Dejneka Justyna, Bartoszek Agnieszka, Rząca Marcin. Poziom wiedzy pacjentów oddziałów pulmonologicznych na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego = The level of knowledge of patients of pulmonary about risk factors for respiratory diseases. Journal of Health Sciences. 2014;4(15):83-90. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. http://journal.rsw.edu.pl/index.php/jhs/article/view/2014%3b4%2815%29%3a83-90 https://pbn.nauka.gov.pl/works/517085 The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1089. (31.12.2014). The Author (s) 2014; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None conflict declared. Received: 15.11.2014. Revised 05.12.2014. Accepted: 25.12.2014. Poziom wiedzy pacjentów oddziałów pulmonologicznych na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego The level of knowledge of patients of pulmonary about risk factors for respiratory diseases Justyna Dejneka 1, Agnieszka Bartoszek 2, Marcin Rząca 2 1 Zespół Ośrodków Wsparcia w Lublinie, ul. Lwowska 28, 20-128 Lublin 2 Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, ul. Staszica 4/6, 20-081 Lublin Key words: level of knowledge, risk factors, respiratory diseases. Słowa kluczowe: poziom wiedzy, czynniki ryzyka, choroby układu oddechowego. Abstract Aim of study: Learning and assessment of the level of knowledge of patients of pulmonary about the investigated risk factors for respiratory diseases. Materials and method: The study included 126 patients in the wards pulmonary during February - April 2014 year. The tool used in the study was a questionnaire completed by the author of an original test of knowledge about risk factors of respiratory diseases. Results: Unsatisfactory level of knowledge about risk factors for respiratory diseases had 37% of respondents. Patients living in rural and low education, are suffering from COPD often unsatisfactory knowledge presented. Conclusions: Level of knowledge about risk factors for respiratory diseases is at a satisfactory level. Significant impact on the knowledge of respondents take place of residence, education and current respiratory disease. Streszczenie Cel pracy: Poznanie i ocena poziomu wiedzy pacjentów oddziałów pulmonologicznych na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego. Materiał i metoda: Badaniem objęto 126 pacjentów przebywających na oddziałach pulmonologicznych w miesiącach luty kwiecień 2014 roku. Narzędziem zastosowanym w badaniu był autorski kwestionariusz ankiety uzupełniony o autorski test wiedzy o czynnikach ryzyka chorób układu oddechowego. Wyniki badań: Niezadowalający poziom wiedzy na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego posiadało 37% ankietowanych. Pacjenci mieszkający na wsi i z niskim wykształceniem, cierpiący na POCHP częściej prezentowali niezadowalający zasób wiedzy. Wnioski: Poziom wiedzy na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego jest na poziomie zadowalającym. Istotny wpływ na zasób wiedzy badanych ma miejsce zamieszkania, wykształcenie oraz obecna choroba układu oddechowego. 83
Wstęp W wyniku wzrostu znaczenia zdrowia dla społeczeństwa, zaobserwowano znaczące zapotrzebowanie na wiedzę medyczną. Do niedawna profesjonalna wiedza medyczna była zarezerwowana wyłącznie dla osób związanych z wykonywaniem zawodów typowo medycznych. Dzięki pogłębianiu się świadomości medycznej laików można modelować prozdrowotny styl życia w społeczeństwie. Zagadnienia zdrowotne są coraz częściej propagowane w życiu społecznym, aby jak najwięcej odbiorców zapamiętało stosowne działania w zdrowiu i w chorobie. Pomimo dostarczania różnymi środkami przekazu ogólnodostępnej wiedzy medycznej, większość obywateli pogłębia swoją laicką wiedzę o zagadnieniach zdrowotnych w codziennych doświadczeniach i obserwacjach. Takimi źródłami wiedzy medycznej są ludzie, którzy dzielą się informacjami i opiniami na temat przebytych chorób i działań podejmowanych w celu ich zapobiegania. Obserwuje się i analizuje również postawy i zachowania osób związanych zawodowo z naukami medycznymi Nie mniej znaczące od zbadania zachowań zdrowotnych jako czynników ryzyka chorób układu oddechowego, takich jak: palenie papierosów, spożywanie alkoholu, otyłość i niedożywienie oraz narażenie na czynniki środowiskowe, jest również poznanie poziomu i jakości posiadanej na ten temat wiedzy. Poziom wiedzy na temat utrzymania lub odzyskania zdrowia jest jednym z kluczowych elementów zachowań zdrowotnych. Bogactwo wiedzy medycznej warunkuje postawy oraz dalsze działania w zakresie kształtowania zachowań prozdrowotnych, a eliminacji zachowań antyzdrowotnych. Jednak w dużej mierze liczą się także chęci zastosowania wiedzy w praktyce [1]. Nie zawsze wykształcenie i posiadanie zadowalającej wiedzy o czynnikach powodujących wystąpienie konkretnych chorób równa się zaprzestaniem ich stosowania lub przebywaniem w prozdrowotnym środowisku z dala od szkodliwych determinantów [2]. Deficytowy poziom podstawowej wiedzy na temat czynników chorobotwórczych może być determinantem zwiększonej zachorowalności na choroby, którym można było zapobiec. Stwierdzić należałoby, iż poziom wiedzy jest modyfikowalnym czynnikiem odpowiedzialnym za rozwój między innymi chorób układu oddechowego. Choroby układu oddechowego z perspektywy epidemiologicznej są w drugiej kolejności po schorzeniach sercowo naczyniowych. Odpowiedzialność za to ponosi rozległe spopularyzowanie nałogu palenia tytoniu oraz postępujące zanieczyszczenie środowiska [3]. Poważnym problemem zdrowotnym stają się przewlekłe choroby układu oddechowego. Światowa Organizacja Zdrowia oceniła, że z powodu przewlekłych chorób układu 84
oddechowego zmarło przedwcześnie 4,6 miliona chorych w 2005 roku. Bezapelacyjnie podstawowym czynnikiem ryzyka przewlekłych schorzeń dróg oddechowych jest palenie tytoniu oraz bierne narażenie na dym tytoniowy [4]. Przewlekłe choroby układu oddechowego należą do schorzeń, którym można przeciwdziałać stosując odpowiednią profilaktykę i promocję zdrowia. Z perspektywy czasu wiadomo, że profilaktyka chorób odtytoniowych przynosi zamierzone skutki, ponieważ wzrasta świadomość Polaków o konsekwencjach prowadzenia antyzdrowotnego stylu życia, czego skutkiem jest zmniejszająca się liczba palaczy tytoniu [5]. Cel pracy Poznanie i ocena poziomu wiedzy badanych na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego. Materiał i metoda Badanie zostało przeprowadzone w oddziałach pulmonologicznych w Samodzielnym Publicznym Szpitalu Klinicznym nr 4 w Lublinie oraz w Mazowieckim Centrum Leczenia Chorób Płuc i Gruźlicy w Otwocku. Przy doborze pacjentów kierowano się rozpoznaniem najczęściej występujących schorzeń w tych oddziałach, takich jak: POCHP (przewlekła obturacyjna choroba płuc), rak płuc, gruźlica płuc. Osoby biorące udział w badaniu wyraziły zgodę na uczestnictwo w ankietowaniu. Badanie zostało przeprowadzone w miesiącach luty kwiecień 2014 roku. Narzędziem wykorzystanym podczas zbierania danych był autorski kwestionariusz ankiety wraz metryczką oraz autorski test wiedzy na temat wybranych czynników ryzyka chorób układu oddechowego, który składał się z 10 pytań zamkniętych. Programem użytym do opracowania wyników badań za pomocą analizy statystycznej był Statistica 10.0 (StatSoft, Polska). Wykonano analizę chi 2 Pearsona porównując zależności w podgrupach. Różnice w wynikach i zależności istotne statystycznie zostały określone jako p<0,05. Wyniki badań Badaną populację stanowiło 126 pacjentów, w tym 52 kobiety (42%) oraz 74 mężczyzn (58%).Średni wiek grupy badawczej wyniósł 57,9 lat (SD=12,15). Większość badanych pacjentów oddziałów pulmonologicznych pochodziło z miasta (60%, n=76) i posiadało wykształcenie podstawowe lub zawodowe (53%, n=67). Ponad połowa respondentów chorowała na raka płuc (53%, n=67), ponad 1/3 badanej populacji to pacjenci 85
z gruźlicą (33%, n=41), pacjentów z POCHP było 14% (n=18). Najczęściej wskazywaną chorobą współistniejącą występującą u badanych pacjentów pulmonologicznych było nadciśnienie tętnicze (47%, n=46). Niewydolność żylna i choroba niedokrwienna serca były deklarowane przez 35% (n=34) pacjentów. Ponad 1/3 (34%, n=33) udzielanych odpowiedzi wskazywała na występowanie choroby narządu ruchu. Na podstawie udzielonych odpowiedzi w autorskim teście wiedzy przyjęto zadowalający poziom wiedzy dla 80% i więcej prawidłowych odpowiedzi. Wynik poniżej 80% jest uznawany za niezadowalający. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono u 37% (n=46) ankietowanych niezadowalający poziom wiedzy na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego [Tabela 1]. Tabela 1. Ogólny poziom wiedzy badanych na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego. Poziom wiedzy na temat czynników ryzyka n % zadowalający 80 63 niezadowalający 46 37 Analizując szczegółowe odpowiedzi respondentów zauważono, iż 40% (n=50) badanych twierdzi, że otyłość nie jest przyczyną rozwoju chorób układu oddechowego. Niewielka ilość ankietowanych nie wie, że nałóg palenia tytoniu (9%, n=11) oraz bierne palenie (6%, n=8) są odpowiedzialne za rozwój chorób układu oddechowych. Zdania badanych w kwestii alkoholu jako czynnika ryzyka są podzielone. Ponad połowa badanych uważa, że alkohol przyczynia się do powstania schorzeń pulmonologicznych, zaś druga połowa jest innego zdania. Mniejszość ankietowanych nie uznaje kontaktu z azbestem (6%, n=4), wilgoci i zagrzybionych pomieszczeń (13%, n=16), jak i pyłów i aerozoli (10%, n=12) oraz kontaktu z chorymi (21%, n=26) za czynniki ryzyka. Również 19% (n=24) respondentów nie wie, że profilaktyczne zastosowanie odzieży ochronnej może zmniejszyć negatywny wpływ wcześniej wymienionych czynników ryzyka [Tabela 2]. 86
Tabela 2. Szczegółowe odpowiedzi związane z wiedzą o czynników ryzyka chorób układu oddechowego. Wiedza na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego Czy otyłość może być przyczyną chorób układu oddechowego? Czy nałóg palenia tytoniu jest odpowiedzialny za rozwój chorób układu oddechowego? Czy narażenie na bierne palenie może w przyszłości spowodować choroby układu oddechowego? Czy pijąc alkohol przyczyniamy się do powstania chorób układu oddechowego? Czy kontakt z azbestem może mieć negatywny skutek na nasze zdrowie? Czy wilgoć i zagrzybione pomieszczenia mają negatywny wpływ na wystąpienie chorób układu oddechowego? Czy stosując środki ochrony osobistej możemy zmniejszyć negatywny wpływ czynników ryzyka na choroby układu oddechowego? Czy występujące w powietrzu pyły i aerozole mogą być szkodliwym czynnikiem powodującym choroby układu oddechowego? Czy kontakt z osobami chorymi na schorzenia zakaźne układu oddechowego może być czynnikiem ryzyka chorób układu oddechowego? Czy zła sytuacja materialna może być determinantem chorób układu oddechowego? n % nie 50 40 tak 76 60 nie 11 9 tak 115 91 nie 8 6 tak 118 94 nie 57 45 tak 69 55 nie 4 3 tak 122 97 nie 16 13 tak 110 87 nie 24 19 tak 102 81 nie 12 10 tak 114 90 nie 26 21 tak 100 79 nie 54 43 tak 72 57 Niniejsze opracowanie statystyczne pokazało, że niezadowalający zasób wiedzy częściej dotyczył mężczyzn. Badając poziom wiedzy badanych w zależności od wieku można 87
stwierdzić, iż posiadanie niewystarczającej wiedzy wzrasta wraz z wiekiem ankietowanych. Jednak analiza statystyczna nie wykazała istotnej zależności między poziomem wiedzy a płcią i wiekiem badanych pacjentów (p>0,05) [Tabela 3]. Tabela 3. Poziom wiedzy ankietowanych a płeć i wiek. Poziom wiedzy Płeć Wiek K M Chi 2 <50 50-65 >65 Chi 2 zadowalający 35 45 19 38 23 67% 61% 68% 67% 56% niezadowalający 17 29 p=0,45583 9 19 18 p=0,48550 33% 39% 32% 33% 44% ogółem 52 74 28 57 41 Analizując uwarunkowania zasobu wiedzy dowiedziono istotnych statystycznie zależności w zależności od miejsca zamieszkania (p=,02976) i wykształcenia (p=,03852) ankietowanych. Ponad połowa mieszkańców wsi posiadała niezadowalający zasób wiedzy o czynnikach ryzyka. Badając wpływ wykształcenia na poziom wiedzy można twierdzić, że im niższe wykształcenie badanych tym ten poziom maleje [Tabela 4]. Tabela 4. Poziom wiedzy badanej grupy a miejsce zamieszkania i wykształcenie. Poziom wiedzy Miejsce zamieszkania Wykształcenie Miasto Wieś Chi 2 P/Z Ś W Chi 2 zadowalający 54 26 37 32 11 71% 52% 55% 68% 92% niezadowalający 22 24 p=0,02976 30 15 1 p=0,03852 29% 48% 45% 32% 8% ogółem 76 50 67 47 12 Badani z POChP nieznacznie częściej prezentowali zasób wiedzy niezadowalający. Istotną zależność statystyczną stwierdzono między poziomem wiedzy a obecnością choroby układu oddechowego (p=,03049) [Tabela 5]. 88
Tabela 5. Poziom wiedzy respondentów a choroby układu oddechowego. Poziom wiedzy Choroby układu oddechowego Rak płuc POChP Gruźlica Chi 2 zadowalający 40 8 32 60% 44% 78% niezadowalający 27 10 9 p=0,03049 40% 56% 22% OGÓŁEM 67 18 41 Dyskusja Badając czynniki ryzyka chorób układu oddechowego ważne jest, by określić poziom wiedzy ankietowanych o badanych determinantach chorób pulmonologicznych. Brak tej wiedzy z zakresu przejawiania prozdrowotnych zachowań może być czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu chorób układu oddechowego. Jako czynnik ryzyka chorób układu oddechowego uznano brak posiadania wystarczającej wiedzy na temat konsekwencji narażenia na dany determinant. Należy wspomnieć, iż brak wystarczającej wiedzy medycznej może spowodować zlekceważenie pojawiających się objawów choroby, a nawet ich nie zauważenie, co skutkuje późnym rozpoznaniem choroby, niezadowalającymi efektami leczenia oraz złym rokowaniem na przyszłość [1]. Badając poziom wiedzy ankietowanych udowodniono, iż 37% respondentów posiada niezadowalający zasób wiedzy. Niemal połowa (48%) mieszkańców wsi posiada niezadowalający poziom wiedzy. Daje się zauważyć, że im niższy poziom wykształcenia badanych, tym częściej występuje niezadowalający zasób wiedzy. Charakterystyczne jest to, że pacjenci z POChP posiadali niski poziom wiedzy o czynnikach ryzyka chorób układu oddechowego. W doniesieniu J. Zielińskiego stwierdzono u 80% chorych na POChP brak wiedzy na temat tego schorzenia [6]. Wiedza o czynnikach ryzyka jest najniższa wśród pacjentów z POChP. Nie należy zatem bagatelizować niewiedzy pacjentów i wyjść naprzeciw społeczeństwu z edukacją poświęconą przyczynom wystąpienia przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. Zmieniając poziom i jakość wiedzy osób możemy modyfikować ich sposób postrzegania zdrowia. Dzięki edukacji jest możliwa zmiana zachowań zdrowotnych społeczeństwa. Edukacja zdrowotna jest elementem profilaktyki, gdzie znajomość czynników ryzyka i rodzaju sposobów ich eliminowania stanowi istotny modyfikator zachowań 89
zdrowotnych, czyli nawyków, postaw, przyjętych zwyczajów oraz norm i zasad. Dlatego wiedza jako element zachowań zdrowotnych poddający się zmianom, jest również niezaprzeczalnie czynnikiem, który te zmiany determinuje. Podstawą prewencji chorób układu oddechowego powinna być znajomość czynników ryzyka, ich eliminacja oraz wybieranie i stosowanie takich zachowań prozdrowotnych, dzięki którym możemy zmniejszyć postęp choroby lub nie dopuścić do jej wystąpienia [7]. Deficyt wiedzy o determinantach niebezpiecznych dla zdrowia oraz brak umiejętności ochrony i odpowiedzialności za utrzymanie zdrowia wiąże się obecnie z tak często występującymi chorobami układu oddechowego. Wnioski 1. Zasób wiedzy na temat czynników ryzyka chorób układu oddechowego jest na poziomie zadowalającym. Braki w wiedzy dotyczą 37% pacjentów oddziałów pulmonologicznych. 2. Czynnikami różnicującymi poziom wiedzy są miejsce zamieszkania, wykształcenie oraz obecna choroba układu oddechowego. Bibliografia 1. Tobiasz-Adamczyk B., Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998. 2. Ostrowska A., Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia, Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1999, 37. 3. Zielonka T.M., Rola lekarzy rodzinnych w wykrywaniu chorób układu oddechowego część I, Forum Med. Rodz, 2011, 5(5), 407-413. 4. Bousquet J., Dahl R., Khaltaev N., Światowy Sojusz przeciwko Przewlekłym Chorobom Układu Oddechowego, Pneumon Alergol Pol 2008, 76, 160-169. 5. Poznańska A., Rabczenko D., Wojtyniak B., Wybrane czynniki ryzyka zdrowotnego związane ze stylem życia, w: Wojtyniak B., Goryński P., Moskalewicz B., (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski i jej uwarunkowania, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2012, 287-298. 6. Zieliński J., Profilaktyka POChP. Nowe zadanie dla lekarza rodzinnego, Lek Rodz, 2005, 7-8, 748-756. 7. Majda A., Józefowska H., Zasoby osobiste pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc, Probl Pielęg 2009, 17(4), 283-293. 90