14/1/B/2009 POSTANOWIENIE z dnia 17 czerwca 2008 r. Sygn. akt Ts 53/06 Trybunał Konstytucyjny w składzie: Teresa Liszcz, po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Kazimiery Makaruk, w sprawie zgodności: 1) art. 117 1 oraz art. 442 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.); 2) art. 8 oraz art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz. U. Nr 50, poz. 459, ze zm.), a także art. 4 ust. 1 oraz art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o denominacji złotego (Dz. U. Nr 84, poz. 386, ze zm.); 3) art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny i o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692) z art. 2, art. 21 ust. 1, art. 32 ust. 1 i 2, art. 64 ust. 1-3 oraz art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, p o s t a n a w i a: odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej. UZASADNIENIE W skardze konstytucyjnej z 6 marca 2006 r., sporządzonej przez pełnomocnika skarżącej Kazimiery Makaruk zakwestionowana została zgodność z Konstytucją przepisów trzech aktów normatywnych. Art. 117 1 oraz art. 442 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.), skarżąca zarzuciła niekonstytucyjność w zakresie, w jakim przepisy kodeksu normujące instytucję przedawnienia są stosowane do roszczeń odszkodowawczych jednostki, dochodzonych z tytułu szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie (zaniechanie) organów władzy publicznej w okresie od 1944 r. do daty wejścia w życie Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r., tj. do dnia 17 października 1997 r.. Podobny zarzut sformułowany został wobec art. 8 i art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz. U. Nr 50, poz. 459, ze zm.), jak również art. 4 ust. 1 oraz art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 1990 r. o denominacji złotego (Dz. U. Nr 84, poz. 386, ze zm.), w zakresie, w jakim przepisy te są stosowane do waluty polskiej funkcjonującej przed dniem 1 września 1939 r. oraz do zaciągniętych przed tą datą zobowiązań Skarbu Państwa z tytułu emitowanych bądź gwarantowanych przez niego papierów wartościowych. W skardze zakwestionowano również konstytucyjność art. 5 ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny i o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1692), w zakresie, w jakim wyłącza on zastosowanie tej ustawy do zdarzeń i stanów prawnych powstałych przed dniem jej wejścia w życie, tj. także do zaciągniętych przed dniem 1 września 1939 r. zobowiązań Skarbu Państwa. Jako podstawę wnoszonej skargi
skarżąca wskazuje art. 2, art. 21 ust. 1, art. 32 ust. 1 i 2, art. 64 ust. 1-3 oraz art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji. Skarga konstytucyjna wniesiona została w związku z następującą sprawą. Wyrokiem z 18 lutego 2004 r. (sygn. akt I C 735/03) Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił skierowane przez skarżącą przeciwko Skarbowi Państwa Ministrowi Finansów powództwo o zapłatę tytułem naprawienia szkody wyrządzonej zaniechaniem realizacji emisji i gwarancji przedwojennych papierów wartościowych. W uzasadnieniu tego orzeczenia sąd I instancji stwierdził, że roszczenia skarżącej wynikające z tytułu większości posiadanych przez nią obligacji uległy przedawnieniu, natomiast w odniesieniu do realizacji obligacji drugiej serii 3% państwowej renty ziemskiej, których termin świadczenia nastąpił w dniu 10 sierpnia 2001 r., sąd wskazał, iż skarżącej przysługuje roszczenie materialnoprawne o świadczenie, za jednoczesnym zwrotem tych obligacji. Sąd Okręgowy zbadał jednocześnie wysokość kwoty należnej skarżącej z tego tytułu, w oparciu m.in. o przepisy ustawy o zmianie systemu pieniężnego oraz ustawy o denominacji złotego. Apelacja skarżącej od tego orzeczenia została oddalona wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21 stycznia 2005 r. (sygn. akt I ACa 609/04). W jego uzasadnieniu sąd podniósł, że w sprawie skarżącej nie było podstaw do rozstrzygania o wykonaniu zobowiązania, polegającego na zapłacie należności wynikającej z obligacji jeszcze nieprzedawnionych. W odniesieniu natomiast do roszczeń, które uległy już przedawnieniu, Sąd Apelacyjny w Warszawie podkreślił dopuszczalność samej instytucji przedawnienia roszczeń majątkowych, służącej zniesieniu utrzymującej się niepewności co do trwania w czasie odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę. Zdaniem sądu, zachowanie pozwanego w sprawie skarżącej, polegające na zaniechaniu realizacji obowiązków wynikających z warunków emisji papierów wartościowych, nie było niezgodnym z prawem działaniem władzy, lecz niewłaściwym zachowaniem dłużnika, które to zachowanie rodzi skutki wynikające z nienależytego wykonania zobowiązania, czyli rodzi roszczenie odszkodowawcze. Przyjmując zatem za podstawę prawną oceny roszczeń skarżącej art. 118 kodeksu cywilnego i przewidziany w nim najdłuższy termin przedawnienia, tzn. 10 lat, Sąd Apelacyjny w Warszawie stwierdził przedawnienie roszczeń skarżącej przed wniesieniem pozwu. W uzasadnieniu swojego rozstrzygnięcia sąd odniósł się także do wskazywanej przez skarżącą podstawy prawnej roszczenia z art. 77 ust. 1 Konstytucji, podkreślając, że postanowienie to nie mogło mieć w jej sprawie zastosowania. Wynika to zarówno z faktu, iż statuowane w nim prawo podmiotowe dotyczy reparacji szkód wyrządzonych przez władzę publiczną, ale powstałych po dniu wejścia w życie Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., jak i że postanowienie to dotyczy naprawienia szkód wynikłych z realizacji przez państwo funkcji władczych. Tymczasem, szkoda powstała wskutek zaniechania realizacji obowiązków związanych z emisją obligacji nie była związana ze sferą tzw. imperium. Wniesiona przez skarżącą kasacja od wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie, postanowieniem Sądu Najwyższego z 15 listopada 2005 r. (sygn. akt I CK 352/05), nie została przyjęta do rozpoznania. Uzasadniając szczegółowo zarzuty stawiane zakwestionowanym przepisom, skarżąca wskazuje w pierwszym rzędzie na niedopuszczalne w świetle Konstytucji zaakceptowanie skutków dwukrotnych denominacji złotego, towarzyszące rozpoznaniu wniosku skarżącej o zapłatę odszkodowania. Ponadto, skarżąca podkreśliła niezgodność z Konstytucją objęcia przedawnieniem roszczeń wynikających z niezgodnych z prawem zachowań organów państwa, polegających na zaniechaniu realizacji obowiązków wynikających z emisji przedwojennych obligacji. W skardze podkreślono również wadliwe określenie czasowego zakresu zastosowania art. 77 Konstytucji, a także przepisów znowelizowanego w 2004 r. kodeksu cywilnego. 2
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje: Zgodnie z art. 79 ust. 1 Konstytucji, każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo na zasadach określonych w ustawie wnieść skargę konstytucyjną w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. W świetle powyższego postanowienia Konstytucji oraz przepisów ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) precyzujących zasady wnoszenia skargi konstytucyjnej, nie ulega wątpliwości, że skarga konstytucyjna jest dopuszczalna tylko pod warunkiem spełnienia łącznie następujących przesłanek. Po pierwsze, zaskarżony przepis winien być podstawą prawną ostatecznego orzeczenia sądu lub organu administracji publicznej, wydanego w indywidualnej sprawie skarżącego. Po drugie, orzeczenie to powinno skutkować naruszeniem wskazanych w skardze konstytucyjnych wolności lub praw przysługujących skarżącemu. Po trzecie wreszcie, źródłem takiego naruszenia powinna być normatywna treść kwestionowanych przepisów, zaś sposób naruszenia powinien być wskazany przez samego skarżącego w uzasadnieniu wnoszonej skargi (art. 47 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy o TK). Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, niniejsza skarga konstytucyjna nie spełnia wszystkich wskazanych wyżej przesłanek. Na wstępie wyjaśnić należy problem prawidłowego powiązania wniesionej skargi konstytucyjnej z orzeczeniami wydanymi w sprawie, w związku z którą skarżąca sformułowała swoje zarzuty. Należy zauważyć, że przedmiotem postępowania sądowego w sprawie skarżącej było roszczenie związane z zapłatą odszkodowania za bezprawne zachowanie (zaniechanie) organów państwa w zakresie obowiązku realizacji roszczeń związanych z wyemitowanymi w okresie przedwojennym obligacjami. W toku tego postępowania wydane zostały dwa orzeczenia sądowe, zbieżne co do negatywnej oceny dopuszczalności powództwa skarżącej, jednakże odmienne co do ich kwalifikacji prawnej, dokonywanej w świetle przepisów kodeksu cywilnego. W wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie zaniechanie organizowania przez państwo w okresie powojennym losowania obligacji oraz ich niewykupienie od skarżącej uznane zostało jednocześnie za bezprawne niewykonanie zobowiązania kontraktowego i za delikt cywilny. Oznaczało to zbieg odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, uprawniający skarżącą do wyboru podstawy prawnej świadczenia odszkodowawczego. Jednakże w ocenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie, takie zaniechanie państwa nie było niezgodnym z prawem działaniem władzy, lecz jedynie niewłaściwym zachowaniem Skarbu Państwa jako dłużnika, polegającym na nienależytym wykonaniu zobowiązania, które to zachowanie rodzi określone skutki, czyli roszczenia odszkodowawcze. Konsekwencją powyższej rozbieżności co do kwalifikacji prawnej roszczeń skarżącej jest odmienność podstawy prawnej oddalenia jej powództwa. Ma to też istotne znaczenie z punktu widzenia określenia przez skarżącą przedmiotu wnoszonej skargi konstytucyjnej. Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia przesłanek skargi decydujące znaczenie powinno mieć orzeczenie sądu II instancji, jako w największym stopniu i w sposób ostateczny aktualizujące prawną ocenę roszczeń skarżącej. Konieczność respektowania przez Trybunał zmiany takiej oceny stanowi zaś konsekwencję ustawowego wymogu wyczerpania przez skarżącą przysługującej w sprawie drogi prawnej. To właśnie pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21 stycznia 2005 r. traktowany być musi w tym wypadku jako uzasadnienie ostatecznego (w rozumieniu art. 79 ust. 1 Konstytucji) rozstrzygnięcia w przedmiocie roszczeń skarżącej. Uwzględnienie powyższych 3
okoliczności prowadzi w związku z tym do wniosku, że zakwestionowane w skardze art. 117 1 oraz art. 442 1 kodeksu cywilnego nie mogą być uznane za podstawę prawną ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącej. Sąd apelacyjny jednoznacznie wskazał bowiem na art. 118 kodeksu cywilnego jako podstawę prawną, z której wywiódł określenie terminu przedawnienia roszczeń odszkodowawczych skarżącej. Jednocześnie, w uzasadnieniu swojego orzeczenia, sąd uznał za nieuprawnione kwalifikowanie zaniechania realizacji obowiązków wynikających z warunków emisji papierów wartościowych jako niezgodnego z prawem działania władzy. Tym samym uznać należy, że zarzuty skarżącej skierowane zostały przeciwko przepisom niespełniającym wskazanej wyżej kwalifikacji koniecznej dla uczynienia z nich przedmiotu wnoszonej skargi konstytucyjnej. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, kwalifikacji powyższej nie wykazują również zakwestionowane w skardze unormowania ustawy o zmianie systemu pieniężnego oraz ustawy o denominacji złotego. Na przepisy te Sądy orzekające w sprawie skarżącej powołały się w odniesieniu do roszczenia o wykup jednej z kategorii obligacji (3% państwowej renty ziemskiej). Roszczenie to nie uległo wprawdzie jeszcze przedawnieniu, jednakże w związku ze sformułowaniem przez skarżącą żądania zapłaty odszkodowania, musiało być ono uznane za nieuzasadnione, skoro skarżącej nadal przysługiwało wymagalne, nieprzedawnione roszczenie o wykup tych obligacji. Taka kwalifikacja roszczenia skarżącej była zatem decydująca i przesądzająca dla treści podejmowanego w tym zakresie orzeczenia. Z punktu widzenia konstytucyjnych praw skarżącej takiego znaczenia nie miało natomiast dokonane przez sądy ustalenie wysokości kwoty należnej z tego tytułu. Odwołanie się m.in. do przepisów ustawy o zmianie systemu pieniężnego oraz ustawy o denominacji złotego służyło więc jedynie doprecyzowaniu zakresu roszczeń skarżącej, które jednak w analizowanym postępowaniu nie stanowiło przedmiotu rozstrzygnięcia. Tego rodzaju zależność między treścią kwestionowanych przepisów tych ustaw a wydanymi w sprawie orzeczeniami w żadnym razie nie spełnia przesłanek, o których mowa w art. 79 ust. 1 Konstytucji. Niezależnie od powyższej okoliczności, odwołać się należy także do stanowiska wypowiedzianego już w orzecznictwie Trybunału, a mającego za przedmiot problem dopuszczalności konstytucyjnej oceny przepisów ustawy o zmianie systemu pieniężnego i ustawy o denominacji złotego. W wyroku z 24 kwietnia 2007 r. (SK 49/05, OTK ZU nr 4/A/2007, poz. 39) Trybunał jednoznacznie stwierdził bowiem, że kontrola taka w odniesieniu do aktów prawnych przedkonstytucyjnych musi uwzględniać okoliczność całkowitego wykonania przepisów w nich zawartych. Unormowania te wywołały skutek niejako jednorazowy, skonsumowały się jeszcze przed dniem wejścia w życie Konstytucji z 1997 r. (por. też wyroki TK z: 26 października 1999 r., K. 12/99, OTK ZU nr 6/1999, poz. 120; 6 maja 2003 r., P 21/01, OTK ZU nr 5/A/2003, poz. 37; 20 stycznia 2004 r., SK 26/03, OTK ZU nr 1/A/2004, poz. 3; 16 marca 2004 r., K 22/03, OTK ZU nr 3/A/2004, poz. 20). Trybunał podkreślił też, że przepisy art. 4 i art. 5 ustawy o denominacji złotego w żadnej mierze nie ingerują w sferę praw majątkowych osób zainteresowanych, tj. posiadaczy obligacji, skoro nie prowadzą do realnego obniżenia wartości inkorporowanych wierzytelności. Z kolei zamieszczone w ustawie o zmianie systemu pieniężnego przepisy art. 6 i art. 8 nie zawierają tego rodzaju unormowań, które wprowadzałyby samoistny mechanizm materialnej deprecjacji wcześniej powstałych zobowiązań pieniężnych. Proces taki był natomiast wynikiem towarzyszących denominacji zabiegów i działań organów władzy i jednostek gospodarki uspołecznionej, które wykorzystały go do realizacji określonych manipulacji cenowych, wzrostu inflacji itp. Argumenty powyższe dodatkowo przemawiają przeciwko potraktowaniu 4
zakwestionowanych przepisów ustawy o zmianie systemu pieniężnego oraz ustawy o denominacji złotego za dopuszczalny przedmiot skargi konstytucyjnej. Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, skardze konstytucyjnej nie może być nadany dalszy bieg także w zakresie zakwestionowanego art. 5 ustawy o zmianie ustawy Kodeks cywilny i o zmianie niektórych innych ustaw. Należy przede wszystkim podkreślić, że uchwalenie tej ustawy stanowiło wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 4 grudnia 2001 r. (SK 18/00, OTK ZU nr 8/2001, poz. 256). Dokonana wówczas nowelizacja kodeksu cywilnego związana była z rozstrzygnięciem przez Trybunał zasadniczych kwestii dotyczących odpowiedzialności za szkody wyrządzone bezprawnym działaniem władzy publicznej, w kształcie nadanym jej przez art. 77 Konstytucji. Art. 5 tej ustawy określił natomiast czasowy zakres zastosowania znowelizowanych przepisów kodeksu cywilnego. Omawiana wyżej kwalifikacja prawna roszczeń skarżącej, dokonana przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, musi skutkować jednak stwierdzeniem, że zakwestionowany przepis nie stanowił podstawy prawnej ostatecznego orzeczenia wydanego w jej sprawie. Jeszcze raz podkreślić należy, że zaniechanie realizacji obowiązków wynikających z warunków emisji papierów wartościowych ocenione zostało przez sąd jako niewłaściwe zachowanie dłużnika, nie zaś jako niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej. Tym samym, zarówno art. 77 Konstytucji, jak i przepisy ustawy z 17 czerwca 2004 r. nowelizującej kodeks cywilny w tym też unormowanie intertemporalne wynikające z art. 5 tej ustawy nie miały w sprawie skarżącej zastosowania. Tylko taka zaś zależność umożliwiłaby poddanie go merytorycznej ocenie Trybunału w postępowaniu inicjowanym skargą konstytucyjną. Biorąc wszystkie powyższe okoliczności pod uwagę, orzeka się jak w sentencji. 5