadzone w trybie art. 177 i nast. kpk. 12 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

Tryb przesłuchania Różnica między liczbą ankiet a liczbą spraw wynika z przyjęcia zasady, iż dla każdego pokrzywdzonego wypełniana jest jedna ankieta. W sytuacji zatem występowania więcej niż jednego pokrzywdzonego w sprawie, wypełniano więcej niż jedną ankietę dla sprawy. Jedna ankieta obejmowała wszystkie przesłuchania danego pokrzywdzonego. Stąd też różnica w liczbie ankiet i liczbie przesłuchań objętych badaniem. Ankiety prokuratorskie W postępowaniu przygotowawczym Przesłuchania objęte badaniem W postępowaniu przygotowawczym Ankiety sądowe Art. 185a kpk 17 12 4 Inne 34 29 11 Dość często zdarzało się, że w konkretnej sprawie pokrzywdzone było więcej niż jedno dziecko. Nie zawsze jednak w sprawie doszło do przesłuchania wszystkich pokrzywdzonych dzieci, dlatego też liczba pokrzywdzonych małoletnich w sprawie nie odpowiada liczbie objętych badaniem przesłuchań dzieci ani liczbie ankiet. W postępowaniu sądowym Tabela 2. Przesłuchania objęte badaniem w sprawach prokuratorskich i sprawach sądowych, w liczebnościach. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie Ankiety prokuratorskie (N = 35) Ankiety sądowe (N = 34) Jeden pokrzywdzony 24 21 Dwoje pokrzywdzonych 10 7 Troje pokrzywdzonych 0 2 Czworo pokrzywdzonych 0 1 Pięcioro pokrzywdzonych 1 1 Sześcioro pokrzywdzonych 0 2 Tabela 3. Pokrzywdzeni małoletni w sprawie w sprawach prokuratorskich i sądowych, w liczebnościach. Płeć pokrzywdzonych przedstawiała się następująco: 1. w sprawach prokuratorskich: 27 to dziewczynki (60%), natomiast 18 pokrzywdzonych to chłopcy (40%), 2. w sprawach sądowych: 21 dziewczynek (45%) oraz 26 chłopców (55%). W badanych sprawach prokuratorskich prawie wszystkie zakończyły się prawomocnym postanowieniem o umorzeniu postępowania karnego (82%) 42, w trzech sprawach wydano postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania karnego. Jak już wcześniej wspomniano, w ramach spraw prokuratorskich nie zostały natomiast celowo przeanalizowane sprawy zakończone wniesieniem aktu oskarżenia do sądu. Wśród spraw sądowych 26 z nich (76%) 43 zakończyło się wyrokiem skazującym, pięć spraw warunkowym umorzeniem postępowania karnego, a trzy sprawy wyrokiem lub postanowieniem o umorzeniu postępowania. 5.4. Ograniczenia badawcze W poprzednich badaniach aktowych (2011 r.) ujawnił się szereg trudności dotyczących odnajdywania akt, spełniających kryteria badawcze. W niniejszych badaniach m.in. właśnie dlatego zostało przyjęte kryterium konkretnego przepisu ustawy karnej, którego dotyczyło postępowanie (art. 207 kk). Dzięki temu łatwiej było wyszukać sprawy spełniające dwa pierwsze kryteria badawcze (prawomocne zakończenie w 2010 r. oraz czyn z art. 207 kk). 42 Procent obliczono od liczby spraw, nie ankiet (N = 35). 43 Procent obliczono od liczby spraw, N = 34. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 13

Przy przygotowywaniu się do badań spodziewaną trudnością było uzyskanie dostępu do nagrań z przesłuchań małoletnich i odtworzenie tych zapisów dźwięku i obrazu. Pierwszą wątpliwością było, czy na pewno nagrania znajdować się będą w aktach spraw (choć powinny, ponieważ są załącznikami do protokołów przesłuchań). Druga obawa dotyczyła tego, czy zgoda na objęcie badaniem akt sprawy obejmie także odtworzenie nagrań. Ostatnią wątpliwością, która towarzyszyła badaniom, było, czy będzie istniała fizyczna możliwość odtworzenia nagrań w sądzie/prokuraturze. Chodziło o odtworzenie nagrań w odpowiednich warunkach, tak by uniemożliwić zapoznanie się z zapisem osobom postronnym. Obawy te okazały się częściowo niezasadne. Większym problemem okazał się brak nagrań (w wielu przypadkach czynność ta nie była utrwalana w ogóle). Spośród spraw dotyczących 92 pokrzywdzonych objęto badaniem łącznie 107 przesłuchań. Wśród nich jedynie w 20 przypadkach dokonano nagrania przesłuchania. Badaniem objęte zostały zaś nagrania z 13 przesłuchań. Przyczynami niemożności objęcia badaniem nagrań przesłuchań były: brak nagrania w aktach sprawy, nagranie na nośniku innym niż dostępny w instytucji objętej badaniem kasety VHS lub kasety magnetofonowe. Natomiast jeśli już nagranie znajdowało się w aktach i na odpowiednim nośniku (cyfrowym), ankieterzy wypełniali ankietę na podstawie tychże nagrań. Odtworzenie następowało na sprzęcie komputerowym, z poszanowaniem prawa do prywatności osób uczestniczących w postępowaniach objętych badaniem. Zaskakująca była także mała liczba akt spraw udostępnionych przez sądy i prokuratury. Liczba ta była zdecydowanie mniejsza od spodziewanej i wynikającej ze statystyk z apelacji warszawskiej (przytoczonych w rozdziale 5.1.). Należy jednak zaznaczyć, że żadna z objętych badaniem instytucji nie odmówiła wglądu w akta i według deklaracji ich pracowników udostępniły one wszystkie akta spełniające kryteria badawcze (dostępne w chwili badania). W konsekwencji należy przyjąć, że badaniem objęto wszystkie akta spełniające kryteria badawcze dostępne w sądach i prokuraturach apelacji warszawskiej. 6. Wyniki badań Wyniki badań prowadzonych na sprawach sądowych oraz sprawach prokuratorskich są zaprezentowane w niniejszym raporcie osobno (oznaczono je w skrócie jako: ankiety sądowe i ankiety prokuratorskie ). Jednocześnie w przypadku odnoszenia się do czynności przesłuchania dziecka, wyniki badań przedstawiane są oddzielnie dla dwóch wcześniej wymienionych trybów przesłuchań (art. 185a kpk i tryb zwykły, tj. z art. 177 kpk). Z uwagi na małą liczebność objętych badaniem przesłuchań na etapie sądowym, w niektórych przypadkach wykresy pokazują jedynie przesłuchania w postępowaniu przygotowawczym. W takim przypadku przedstawiają one wyniki przesłuchań na etapie postępowania przygotowawczego zsumowane z ankiet prokuratorskich i sądowych. Większość wyników (jeśli jest inaczej zostanie to w niniejszym raporcie wyraźnie zaznaczone) podawanych jest dla następujących liczb ankiet: w przypadku ankiet prokuratorskich dla liczby N = 45, w przypadku ankiet sądowych dla liczby N = 47. Jeśli wyniki jednostkowe przekraczają ww. liczby oraz jeśli podane odsetki sumują się do więcej niż 100%, oznacza to, że w danym przypadku możliwe było wskazanie więcej niż jednej możliwości (więcej niż jednej odpowiedzi na pytanie w ankiecie). W niektórych przypadkach podane N jest mniejsze niż wyżej wskazane, np. z uwagi na fakt, iż ustalenie pewnej okoliczności na podstawie akt sprawy nie było możliwe. Z uwagi na to, iż w niektórych miejscach analizy wyniki liczbowe były bardzo niskie, przyjęto zasadę, iż odsetek (%) obliczany jest wyłącznie wtedy, gdy wynik liczbowy przekracza 15. W raporcie przywołane zostaną opisy spraw, ich fragmenty oraz cytaty z wypowiedzi uczestników postępowania. Z uwagi na możliwość identyfikacji pokrzywdzonego po opisie sprawy i podaniu sygnatury akt, nie zostaną 14 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

w przypisach wskazane sygnatury i nazwy sądów/prokuratur. Zamiast tego przyjęto, że przywołane zostaną numery ankiet, nadane na potrzeby niniejszych badań. 6.1. Wszczęcie postępowania karnego inicjatywa W toku badań ustalone zostało, kto inicjował wszczęcie postępowania karnego (osoba zawiadamiająca o podejrzeniu popełnienia na szkodę dziecka). Jak się okazało, jako osoby zawiadamiające w ww. sprawach dominowali rodzice. W sprawach prokuratorskich rodzice złożyli zawiadomienie o przestępstwie na szkodę dziecka w 26 przypadkach (55%), zaś ankietach sądowych w 35 przypadkach (74%). 26 Składający zawiadomienie - ankiety prokuratorskie 6 4 3 2 2 1 1 1 1 Wykres 1. Składający zawiadomienie ankiety prokuratorskie, w liczebnościach, N = 47. 35 Składający zawiadomienie - ankiety sądowe 5 5 1 1 Rodzic Pokrzywdzony małoletni Inny członek rodziny Pedagog szkolny Pielęgniarka Wykres 2. Składający zawiadomienie ankiety sądowe, w liczebnościach, N = 45. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 15

Dominujący procent rodziców jako osób zgłaszających należy interpretować łącznie z dwoma innymi. Po pierwsze, należy wskazać, że w objętych badaniem sprawach większość sprawców była członkiem rodziny małoletniego (najczęściej rodzicem). W ankietach prokuratorskich rodzic był sprawcą w 33 przypadkach (72%), zaś w ankietach sądowych w 42 przypadkach (90%, zob. wykres 3) 44. Sprawca przestępstwa z art. 207 kk na szkodę małoletniego Ankiety prokuratorskie Ankiety sądowe 42 33 8 1 5 4 rodzic inna osoba najbliższa (art. 115 11 kk) inna osoba znana dziecku Wykres 3. Sprawca przestępstwa na szkodę dziecka, w liczebnościach, w ankietach prokuratorskich N = 46, w sądowych N = 47. Ponadto, w wielu sprawach dziecko nie było jedynym pokrzywdzonym czynem tego właśnie sprawcy. Otóż w przypadku łącznie 53 pokrzywdzonych, których sprawy objęto badaniem (17 pokrzywdzonych w sprawach prokuratorskich, tj. 38% oraz 36 w sprawach sądowych, tj. 77%), czyn sprawcy obejmował nie tylko znęcanie się nad nimi, ale też nad jego rodzicem 45. Zatem postępowanie dotyczyło nie tylko czynu na szkodę dziecka, ale też czynu na szkodę jego rodzica. Zresztą w niektórych zawiadomieniach do organów ścigania opisywane były właśnie czyny na szkodę rodzica ze strony drugiego z nich, a dopiero w toku postępowania także dziecko było uznawane za pokrzywdzonego przestępstwem. W jednej ze spraw mimo iż z zawiadomienia wynikało, że sprawca znęca się fizycznie i psychicznie zarówno nad żoną, jak i małoletnią córką za pokrzywdzoną została uznana wyłącznie żona sprawcy 46. Dane te mają bardzo istotne konsekwencje. Przede wszystkim trudno rozstrzygnąć, czy składając zawiadomienie, dana osoba (rodzic) działała we własnym interesie czy też w interesie dziecka. Ta wątpliwość istnieć będzie także w dalszej części postępowania, jeśli to drugi rodzic będzie reprezentował dziecko (zob. rozdział 6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego). Powiązanie spraw rodzica i dziecka, występujących w charakterze pokrzywdzonych, miało też skutek związany z dalszym prowadzeniem postępowania. Często bowiem pojednanie rodzica pokrzywdzonego ze sprawcą (np. podczas mediacji) poprzedzało pojednanie się ze sprawcą także dziecka. Skorzystanie natomiast przez rodzica z prawa odmowy składania zeznań miało skutek w postaci odmowy składania zeznań także przez dziecko. W jednej ze spraw, kilka dni po złożeniu zawiadomienia przez matkę o pobicie jej i córki, matka złożyła oświadczenie, iż wycofuje swoje poprzednie zeznania i zawiadomienie. Oświadczyła wówczas, że także córka nie będzie 44 W odniesieniu do ankiet prokuratorskich: w tym przypadku N = 46, ponieważ w jednej sprawie było dwóch sprawców. 45 Mimo iż w ankiecie nie było takiego pytania, opisy spraw dokonane przez ankieterów dostarczają takiej właśnie wiedzy. 46 Sprawa AK56. 16 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

składała zeznań. Wycofanie z toczącego się postępowania miało być konsekwencją rozmowy z mężem (i ojcem dziecka), który obiecał poprawę 47. Podobnie było w sprawie dotyczącej znęcania się fizycznego i psychicznego nad żoną i córką sprawcy. Zgłoszenia dokonała żona sprawcy, która podczas drugiego przesłuchania skorzystała z prawa odmowy składania zeznań. Następnie także jej córka skorzystała z tego prawa 48. W innej sprawie, gdzie zawiadomienie złożyła Poradnia Profilaktyki i Terapii, matka, pokrzywdzona czynami swojego męża, nie szukała pomocy dla siebie i córek, które także były pokrzywdzone czynem znęcania się. W sprawie obciążające sprawcę zeznania złożył psycholog prowadzący pomoc dla rodziny. Jednak postępowanie zostało umorzone na skutek odmowy składania zeznań przez matkę oraz odmowy składania zeznań przez małoletnią pokrzywdzoną 49. Podobnie było w jednej ze spraw sądowych, gdzie po sześciu miesiącach od złożenia obciążających sprawcę zeznań dziecko odmówiło (po tym jak uczyniła to jego matka) składania zeznań 50. Kolejna sprawa, w której pokrzywdzonych było czworo małoletnich dzieci, skierowana została przed rozprawą na mediację. Po mediacji matka złożyła oświadczenie o wycofaniu oskarżenia przeciwko sprawcy, po czym jej małoletnia córka złożyła takie samo oświadczenie 51. Poza wcześniej wskazanymi zależnościami zaobserwowano, iż w niektórych przypadkach połączenia spraw rodzica i dziecka, na ocenę organów ścigania/wymiaru sprawiedliwości wpływa ocena wzajemnych relacji między pokrzywdzonym rodzicem a sprawcą. Dzieje się tak zwłaszcza, jeśli istnieje między nimi konflikt (np. rozwodowy). Przykładem takiego zjawiska jest sprawa, w której o znęcanie się psychiczne nad kobietą i jej dziećmi kobieta ta oskarżała teściową. Ponieważ jednak trwało postępowanie rozwodowe między kobietą a synem sprawczyni oraz istniał narastający konflikt między teściową a synową, postępowanie w sprawie umorzono 52. Podobnie było w innej sprawie prokuratorskiej zakończonej postanowieniem o umorzeniu postępowania, gdzie między sprawcą a dorosłymi pokrzywdzonymi istniał konflikt dotyczący ziemi (działki) 53. Zdarzało się także tak, że relacje rodzinne w ocenie organów ścigania wpływały na treść zeznań dziecka. W sprawie o znęcanie się nad żoną i dwojgiem dzieci, w opinii biegłego psychologa dotyczącej małoletniej pokrzywdzonej wskazano, że jest ona silnie związana z matką. Według biegłego, matka ma silny wpływ na postrzeganie rzeczywistości i formowanie opinii przez dziecko 54. Można wysnuć ogólny wniosek, że rozpoznawanie w ramach jednego postępowania sprawy na szkodę dziecka i jego rodzica może spowodować, iż sprawa rodzica decydująco rzutować będzie na sprawę dziecka. Zdarzało się jednak inaczej. W jednej z ankiet sądowych opisano sprawę, w której pokrzywdzony małoletni odmówił składania zeznań, ale już jego starsza siostra (17-letnia) złożyła obciążające ojca zeznania. W tej sprawie jednak właśnie ta 17-letnia pokrzywdzona była inicjatorką postępowania napisała do prokuratury list o wydarzeniach w swoim domu. Zatem można przypuszczać, iż miała samodzielną i silną motywację do składania zeznań i dążenia do ukarania sprawcy 55. W innej sprawie, która zakończyła się na etapie postępowania sądowego, 17-letnia pokrzywdzona zgłosiła znęcanie fizyczne i psychiczne przez ojca nad nią, jej rodzeństwem i jej matką. W postępowaniu sądowym została przesłuchana i złożyła obciążające zeznania, choć z pewnością nie było to dla niej łatwe (przyznała, że odwiedza ojca, który w tym czasie był pozbawiony wolności) 56. W innej sprawie składał zeznania 8-letni pokrzywdzony. Sprawcą znęcania na jego szkodę (i szkodę jego matki) był konkubent matki. 47 Sprawa oznaczona na potrzeby badań jako AK37. 48 Sprawa oznaczona jako AK42. 49 Sprawa oznaczona nr AK39. 50 Sprawa OT76. 51 Sprawa OT85. 52 Sprawa AK45. 53 Sprawa AK52. 54 Sprawa AK 53. 55 Sprawa MH25. 56 Sprawa AK64. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 17

Matka chłopca w toku postępowania składała do sądu wnioski o uwolnienie mężczyzny, ponieważ była z nim w ciąży i chciała z nim wychować dziecko, a także odwiedzała sprawcę pozbawionego wolności. Mimo tego chłopiec złożył obciążające wujka zeznania 57. Chyba dobrze podsumowuje ten rodzaj motywacji do składania zeznań fragment protokołu przesłuchania jednego z pokrzywdzonych (który wówczas już był pełnoletni, jego rodzeństwo zaś było niepełnoletnie i nadal mieszkało ze sprawcą): Mam dość. Ja przeszedłem dużo, nie chcę, żeby rodzeństwo też przez to przechodziło. Warto także przyjrzeć się temu, jak często instytucje, które sprawują opiekę nad dzieckiem (szpital, OPS, szkoła, poradnia itp.), zawiadamiały o przemocy wobec dziecka. W ankietach prokuratorskich złożyły one zawiadomienie w odniesieniu do 13 pokrzywdzonych (28%), w ankietach sądowych jedynie w odniesieniu do dwóch pokrzywdzonych. W mojej ocenie, tak niski odsetek jest niepokojący. Szczegółowa analiza wyżej wymienionych spraw pokazuje, iż zwykle zawiadomienie następuje, jeśli dziecko zgłosi wprost do profesjonalisty, że jest ofiarą przemocy, gdy istnieją bardzo wyraźne oznaki fizycznego znęcania się (ślady, siniaki, rany) lub gdy podejrzenie przemocy wynika z dłuższej obserwacji pracowników instytucji. W sprawie, gdzie zawiadomienie złożyło pogotowie opiekuńcze, pokrzywdzone wprost opowiedziały o stosowaniu wobec nich przemocy przez rodzica (zmuszanie do intensywnych ćwiczeń fizycznych, bicie, poniżanie, zastraszanie). Jednocześnie dziewczynki wyraziły chęć pozostania w pogotowiu, ponieważ nie chciały wracać do domu 58. W innej sprawie zawiadomienie złożyła dyrekcja szkoły w związku z dużymi zaniedbaniami higienicznymi dziewczynki, niezapewnianiem jej w domu oddzielnego posłania oraz podejrzeniem molestowania przez jej brata lub ojca 59. W sprawie zaś, gdzie szpital zawiadomił prokuraturę, dziecko zostało doprowadzone do szpitala z powodu pobicia przez ojca. Ojciec uderzył dziecko krzesłem w głowę, a dziewczynka trafiła do szpitala z rozpoznaniem wstrząśnięcia mózgu. W sprawie, w której organy ścigania zawiadomiła szkoła, nastąpiło to dopiero po dłuższej obserwacji, że na ciele dziecka są liczne siniaki, a dziecko ma odruch zasłaniania się 60. W kolejnej także z zawiadomienia instytucji oświatowej zgłoszenie nastąpiło po zaobserwowaniu przez pedagoga śladów na ciele dziecka i potwierdzeniu przez dziecko, że zostało przez ojca pobite kablem 61. 6.2. Sposób reprezentacji pokrzywdzonego małoletniego W ankiecie badawczej znalazły się pytania dotyczące wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Przede wszystkim dotyczyły one tego, czy prawa dziecka wykonywane były w postępowaniu przez jego rodzica, a jeśli tak, czy podlegał on wyłączeniu od tej reprezentacji. Ostatnie pytanie zmierzało do ustalenia, czy reprezentacja dziecka była właściwa. Jeśli rodzic reprezentował dziecko w sprawie, gdzie podejrzewanym o czyn na szkodę dziecka był drugi z rodziców, uznawano reprezentację za niewłaściwą (nieprawidłową). W sprawach prokuratorskich dziecko reprezentował rodzic w łącznie 33 przypadkach, przy czym tylko w ośmiu z nich była to reprezentacja prawidłowa. W pozostałych 25 przypadkach rodzic powinien zostać wyłączony z wykonywania praw dziecka w postępowaniu. Zatem można uznać, iż w odniesieniu do 58% pokrzywdzonych ta reprezentacja była nieprawidłowa. Rodzic nie reprezentował dziecka w odniesieniu do 11 pokrzywdzonych, przy czym w odniesieniu do ośmiu było to spowodowane inną przyczyną niż wyłączenie rodzica z postępowania i ustanowienie dla dziecka kuratora. Innymi przyczynami niewykonywania praw dziecka przez jego rodzica były: 57 W tej sprawie chłopcu nie przysługiwało prawo odmowy składania zeznań. Sprawa OT74. 58 Ankieta MH19. 59 Ankieta MH2, tak też w AK72. 60 Ankieta MH4. 61 Ankieta MH7. 18 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013

ustanowienie przez sąd opiekuna prawnego dla dziecka (jeden pokrzywdzony), wykonywanie praw przez babcię pełniącą funkcję rodziny zastępczej (dwóch pokrzywdzonych), umieszczenie dziecka w pogotowiu opiekuńczym (dwóch pokrzywdzonych), przebywanie matki dziecka za granicą (jeden pokrzywdzony), niemożność wykonywania praw przez rodzica, z uwagi na fakt, że był nieobecny w życiu dzieci (dwóch pokrzywdzonych). W sytuacjach, gdy wykonywanie praw dziecka nie należało w danym postępowaniu do rodzica, dziecko było reprezentowane przez: opiekuna prawnego (trzech pokrzywdzonych), kuratora procesowego (pięciu pokrzywdzonych, w tym kurator dla trojga został ustanowiony w miejsce wyłączonego z postępowania rodzica, zaś w odniesieniu do dwojga pokrzywdzonych w miejsce ojca, który był nieobecny w życiu dzieci), psychologa z ośrodka dla uchodźców (jeden pokrzywdzony), przedstawiciela pogotowia opiekuńczego, w którym przebywały dzieci (dwóch pokrzywdzonych). Warto dodać, że w odniesieniu do jednego pokrzywdzonego nie udało się ustalić, kto wykonywał jego prawa w postępowaniu (zob. wykres 4). Reprezentacja dziecka - ankiety prokuratorskie inna osoba niż rodzic (inne powody) 18% nie ustalono 2% rodzic, który NIE podlegał wyłączeniu 18% inna osoba niż rodzic (rodzic został wyłączony z postępowania) 7% rodzic, który podlegał wyłączeniu 55% Wykres 4. Reprezentacja dziecka w postępowaniu ankiety prokuratorskie, %, N = 45. W tym miejscu warto przyjrzeć się instytucji kuratora procesowego. Niemożliwe okazało się kompleksowe zbadanie tej instytucji, ponieważ kurator procesowy występował jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzywdzonych. Należy jednak wskazać, iż w dwóch przypadkach kuratorem był kurator zawodowy, w pozostałych zaś nie udało się ustalić, kim z zawodu była ta osoba. Jednocześnie ważny (i zróżnicowany) okazał się moment wyznaczenia kuratora. W trzech przypadkach kurator był wyznaczony na etapie postępowania w sprawie (przed postawieniem zarzutów), zaś w dwóch już po postawieniu zarzutów sprawcy. Fundacja Dzieci Niczyje, 2013 19

Przy tej okazji wykryto w dwóch sprawach pewną nieprawidłowość w odniesieniu do momentu ustanowienia kuratora. W jednej ze spraw postanowienie o wyznaczeniu kuratora wydano po trzech dniach od przesłuchania dziecka, chociaż wniosek o jego ustanowienie prokurator złożył jeszcze przed przesłuchaniem. W drugiej sprawie kurator został ustanowiony postanowieniem wydanym w dniu przesłuchania. Jest oczywiste, że w tych sprawach kurator został niejako wyłączony z udziału w jednej z ważniejszych czynności procesowych z udziałem dziecka, czyli w czynności przesłuchania. Taką sytuację należy uznać za nieprawidłową 62. W odniesieniu do ankiet sądowych sprawy związane z reprezentacją przedstawiają się jeszcze bardziej niepokojąco. Wobec 39 pokrzywdzonych (83%) reprezentację należałoby uznać także za nieprawidłową (wykonywana była przez rodzica, który powinien zostać wyłączony z postępowania), jedynie w odniesieniu do pięciu pokrzywdzonych reprezentacja rodzica była prawidłowa. W sytuacji, gdy to nie rodzic wykonywał prawa dziecka (trzech pokrzywdzonych), wykonywali je: rodzina zastępcza (wobec jednego pokrzywdzonego) oraz wychowawca z placówki opiekuńczo-wychowawczej (dwóch pokrzywdzonych). W żadnej z objętych badaniem spraw sądowych nie ustanowiono kuratora dla reprezentacji dziecka w postępowaniu karnym. Reprezentacja dziecka przez rodzica - ankiety sądowe rodzic, który podlegał wyłączeniu 83% inna osoba niż rodzic (inne powody niż wyłączenie rodzica z postępowania) 6% rodzic, który NIE podlegał wyłączeniu 11% Wykres 5. Reprezentacja dziecka w postępowaniu ankiety sądowe, %, N = 47. Drugim elementem ankiety wykonywania praw dziecka w postępowaniu było badanie aktywności osoby reprezentującej dziecko. Wydaje się bowiem, że wykonywanie praw dziecka nie powinno się sprowadzać do uzyskania statusu strony postępowania, ale powinno polegać na korzystaniu z uprawnień strony. Jako kryterium aktywności osób wykonujących prawa małoletniego w postępowaniu przyjęto złożenie chociażby jednego wniosku dowodowego, wzięcie udziału w co najmniej jednej czynności dowodowej lub złożenie chociaż jednego środka zaskarżenia w sprawie. W ankietach prokuratorskich odpowiedzi na pytania dotyczące aktywności kształtowały się następująco. Osoby wykonujące prawa działały w postępowaniu aktywnie w 25 przypadkach (56%), brak takiej aktywności odnotowano w odniesieniu do 19 przypadków (42%), w jednej zaś sprawie nie ustalono osoby reprezentującej, zatem ustalenie jej aktywności także nie było możliwe. W ankietach sądowych aktywność osoby wykonującej prawa dziecka wyglądała zaś następująco: w odniesieniu do spraw 18 pokrzywdzonych (38%) osoby te były aktywne, natomiast brak aktywności występował w większości spraw (wobec 29 pokrzywdzonych, tj. w 62% przypadków). Tylko w odniesieniu do 15 pokrzywdzonych osoba reprezentująca małoletniego występowała jako oskarżyciel posiłkowy przed sądem. W pozostałych przypadkach 62 Ankieta MH4 i MH5. 20 Fundacja Dzieci Niczyje, 2013