Wprowadzenie 1 W tym roku 2010 obchodziliśmy jedną z najtragiczniejszych rocznic związanych z dziejami naszej Ojczyzny. Rocznicę, której nie sposób przemilczeć, zbrodnię o której nie wolno nam zapomnieć. Siedemdziesiąt lat temu 5 marca 1940 r. Józef Stalin podjął decyzję o wymordowaniu, jak wówczas zakładano 25700 Polaków 2. 1 września 1939 r. nastąpiła agresja Niemiec na Polskę, które zawarły 23 sierpnia 1939 r. z ZSRR pakt o nieagresji i dodatkowy, tajny protokół, zakładający m.in. strefę wpływów na terenie II Rzeczypospolitej Polskiej. Po sowieckiej agresji z 17 września 1939 r. liczba polskich jeńców wojennych, internowanych na terenie ZSRR, wynosiła ok. 240000 żołnierzy. Natomiast po 19 września 1939 r. co najmniej 125000 z nich Armia Czerwona przekazała Wojskowym Konwojom NKWD. Od 7 do 18 października 1939 r. organy NKWD zwolniły do domów 42400 polskich szeregowych i podoficerów, mieszkańców anektowanych ziem II Rzeczypospolitej Polskiej, określanych przez Sowietów mianem Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Od 24 października do 23 listopada 1939 r. Rosjanie przekazali Niemcom 42492 jeńców pochodzących z ziem polskich, zagarniętych przez III Rzeszę. Z kolei zachodni okupanci przekazali do ZSRR 13757 osób, które przed sowiecką agresją zamieszkiwały wschodnie tereny Polski 3. Początkowo jeńców polskich przekazywano do nadgranicznych obozów przejściowych. Po przeprowadzeniu selekcji przewożono ich do obozów specjalnych w: Juchnowie, Juży, Kozielsku, Kozielszczyźnie, Orankach, Ostaszkowie, Putywlu i Starobielsku. Spośród nich Kozielsk i Putywel miały charakter rozdzielczy, przeznaczony głównie dla szeregowców. Taką samą funkcję dla oficerów pełnił obóz w Starobielsku, zaś dla policjantów, strażników więziennych, żandarmów i innych tego typu służb obóz w Ostaszkowie. W listopadzie 1939 r. NKWD zredukowało liczbę tych obozów do trzech głównych w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. W pierwszym z nich przetrzymywano ok. 4500 głównie oficerów Wojska Polskiego. W drugim obozie umieszczono ok. 6570 jeńców do których należeli przede wszystkim funkcjonariusze Policji Państwowej, Korpusu Ochrony Pogranicza, Straży Więziennej, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, oficerów wywiadu i kontrwywiadu. W ostatnim z obozów przebywało ok. 4000 jeńców. Byli nimi niemal wyłącznie oficerowie Wojska Polskiego. Do marca 1940 r. liczba przetrzymywanych jeńców ulegała niewielkim zmianom. Wynikało to ze zgonów, przybywania nowych osób z obozów pracy, kierowania osadzonych do szpitali, więzień lub wywożenia ich z obozów w,,nieznanym kierunku 4. Od lutego 1940 r. na naradach w Moskwie zaczęto zastanawiać się nad tym, co zrobić z tysiącami tych jeńców wojennych oraz obywatelami polskimi i wojskowymi więzionymi na Białorusi Zachodniej i Ukrainie Zachodniej. Początkowo miano ich skierować do obozów pracy przymusowej na terenie archipelagu Gułag. Takie działania potwierdza osądzenie 600 jeńców, którzy otrzymali wyroki od 3,5 do 8 lat pracy przymusowej w łagrach na Kamczatce. Jednak pod koniec lutego 1940 r. rozpatrywanie następnych spraw zostało wstrzymane przez 1 Niniejsze wprowadzenie jest fragmentem wstępu książki Z. Kiełba, Przerwane życiorysy Listy Katyńskie osób związanych z Puławami i powiatem puławskim oraz Dęblinem do roku 1939, Lublin 2010, ss. 183. 2 Zob. szerzej: E. Gruner-Żarnoch, Starobielsk w oczach ocalałych jeńców, Warszawa 2008, s. 229-235. 3 W. Materski, Jeńcy wojenni internowani w latach 1939-1941, [w:] Polska 1939-1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, pod red. W. Materskiego i T. Szaroty, Warszawa 2009, s. 216-217; Katyń. Zbrodnia nieukarana, pod red. K. Komorowskiego, Warszawa 2009, s. 141. 4 T. A. Kisielewski, Katyń. Zbrodnia i kłamstwo, Poznań 2008, s. 46-48; W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 217-218. 1
komisarza ludowego spraw wewnętrznych ZSSR Ławrientija Berię zapewne na polecenie Józefa Stalina 5. Na mocy uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r., zaakceptowanej przez Józefa Stalina, 3 kwietnia 1940 r. rozpoczęto masową likwidację polskich jeńców. Z Kozielska do Lasu Katyńskiego koło Smoleńska wywieziono i zamordowano bezpośrednio nad dołami śmierci 4410 osób. Nie ustalono dotychczas ilu spośród tych żołnierzy zostało zabitych w więzieniu wewnętrznym Zarządu NKWD w Smoleńsku 6. Z Ostaszkowa jeńców przewożono do gmachu Zarządu NKWD w Kalininie (obecnie Twerze), gdzie zamordowano 6314 osób. Ich ciała ukryto w masowych dołach w okolicach wsi Miednoje. Z obozu w Starobielsku jeńców wywożono do więzienia wewnętrznego Zarządu NKWD w Charkowie, gdzie zamordowano 3739 osób. Ich ciała ukryto w masowych dołach koło osiedla Piatichatki. W okresie od kwietnia do maja 1940 r. z wymienionych powyżej trzech obozów wywieziono i zamordowano łącznie 14463 osób. Ocalało z tej rzezi, tylko 395 jeńców, których skierowano do obozu w Griazowcu skąd po nawiązaniu przez rząd gen. broni Władysława Sikorskiego stosunków dyplomatycznych z ZSRR weszli oni w skład Armii Polskiej dowodzonej przez gen. dyw. Władysława Andersa 7. Również na podstawie uchwały Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. zabito 7305 osób, umieszczonych w więzieniach zlokalizowanych na terenach Ukrainy Zachodniej i Białorusi Zachodniej. Ukraińska lista katyńska obejmuje 3435 osób, które zostały Zamorowane w więzieniach NKWD w Kijowie, Charkowie i Chersoniu. Zwłoki z pierwszego miejsca egzekucji grzebano w lesie koło wsi Bykownia, a część z pozostałych we Włodzimierzu Wołyńskim. Natomiast na dotąd nie odnalezionej Białoruskiej liście katyńskiej znajduje się 3870 osób. Jeńcy ci zostali zamordowani w więzieniu NKWD w Mińsku, a ich ciała zostały ukryte w pobliskich Kuropatach 8. Ogółem w wymienionych miejscach kaźni zamordowano w bestialski sposób 21768 Polaków 9. Ze względu na przeprowadzone dotychczas prace weryfikacyjne, przyjmuje się najczęściej nieco zwiększoną liczbę zamordowanych Polaków wynoszącą 21857 osób 10. Ich krew została przelana m.in. ze względu na zemstę Józefa Stalina za przegraną w 1920 r. wojnę polsko-bolszewicką. Było to również świadome działanie władz ZSRR, mające na celu eliminację wśród podbitego polskiego społeczeństwa jego elit intelektualnych, kwiatu Polskiej inteligencji. Oficjalną prawdę o tej nieludzkiej zbrodni ujawniono dopiero 13 kwietnia 1990 r., kiedy to prezydent Rosji Michaił Gorbaczow wręczył prezydentowi Polski Wojciechowi Jaruzelskiemu część kopii dokumentów, potwierdzających to, że mord ten był dziełem NKWD. Największym przełomem w udokumentowaniu tego ludobójstwa było przekazanie 14 października 1992 r. na polecenie rosyjskiego prezydenta Borysa Jelcyna przez naczelnego archiwistę państwowego Rosji Rudolfa Pichoja prezydentowi Lechowi Wałęsie kserokopii 5 W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 220; J. Kurtyka, Katyń,,,Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej, nr spec., 2010, s. 14. 6 W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 221; S. Kalbarczyk, Zbrodnia Katyńska po 70 latach: krótki przegląd ustaleń historiografii, [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, pod red. S. Kalbarczyka, Warszawa 2010, s. 12. 7 T. A. Kisielewski, op. cit., 86-89. T. A. Kisielewski poddał szczegółowej analizie (s. 92, 108) rozbieżności występujące między podawanymi liczbami, dotyczącymi ilości zamordowanych Polaków. Zob. W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 216-217, 220-221. 8 T. A. Kisielewski, op. cit., s. 95-97; W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 221; J. Kurtyka, Wprowadzenie, [w:] Zbrodnia Katyńska. W kręgu prawdy i kłamstwa, pod red. S. Kalbarczyka, Warszawa 2010, s. VIII-IX; Idem, Katyń, s. 16-17; S. Kalbarczyk, op. cit., s. 17-18. 9 J. Kurtyka, Wprowadzenie, s. VIII. 10 T. A. Kisielewski, op. cit., s. 108. Liczba ta odzwierciedla, jak podał autor liczbę teczek personalnych polskich jeńców, przetrzymywanych w archiwach radzieckich i zniszczonych w 1959 r. Zob. także W. Materski, Jeńcy wojenni..., s. 221. 2
najważniejszych dokumentów dotyczących kwestii katyńskiej, wraz z decyzją Józefa Stalina o wymordowaniu polskich jeńców wojennych 11. Następstwem tych wydarzeń był szereg działań podjętych przez środowiska rodzin katyńskich. Dotyczyły one dalszego poszukiwania informacji o Polakach przetrzymywanych w ZSRR w latach 1939-1940 oraz upamiętnienia tragicznego losu tych ofiar. Jeszcze inni dążyli do ustalenia i ugruntowania prawdy co zaowocowało powstaniem wielu cennych publikacji na temat Zbrodni Katyńskiej. Wszystko to przyczyniło się w konsekwencji do przeprowadzenia ekshumacji, powstania cmentarzy wojennych w Katyniu, Charkowie i Miednoje, odkrycia nowych mogił i wielu nieznanych informacji o pomordowanych, jakże ważnych dla ich rodzin, a zarazem dla naszej narodowej i regionalnej historii. W pewnym stopniu hołdem i podsumowaniem wciąż trwających prac był film Andrzeja Wajdy Katyń, który przypomniał nam gorzką przeszłość, oddziałując w istotny sposób na świadomość historyczną widzów lub ją rozbudzając. Co więcej, pozwolił szerszej opinii publicznej zarówno w kraju, jak i za granicą poznać prawdę na temat tej okrutnej i nadal nierozliczonej zbrodni. Zarówno ten film oraz lektura książek Wojciecha Materskiego i Tadeusza A. Kisielewskiego wpłynęły znacząco na mnie i na moje szersze zainteresowania Zbrodnią Katyńską 12. Następnym krokiem, utwierdzającym mnie w potrzebie zgłębienia tego tematu było wydanie publikacji dotyczącej 2. Pułku Saperów Kaniowskich 13. W trakcie analizowania szeregu informacji dotyczących puławskich kaniowczyków, natknąłem się w jednej z książek na listę saperów z różnych formacji inżynieryjnych, pomordowanych w Katyniu i Charkowie. Wśród nich odnalazłem nazwiska kilkunastu osób należących do tego puławskiego pułku 14. Okazało się wówczas, że o niektórych z nich nie wiedziano nawet, że byli związani z Puławami oraz że zginęli na,,nieludzkiej ziemi. Fakt ten dopełnił potrzebę podjęcia przeze mnie tego tematu. W 2008 r., a więc na początku prac zakładałem jedynie zebranie informacji na temat żołnierzy 2. Pułku Saperów Kaniowskich spoczywających w,,mogiłach katyńskich. Jednak podczas prowadzonej kwerendy, na bazie dotychczas wydanych list, indeksów i spisów pomordowanych w Katyniu, Charkowie i Kalininie, odnalazłem, znacznie większą od obecnie funkcjonującej w naszej lokalnej świadomości historycznej, liczbę osób związanych z Puławami i powiatem puławskim 15. Dlatego też wstępne założenia badawcze zostały radykalnie zmienione. Po dwóch latach poszukiwań powstała Puławska lista katyńska, która jest wstępną próbą zebrania w całość różnorodnych informacji o osobach związanych w sposób bezpośredni lub pośredni z Puławami i powiatem puławskim, w ich przedwojennych, jak i obecnych granicach 11 W. Materski, Katyń... nasz ból powszedni, Warszawa 2008, s. 125-129; Katyń. Zbrodnia nieukarana, s. 147. 12 W. Materski, Katyń...; T. A. Kisielewski, op. cit. 13 Z. Kiełb, Zarys Historii 2 Pułku Saperów Kaniowskich, Puławy 2008. 14 Z. J. Cutter, Saperzy II Rzeczypospolitej, Kraków Warszawa Wrocław 2005, s. 373-379. 15 A. Moszyński, Lista katyńska. Jeńcy obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk zaginieni w Rosji sowieckiej, Warszawa 1989; A. L. Szcześniak, Katyń. Lista ofiar i zaginionych jeńców obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk, Warszawa 1989; J. Tucholski, Mord w Katyniu. Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk lista ofiar, Warszawa 1991, [dalej TMWK]; Rozstrzelani w Katyniu. Indeks represjonowanych, pod red. M. Skrzyńskiej-Pławińskiej, t. I, Warszawa 1995, [dalej RWKIR]; Rozstrzelani w Charkowie. Indeks represjonowanych, pod red. M. Skrzyńskiej-Pławińskiej, t. II, Warszawa 1996, [dalej RWCHIR]; Rozstrzelani w Twerze. Indeks represjonowanych, pod red. M. Skrzyńskiej-Pławińskiej, t. III, Warszawa 1997, [dalej RWTIR]; A. Winiarz, Lubelska lista katyńska, Lublin 1997, [dalej LLK]; K. Banaszek, W. K. Roman, Z. Sawicki, Kawalerowie Orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich, Warszawa 2000, [dalej KOVM]; Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, pod red. J. Snitko-Rzeszut, Warszawa 2000, [dalej KKCPCW]; Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, pod kier. J. Tucholskiego, Warszawa 2003, [dalej CHKCPCW]; Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, pod red. G. Jakubowskiego, t. 1, Warszawa 2006, [dalej MKCPCW1]; Miednoje. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego, pod kier. G. Jakubowskiego, t. 2, Warszawa 2006, [dalej MKCPCW2]; L. Kowieski, Lista katyńska oficerów lekarzy, członków Izby Lekarskiej Lubelskiej, Lublin 2004. 3
terytorialnych. Celem podjętych działań badawczych było i wciąż jest uzupełnienie naszej regionalnej wiedzy historycznej o nieznane dotychczas informacje dotyczące 116 polskich jeńców związanych z puławska ziemią, zamordowanych w 1940 r. Należy podkreślić, że wiedzieliśmy do dziś tylko o 30. osobach mających związek z Puławami i powiatem puławskim oraz Zbrodnią Katyńską. Lista ta zawiera obecnie 146 lakonicznych i obszernych biogramów żołnierzy Wojska Polskiego sł. st. i rez., Korpusu Ochrony Pogranicza, funkcjonariuszy Policji Państwowej oraz Straży Więziennej. Podjęte działania, których wyniki były dużym zaskoczeniem dla mnie samego, mają uzmysłowić mieszkańcom naszego miasta i powiatu, zajmującym się na co dzień przeszłością swojej małej Ojczyzny i niezainteresowanym nią, jak wielkie poniosła straty osobowo-intelektualne w tragicznym 1940 r. Zapewne niektórzy z czytelników mogą zapytać dlaczego 146, a nie 133 osoby. Ostatnia z wymienionych liczb była wielokrotnie przywoływana m.in. podczas otwarcia wystawy Puławska lista katyńska w Puławskim Ośrodku Kultury,,Dom Chemika (7 marca 13 kwietnia 2010 r.). Od tego momentu moje prace nad zagadnieniem Zbrodni Katyńskim i jej związków z lokalna historią wciąż trwają. Dzięki współpracy z lubelskimi rodzinami katyńskimi i zainteresowaniu puławian wspomnianą wystawą zaznajomiłem się z nowymi publikacjami, materiałami źródłowymi, informacjami ustnymi oraz Kazimierską listą katyńską. Pozwoliło mi to potwierdzić przynależność następnych 10. osób do Puławskiej listy katyńskiej oraz uzyskać wiadomości o nieznanych mi wcześniej 3. osobach. Tak więc lista ta jest wciąż żywa i obejmuje obecnie 146 ofiar Zbrodni Katyńskiej, związanych z naszą małą Ojczyzną 16. Czy to już wszyscy? Takie pytanie, któremu towarzyszy niedowierzanie i wielkie zaskoczenie, jest mi często zadawane. Oczywiście jest to normalna reakcja, skoro przez tyle lat wiedziano tylko o wspomnianych 30. osobach. Dziś wiemy o blisko pięciokrotnie większej liczbie Polaków zamordowanych przez NKWD w 1940 r., w których biogramach odnajdujemy ich związki z puławską ziemią. Ale czy to wszyscy? Jak Państwo zauważyli Puławska lista katyńska jest wciąż otwarta. Biorąc jednak pod uwagę to, że nie w pełni udało mi się przeanalizować Ukraińską listę katyńską, ze względu na trudności wynikające z dotarcia do niej i wobec nie odnalezienia do dnia dzisiejszego Białoruskiej listy katyńskiej uważam, że istnieje duże prawdopodobieństwo, iż liczba 146. ofiar nie jest liczbą ostateczną. Ogółem Zbrodnia Katyńska pochłonęła 21857 polskich istnień. Wśród tak wielu pomordowanych znajdują się i ci, którzy byli związani z naszym regionem. Mamy więc w Katyniu 55 osób, Kalininie 40 osób, Charkowie 48 osób oraz nieznanym miejscu kaźni na terenie Ukrainy 3 osoby. Ich związek z Puławami i powiatem puławskim wynika z miejsca urodzenia, wykształcenia, pracy, przynależności do Legionu Puławskiego, Polskiej Organizacji Wojskowej, 2. Pułku Saperów Kaniowskich, Rejonowej Komendy Uzupełnień oraz Policji Państwowej działających na tym właśnie terenie. Jeśli chodzi o bardziej szczegółowe dane to liczba 55. osób zamordowanych w Katyniu obejmuje 22. ppor., 17. por., 10. kpt., 2. rtm., 4. mjr. W tej grupie osób znajduje się 15. oficerów sł. st. (1 ppor., 5. por., 5. kpt., 4. mjr.), 33. oficerów rez. (21. ppor., 9. por., 3. kpt.) oraz 7. oficerów w st. sp. (3. por., 2. kpt., 2. rtm.). Z kolei liczba 40. osób zamordowanych w Kalininie obejmuje 37. funkcjonariuszy Policji Państwowej (14. post., 12. st. post., 6. przod., 2 st. przod., 2. asp., 1 funkcjonariusza o nieznanym stopniu służbowym) oraz 3. żołnierzy rez. (kpr., por., kpt.). Natomiast liczba 48. osób zamordowanych w Charkowie obejmuje 19. ppor., 11. por., 8. kpt., 3. rtm., 6. mjr., 1. płk. W tej grupie osób znajduje się 17. oficerów sł. st. (2. ppor., 5. por., 5. kpt., 2. rtm., 3. mjr.), 24. oficerów rez. (17. ppor., 6. por., 1 kpt.) oraz 7. oficerów w st. sp. (2. kpt., 1 rtm., 3. mjr., 1 płk). Ostatnią najmniej liczną grupą są 3. żołnierze sł. st. (1 por., 1 rtm., 1 mjr.) zamordowani w nieznanym miejscu kaźni na terenie Ukrainy. 16 Zob również: M. Bożko, Lista Katyńska wciąż jest otwarta,,,dzienik Wschodni, 15 kwietnia 2010, s. 7; Z. Kiełb, O powstaniu puławskiej listy katyńskiej,,,przegląd Powiatowy, nr 5, 2010, s. 3-6. 4
Głównym kierunkiem moich zainteresowań badawczych, dotyczących Zbrodni Katyńskiej są życiorysy osób, związanych w przeszłości z Puławami i powiatem puławskim. W trakcie poszukiwania informacji na ich temat odnalazłem także odnoszące się do żołnierzy z 15. Pułku Piechoty,,Wilków, pilotów i obserwatorów ze,,szkoły Orląt oraz innych oficerów, podoficerów i policjantów, powiązanych z dziejami pobliskiego Dęblina. Nie były to jedyne interesujące mnie wzmianki, jakie udało się uzyskać podczas dwuletniej kwerendy. Są nimi również wiadomości o osobach związanych z szeroko pojętą Lubelszczyzną czy też pobliskim Zwoleniem, Radomiem i Kozienicami. W trakcie żmudnych poszukiwań liczba odnalezionych osób, powiązanych z puławską ziemią, a także z Dęblinem i Lublinem przerosła moje najśmielsze oczekiwania. Przerosła tym bardziej, gdyż dotychczasowe ustalenia moich poprzedników udało się nie tylko po części zweryfikować i poprawić, ale niejednokrotnie uzupełnić w sposób znaczący o biogramy zamordowanych Polaków, które nie były im znane. Zaskakujące wyniki poszukiwań i podyktowane nimi potrzeby edukacyjne, mające na celu pogłębienie wiedzy lokalnych społeczności o Zbrodni Katyńskiej, wpłynęły na rozszerzenie zakresu tematyczno-terytorialnego mojej kwerendy. Sama decyzja zajęcia się tym mordem w węższym, a następnie znacznie szerszym ujęciu regionalnym wynikała nie tylko z faktu, że jestem historykiem. Była przede wszystkim spowodowana moją powinnością względem pomordowanych Polaków i wewnętrzną potrzebą zajęcia się tym tematem. Na jego zakres wpłynęły także moje osobiste, zawodowe i naukowe związki z Puławami, Dęblinem i Lublinem. Tak więc w niniejszej publikacji odnajdą Państwo również informacje o zamordowanych przez NKWD oficerach i podoficerach Wojska Polskiego oraz policjantach i strażnikach więziennych, których losy skrzyżowały się niegdyś z dziejami tych miast i obszarów terytorialnych 17. W dniu 2 października 2008 r. obchodziliśmy 64. rocznicę zakończenia Powstania Warszawskiego. Z tej okazji w Muzeum Regionalnym PTTK w Puławach, staraniem kolegów z Grupy Historycznej 15. Pułku Piechoty,,Wilków otwarto tymczasową wystawę 15. Pułk Piechoty,,Wilków wczoraj i dziś. Celem tego przedsięwzięcia było przede wszystkim ukazanie: losów tej formacji od momentu jej powstania w 1918 r., udziału w wojnie polskobolszewickiej, organizacji i działalności w okresie międzywojennym oraz jej odtworzenie w strukturach Armii Krajowej. Zaakcentowano również związki tego pułku z Dęblinem i Puławami 18. Jednym z elementów wspomnianego zarysu historycznego były przekazane przeze mnie informacje dotyczące 28. oficerów przynależnych do tego pułku, zamordowanych w 1940 r. przez NKWD w Katyniu. Jak się okazało w trakcie zwiedzania wystawy, wśród przybyłych osób, a w szczególności byłych żołnierzy 15. Pułku Piechoty,,Wilków i Armii Krajowej oraz lokalnych mediów, temat Zbrodni Katyńskiej wywołał duże zainteresowanie, jak i zaskoczenie. Wobec zaobserwowanej reakcji i po rozmowach z kilkoma uczestnikami tej wystawy podjąłem dalsze kroki zmierzające nie tylko do uszczegółowienia tej listy, ale również poszerzenia zawartych w niej informacji o wiadomości biograficzne. Było to tym bardziej istotne, że do dnia dzisiejszego nie opublikowano listy żołnierzy tej dęblińskiej formacji, których pochłonęła Zbrodnia Katyńska. 17 Przy okazji tych działań udało mi się również uzupełnić LLK o blisko 300 osób. Zob. szerzej: Z. Kiełb, Lista polskich jeńców związanych z Lubelszczyzną zamordowanych w Katyniu, Twerze, Charkowie i innych nieznanych miejscach kaźni, [w:] Katyń pamiętamy, [Dodatek przygotowany we współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej],,,Dziennik Wschodni, 7 kwietnia 2010, s. 1-2. 18 Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej w dniach 19-21 sierpnia 1921 r. 15. Pułk Piechoty przybył do dęblińskiej twierdzy, gdzie otrzymał miejsce stałego stacjonowania. W dniu 19 lipca 1939 r. dla upamiętnienia zasług bojowych tej formacji otrzymała ona nazwę 15. Pułku Piechoty,,Wilków. W obliczu niemieckiego zagrożenia pułk ten został zmobilizowany w nocy z 23 na 24 sierpnia 1939 r. i udała się 5 dni później w rejon Zduńskiej Woli, a następnie w okolice Wielunia, gdzie wszedł w skład Armii,,Łódź i rozpoczęła swój szlak bojowy w kampanii wrześniowej. Zob. szerzej: J. Trzaskowski, Twierdza Dęblin, Dęblin 2000, s. 28-29. 5
Na podstawie zgromadzonych informacji udało się odnaleźć 67 osób, które w różny sposób, podczas swojej służby wojskowej, zarówno tymczasowej, jak i stałej były związane z dęblińskim pułkiem,,wilków. Mamy więc w Katyniu 32. osoby, Charkowie 33 osoby, Kalininie 1. osobę, oraz nieznanym miejscu kaźni na terenie Ukrainy 1. osobę. Jeśli chodzi o bardziej szczegółowe dane to liczba 32. osób zamordowanych w Katyniu obejmuje: 17. ppor., 4. por., 7. kpt., 3. mjr. i 1. ppłk. W tej grupie osób znajduje się 11. oficerów sł. st. (3. por., 6. kpt., 2. mjr.), 17. oficerów rez. (wyłącznie w stopniu ppor.) oraz 4. oficerów w st. sp. (1. por., 1. kpt., 1 mjr, 1. ppłk). Natomiast liczba 33. osób zamordowanych w Charkowie obejmuje: 1. chor., 11. ppor., 10. por., 7. kpt., 1. rtm., 1. mjr., 2. ppłk. W tej grupie osób znajduje się 9. oficerów sł. st. (1. chor., 1 por., 4. kpt., 1. rtm., 1. mjr., 1. ppłk), 21. oficerów rez. (11. ppor., 9. por., 1 kpt.) oraz 3. oficerów w st. sp. (2. kpt., 1 ppłk). Ostatnią najmniej liczną grupą stanowią 2. żołnierze z których jeden będący por. rez. został zamordowany w Kalininie, a drugi gen. bryg. w st. sp. został zamordowany w nieznanym miejscu kaźni na terenie Ukrainy. Dęblińską,,Szkołę Orląt zawsze darzyłem pewnego rodzaju sentymentem 19. Wynikał on z chęci podjęcia w 1995 r. nauki w Ogólnokształcącym Liceum Lotniczym im. Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury w Dęblinie. Zarówno ten fakt, jak i wpływ filmu Andrzeja Wajdy,,Katyń, w którym aktor Paweł Małaszyński wcielił się w postać por. pilota Piotra, inżyniera konstruktora z 1. Pułku Lotniczego w Dęblinie 20, przyczyniły się do większego zainteresowania mojej osoby odnalezionymi,,dęblińskimi pilotami. Dodatkowym czynnikiem była również lektura pracy Jerzego Pawlaka o polskich lotnikach zamordowanych, zmarłych i zaginionych po wrześniu 1939 r. 21 Autor ten we wstępie swojej publikacji stwierdził, że przedstawione przez niego zestawienie pomordowanych oraz ich życiorysy nie są kompletne, co wynikało z trudności w dostępie do pełnej dokumentacji zatrzymanych przez NKWD polskich oficerów 22. Po 16 latach, jakie minęły od druku tej książki, nastąpił znaczny postęp badań nad Zbrodnią Katyńską, dzięki którym, opublikowane źródła oraz inne materiały pozwoliły mi wzbogacić i uzupełnić informacje przekazane przez Jerzego Pawlaka i innych autorów. Na podstawie zgromadzonych informacji udało mi się odnaleźć 73. osoby, które w różny sposób były związane z dęblińską,,szkołą Orląt. Mamy więc w Katyniu 35 osób, w Charkowie 38 osób. Jeśli chodzi o bardziej szczegółowe dane to liczba 35. osób zamordowanych 19 Potocznie używane określenie,,szkoła Orląt dotyczy najstarszej polskiej uczelni lotniczej Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych w Dęblinie. Początki jej funkcjonowania wyznacza data 5 listopada 1925 r., kiedy to utworzono Oficerską Szkołę Lotnictwa w Grudziądzu w miejsce Wyższej Szkoły Pilotów. W dniu 14 kwietnia 1927 r. przeniesiono ją do Dęblina. W 1928 r. przemianowano ją na Szkołę Podchorążych Lotnictwa, kształcąc nadal obs. W 1929 r. utworzono w Dęblinie Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. W jego skład wchodziły m.in. Szkoła Podchorążych Lotnictwa (kształcono w niej obs.), Szkoła Pilotów Rezerwy i Kurs Pilotażu dla Oficerów Młodszych Lotnictwa. W latach 1935-1937 wprowadzono istotne zmiany w zakresie czasu nauki w Szkole Podchorążych Lotnictwa, którą przedłużono do 3 lat i rozpoczęto jednocześnie równoległe szkolenie pil. i obs. Ze względu na modernizację i rozbudowę Sił Powietrznych II Rzeczypospolitej Polskiej Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa w Dęblinie uległo reorganizacji. W dniu 17 lipca 1937 r. w jego miejsce powołano Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa nr 1, w ramach którego 20 sierpnia 1937 r. utworzono samodzielną Szkołę Podchorążych Rezerwy Lotnictwa. W okresie międzywojennym w dęblińskiej szkole lotniczej odbyło się 13 promocji. Wyszkolenie lotnicze uzyskało 973 absolwentów w tym 707 obs. i 266 pil. Zob. szerzej: J. Zieliński, Komendanci,,Szkoły Orląt. The Commandants of,,the Fledgling Eagles School, Warszawa 2005, s. 3-28; A. Marciniuk, Lotnicze tradycje miasta Dęblina, [w:] Dęblin wczoraj i dziś, pod red. D. Cenkiela, R. Gaduli, A. Wojdyły-Pawlak, A. Przedpełskiego, M. Iwaniec, Dęblin 2006, s. 55-65. 20 Informacje o swoim przydziale wojskowym por. Piotr podał widzom, gdy przebywał w wagonie kolejowym wraz z towarzyszami niedoli, zmierzającym z całym transportem 10 kwietnia 1940 r., do stacji w Gniezdowie. 21 J. Pawlak, Ostatnie lądowanie. Lotnicy polscy zamordowani, zaginieni i zmarli w ZSRR IX. 1939 IX. 1942, Warszawa 1994. 22 Ibid., s. 10. 6
w Katyniu obejmuje: 15. ppor., 15. por., 4. kpt., i 1. ppłk. W tej grupie osób znajduje się 20. oficerów sł. st. (5. ppor., 11. por., 3. kpt., 1. ppłk), 14. oficerów rez. (10. ppor., 4. por.) oraz 1 oficer w st. sp. (kpt.). Natomiast liczba 38. osób zamordowanych w Charkowie obejmuje: 1. pchor., 10. ppor., 13. por., 13. kpt., 1. mjr. W tej grupie osób znajduje się 33. oficerów sł. st. (7. ppor., 12. por., 13. kpt., 1. mjr.,), 1. podoficer i 4. oficerów rez. (1. pchor., 3. ppor., 1. por.). Podczas poszukiwania osób związanych z dęblińską,,szkoła Orląt odnalazłem również i takie które podczas swojej służby były powiązane z tym miastem. Nie dotyczy to oficerów 15. Pułku Piechoty,,Wilków z Dęblina oraz tych osób które pełniły swoją służbę na terenie miejscowości Irena będącej do 1 kwietnia 1939 r. w granicach pow. puławskiego. Udało się odnaleźć 23 osoby, z których 6 zamordowano w Katyniu, 15 w Charkowie i 2. w Kalininie. Jeśli chodzi o bardziej szczegółowe dane to liczba 6. osób spoczywających w Katyniu obejmuje: 1. ppor., 2. por. i 3. mjr. W tej grupie osób znajduje się 1. oficer sł. st. (mjr), 2. oficerów rez. (1 ppor., 1 mjr) oraz 3. oficerów w st. sp. (2. por., 1 mjr). Natomiast liczba 15. osób zamordowanych w Charkowie obejmuje: 2. ppor., 1. por., 8. kpt. i 1. mjr. W tej grupie osób znajduje się 9. oficerów sł. st. (1 por., 6. kpt., 2. mjr.), 2. oficerów rez. (wyłącznie ppor.) oraz 4. oficerów w st. sp. (2. kpt., 2. mjr.). Ostatnią najmniej liczną grupę stanowią 2. policjanci (1. st. post., 1. przod.) którzy zostali zamordowani w Kalininie. Mając na uwadze to, że dla wielu czytelników lektura tegoż wprowadzenia, jak i pozostałych rozdziałów książki, dotyczących tak wielu pomordowanych nie będzie łatwa, mam jednak nadzieję, że przyczyni się ona do przywrócenia w naszej pamięci tych wszystkich żołnierzy i policjantów w życiorysach których odbijają się nie tylko trudne i tragiczne, ale również piękne losy naszej Ojczyzny. Żywię także nadzieję, że publikacja ta ugruntuję w pamięci Czytelników skrywane przez pół wieku informacje na temat zbrodni katyńskiej, o której Polacy nie mogą zapomnieć. [ ] 1 sierpnia 2010 r., Puławy Zbigniew Kiełb 7