Warszawa, 2 listopada 2006 Czy organizacja pozarządowa może stanowić źródło pozyskiwania środków na terapię i leczenie chorych dzieci? Fundacja jako osoba prawna powołana dla celów społecznie użytecznych W rozumieniu prawa polskiego, fundacja to spersonifikowana prawnie (tzn. posiadająca osobowość prawną) masa majątkowa, którą ustanawia fundator dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie i gospodarczo użytecznych 1. Cele te to w szczególności, jak wskazano w art. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i opieka nad zabytkami. Fundatorem może być osoba fizyczna lub prawna, która złoży oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji w formie aktu notarialnego. Fundacja może też być ustanowiona w testamencie 2. Podstawowym dokumentem opisującym m. in. cele fundacji, formy, zakres i zasady jej działalności, majątek, skład i organizację zarządu jest statut fundacji. Statut zawiera tez inne postanowienia, w szczególności co do form prowadzenia działalności (w tym gospodarczej), dopuszczalności zmiany celu lub statutu, a także tworzenia innych organów fundacji 3. Jak już wspomniano, fundacja jest spersonifikowanym majątkiem, co skutkuje w następujący sposób: 1) Warunkiem jej utworzenia jest posiadanie majątku założycielskiego. Przepisy nie zakładają jego minimalnej wartości, natomiast ponieważ jest to warunek ustawowy sąd może odmówić rejestracji fundacji w przypadku, gdy wartość składników majątkowych będzie, zdaniem sądu, niewystarczająca. Obecnie powszechna praktyką (niemającą odzwierciedlenia w uregulowaniach) jest przeznaczanie majątku założycielskiego o wartości nie mniejszej niż 1 000 zł. Jest to wartość odpowiadająca minimalnej wartości składników majątkowych przeznaczanych na zainicjowanie działalności gospodarczej przez taki podmiot 4. Przepisy nie określają, co miałoby stanowić ten majątek; składnikami majątkowymi mogą być środki pieniężne, nieruchomości lub inne wartości materialne i prawne. 2) Fundacja, jako majątek do zagospodarowania na cele społecznie użyteczne, nie jest ciałem korporacyjnym. Oznacza to po pierwsze, że nie 1 Art. 1 ustawy z dn. 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach 2 Art. 3 3 Art. 5 4 Art. 5 ust. 5 1
jest oparta na strukturze członkowskiej, w której członkowie mają określone obowiązki i uprawnienia. Po drugie, jej działalność powinna przynosić korzyści ogółowi społeczeństwa lub grupom, których szczególna sytuacja społeczno-gospodarcza lub trudne warunki życiowe, stwarzają nierówne szanse. Zgromadzony majątek nie może zatem być spożytkowany na zaspokajanie potrzeb fundatora, czy też osób tworzących organy fundacji. Cały produkt fundacji proponowane przez nią usługi czy wsparcie musi podlegać dystrybucji na zewnątrz jej struktur. Fundacja może powiększać swój majątek poprzez darowizny, zapisy, spadki czy subwencje. Może też prowadzić działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji jej celów statutowych 5. Naczelną zasadą regulującą gospodarowanie jej majątkiem, zarówno założycielskim jak i wszelkimi środkami pozyskanymi na jej funkcjonowanie jest założenie, że całość tych składników majątkowych może być wykorzystana wyłącznie na realizację celów statutowych, dla jakich fundacja została utworzona. Podobnie w przypadku likwidacji fundacji, pozostały majątek nie może zostać zwrócony fundatorowi ani podzielony między zarządzających fundacją. Zgodnie ze wskazaniem art. 5 ust. 4 ustawy o fundacjach, w takim przypadku środki majątkowe mogą być przeznaczone wyłącznie na cele wskazane w art. 1. Dobrą praktyka w tym zakresie jest określanie przeznaczenia środków pozostałych po ewentualnej likwidacji w statucie fundacji. Powyższe zasady stanowią zaledwie wstęp do zagadnienia, jakim jest utworzenie fundacji i opisują jedynie podstawowe zasady towarzyszące powoływaniu tej osoby prawnej. Ze względu na specyfikę omawianego zagadnienia, nie są one przedstawiane szczegółowo, na rzecz innych regulacji koniecznych do udzielenia pełnej odpowiedzi na postawione pytanie. Fundacja jako organizacja pozarządowa Fundacja jest organizacją pozarządową w rozumieniu ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Organizacja pozarządowa to niedziałająca w celu osiągnięcia zysku osoba prawna lub jednostka nieposiadająca osobowości prawnej utworzona na podstawie przepisów ustaw 6. Dla omawianego zagadnienia istotne jest działanie nie dla zysku w powiązaniu z formułami prowadzenia tej działalności. Działanie nie dla zysku nie oznacza, że organizacja pozarządowa nie może mieć dochodu pochodzącego z dotacji, ofiarności publicznej czy specjalnych uprawnień podatników. Działalność taka oznacza, że głównym celem działania organizacji pozarządowej, w tym fundacji, nie może być po pierwsze pozyskiwanie środków; a po drugie, że środki te powinny być wykorzystywane wyłącznie na realizację celów statutowych i nie mogą być np. dzielone pomiędzy członków organów zarządu 7. 5 Art. 5 ust. 5 6 Art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 7 Zasada ta nie oznacza, że członkowie organów zarządu nie mogą być wynagradzani z tytułu pracy na rzecz organizacji. Mogą pobierać wynagrodzenie, jeśli wewnętrzne regulacje przewidują taką możliwość. 2
Organizacja pozarządowa może prowadzić działalność pożytku publicznego 8 w formie nieodpłatnej działalności statutowej, odpłatnej działalności statutowej, a także może wspomagać realizację celów statutowych poprzez prowadzenie działalności gospodarczej. Pod pojęciem nieodpłatnej działalności statutowej rozumie się takie działania organizacji, oparte na podstawie stosunku prawnego usług, za które nie pobiera ona żadnego wynagrodzenia 9. Działalność odpłatna 10 to takie świadczenie, za które organizacja pobiera wynagrodzenie, z następującym zastrzeżeniem: - wynagrodzenie to nie może wynosić więcej niż wynikałoby to z kalkulacji bezpośrednich kosztów tego świadczenia. Oznacza to, że jeśli organizacja oferuje w ramach działalności odpłatnej np. porady medyczne, to może obliczyć opłatę uwzględniając koszt wynagrodzenia lekarza, natomiast nie może wliczyć w nie np. kosztów prowadzenia biura fundacji. - miesięczne wynagrodzenie osób fizycznych zatrudnionych przy tym świadczeniu nie przekracza półtorakrotności średniego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw. Jeśli powyższe warunki nie są łącznie spełnione, działalność odpłatna staje się działalnością gospodarczą, ze wszystkimi tego skutkami natury finansowej, prawnej i formalnej. Zgodnie z zastrzeżeniem przepisów ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, działalność odpłatna i działalność gospodarcza nie może być prowadzona w odniesieniu do tego samego przedmiotu działalności. Organizacja pozarządowa, które realizuje już działalność statutową w zakresie pożytku publicznego oraz spełnia łącznie inne warunki wskazane w art. 20 ustawy o DPPiW, może wnioskować do sądu rejestrowego o przyznanie jej statusu organizacji pożytku publicznego. Nabycie tego statusu wiąże się ze zwiększonymi obowiązkami sprawozdawczymi oraz może generować dodatkowe koszty. Jednym z przywilejów, jakie ma organizacja posiadająca status opp jest możliwość uzyskiwania od podatników indywidualnych 1% ich podatku dochodowego 11. Wpłata jednoprocentowa nie jest darowizną, gdyż nie pochodzi ze środków prywatnych podatnika. Jest to 1% jego podatku, którego wydatkowania nie dokonuje Państwo, a sam podatnik, poprzez przekazanie tej sumy organizacji posiadającej status pożytku publicznego. Inne przepisy umożliwiające organizacjom pozarządowym pozyskiwanie środków Na uwagę zasługuje wspomniana już ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych, na mocy której podatnik ma prawo przekazać organizacji 8 Sfery w jakich prowadzi się działalność pożytku publicznego wskazane są w art. 4 ust. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 9 Art. 7 ustawy o działalności pożytku publicznego 10 Działalność odpłatna jest opisana w art. 9 ustawy o działalności pożytku publicznego 11 Zasady przekazywania 1% podatku dochodowego określa art. 45 ustawy z dn. 26 lipca 1991 o podatku dochodowym od osób fizycznych 3
prowadzącej działalność pożytku publicznego darowiznę, która podlega odliczeniu od podstawy opodatkowania w całej wysokości, jednak nie przekraczającej 6% dochodu 12. Podobnym uprawnieniem dysponują podatnicy osoby prawne. Przedsiębiorca może dokonać podobnego odliczenia darowizny od podstawy opodatkowania, jednak w jego przypadku może to być aż 10% dochodu 13 przedsiębiorstwa. Dla organizacji (w tym fundacji), które posiadają możliwość zabiegania o tego rodzaju środki co zwykle wiąże się w szczególności z koniecznością powierzenia tego zadania osobie, która zadba o promocje organizacji oraz będzie kontaktować się z potencjalnymi darczyńcami w celu pozyskania darowizn stanowią one znaczne uzupełnienie ich budżetu. Czy fundacja może prowadzić działalność mającą na celu zdobycie środków na leczenie konkretnych osób? W nawiązaniu do przedstawionych powyżej założeń, fundacja nie mogłaby przyjąć za cel samego pozyskiwania środków na wspomożenie terapii dzieci chorych. Takim celem mogłaby być pomoc dzieciom, których sytuacja zdrowotna wymaga zastosowania kosztownej terapii i długotrwałego lub ciągłego leczenia. Fundacja taka miałaby wtedy za zadanie wspomaganie tych osób, które zgłoszą po wsparcie, i które spełniają określone warunki wskazana w statucie i innych dokumentach fundacji. Warunki te mogą uprawniać do otrzymania wsparcia dzieci, jako grupę potrzebującą szczególnej pomocy, wskazywać konkretne schorzenia czy problemy zdrowotne, których leczenie i terapię organizacja wspomaga; nie mogą jednakże prowadzić do uprzywilejowania konkretnych osób, ani zawierać imiennego wskazania uprawnionych do otrzymania wsparcia. Zasada tworzenia fundacji dla realizacji szeroko rozumianych celów społecznie użytecznych oraz jej niekorporacyjny charakter wyklucza również możliwość pozyskiwania środków na wspieranie samych fundatorów, czy członków rodzin fundatorów. Ponadto, ustanowienie fundacji generuje koszty związane w szczególności z koniecznością utworzenia majątku założycielskiego. Fundacja ma ponadto obowiązek dorocznego sprawozdawania się ministrowi właściwemu ze względu na jej cele działania. Rekomendacje Jednym ze sposobów na pozyskanie środków pochodzących z ofiarności publicznej na dofinansowanie terapii czy leczenia dzieci chorych jest zgłoszenie się do programów wsparcia prowadzonych przez fundacje już prowadzące tego rodzaju działalność. Przy poszukiwaniu tego rodzaju podmiotu należy m. in. zwrócić uwagę na sposób, w jaki wsparcie jest udzielane beneficjentom. Może 12 Art. 26 ust. 1 pkt 9 ww. ustawy 13 Art. 18. ust. 1 ustawy z dnia 15 lutego 1992 o podatku dochodowym od osób prawnych 4
być to wsparcie w formie niematerialnej, np. nieodpłatne świadczenia medyczne, diagnostyka, pomoc wolontariuszy, psychologów i terapeutów, wsparcie oferowane rodzicom, informacja na temat innowacyjnych terapii i ośrodków specjalistycznych, itp. Wsparcie może obejmować pomoc rzeczową w postaci nieodpłatnych leków, ubrań, pomocy szkolnych, specjalistycznego sprzętu rehabilitacyjnego i medycznego, etc. Niektóre fundacje specjalizują się w jednym z typów pomocy, inne oferują wsparcie różnego rodzaju w zależności od potrzeb. Jeszcze innym rodzajem wsparcia jest pośredniczenie w pozyskiwaniu środków na sprecyzowany cel dla konkretnego dziecka. W takim przypadku, darczyńcy mogą kierować dary rzeczowe czy też środki pieniężne z przeznaczeniem dla konkretnej osoby, jaką zdecydują się objąć wsparciem. Środki pieniężne mogą wpłacać na konto lub wnosić poprzez udział w licytacji przedmiotów itp. Tak przekazane środki są w rozumieniu przepisów darowizną i podlegają odliczeniu od dochodu na zasadach wspomnianych powyżej. Fundacje prowadzące wsparcie w tym zakresie mogą obwarować zapewnienie pomocy różnymi warunkami, które powinny być wyszczególnione w umowie czy też porozumieniu zawieranym miedzy fundacją a beneficjentem. Zaletą towarzyszącą temu rozwiązaniu jest, w przypadku sprawdzonych podmiotów, profesjonalizacja działań i skuteczność w pozyskiwaniu i przekazywaniu wsparcia również dzięki posiadanemu doświadczeniu, renomie i skutecznym działaniom promocyjnym. Jest to kapitał, którego samodzielne zbudowanie wymaga czasu, wysiłku, doświadczenia i środków finansowych na działalność administracyjną. Innym rozwiązaniem może być utworzenie stowarzyszenia. Podobnie jak fundacja jest ono organizacją pozarządową ze wszystkimi konsekwencjami tego faktu; jednakże w przeciwieństwie do tej ostatniej jest to struktura funkcjonująca w oparciu o społeczne zaangażowanie członków 14. Takie uregulowanie w tym zakresie ma różnorakie skutki: po pierwsze, stowarzyszenie nie musi posiadać majątku założycielskiego. Po drugie, jako podmiot z definicji korporacyjny, może ono prowadzić działania nakierowane na zaspokajanie potrzeb swoich członków lub ich rodzin. Stowarzyszenie mogą założyć osoby posiadające pełna zdolność do czynności prawnych i nie pozbawione praw publicznych 15 w liczbie minimalnie piętnastu osób 16, poprzez uchwalenie statutu i wybór komitetu założycielskiego. Stowarzyszenie podlega obowiązkowi rejestracji w rejestrze sądowym. Stowarzyszenie jest strukturą demokratyczną, w której członkom przysługują prawa i obowiązki. Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie członków. Ponadto, stowarzyszenie powinno posiadać statutowo określony organ zarządczy oraz organ kontroli. Członkostwo w stowarzyszeniu zwykle wiąże się z koniecznością opłacania składek, których wysokość ustalana jest przez uprawniony do tego statutowo organ stowarzyszenia. 14 Art. 2 ust. 3 ustawy z dn. 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. 15 Art. 3 ust. 1 ww. ustawy. W praktyce są to osoby pełnoletnie. Zasady przynależności do stowarzyszeń osób małoletnich regulują przepisy tej samej ustawy. 16 Art. 9 ww. ustawy 5
Trudnością praktyczną towarzyszącą utworzeniu stowarzyszenia jest konieczność zgromadzenia 15 osób. W przypadku będącym przedmiotem rozważań, stowarzyszenie mogą utworzyć np. rodzice dzieci przewlekle chorych. Zaletą takiego rozwiązania jest wsparcie pozamaterialne, jakiego mogą udzielać sobie nawzajem członkowie stowarzyszenia napotykający na podobne problemy. Stowarzyszenie jest uprawnione do pozyskiwania środków na swoją działalność pochodzących z dotacji, subwencji i darowizn. Może ono również inicjować działalność gospodarczą służącą wsparciu realizacji celów statutowych. Przepisy ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie stosują się odpowiednio. Podobnie jak w przypadku fundacji, o sukcesie stowarzyszenia w prowadzeniu działalności społecznie użytecznej, decyduje stopień zaangażowania prowadzących oraz wartość pozyskanego wsparcia. Prowadzenie stowarzyszenia generuje tez pewne koszty oraz obowiązki sprawozdawcze wynikające z przepisów. Jednak w przeciwieństwie do fundacji, przesłanką do likwidacji stowarzyszenia nie jest wyczerpanie się lub też brak środków na realizację celów statutowych ani też osiągnięcie celów dla jakich podmiot został ustanowiony 17. Stowarzyszenie działające wg przepisów prawa może zostać zlikwidowane na wniosek swoich członków z zastrzeżeniem art. 31 ustawy prawo o stowarzyszeniach 18. 17 Art. 15 ust. 1 ustawy o fundacjach w brzmieniu: W razie osiągnięcia celu, dla którego fundacja była ustanowiona, lub w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacji, fundacja podlega likwidacji w sposób wskazany w statucie. 18 Art. 31 w brzmieniu: Na wniosek organu nadzorującego sąd wydaje postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia, w razie gdy: 1) liczba członków stowarzyszenia zmniejszyła się poniżej liczby członków wymaganych do jego założenia, 2) stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz i nie ma warunków do ich wyłonienia w okresie nie dłuższym niż rok. 6