Zamawiający: Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział we Wrocławiu 53-139 Wrocław ul. Powstańców Śląskich 186 Monitoring ornitofauny w Lesie Pilczyckim i na polach irygacyjnych Wrocławia w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 w sezonie lęgowym 2013 Wykonawca: BIURO PROJEKTOWE EKOsystem Sp. z o.o. ul. Wielkopolska 54/2, 56-416 Twardogóra, NIP: 911-200-38-53, REGON: 021767403, KRS: 0000403281, mail: biuro@bpekosystem.pl, Tel. 663 223 628 Wrocław, kwiecień-sierpień 2013 rok
Opracował zespół w składzie: Dr hab. Grzegorz Orłowski Mgr inz. Zbigniew Onyśko
Spis treści 1. Cel i zakres opracowania... 3 2. Podstawa opracowania... 3 3. Lokalizacja i metodyka prac... 4 3.1. Lokalizacja... 4 3.1.1 Pola irygacyjne... 5 3.1.2 Las Pilczycki... 6 3.2. Metodyka prac... 7 3.2.1 Charakterystyka gatunków objętych monitoringiem... 7 3.2.2 Pola irygacyjne... 10 3.2.3 Las Pilczycki... 11 4. Wyniki... 12 4.1. Pola irygacyjne... 12 4.2. Las Pilczycki... 13 5. Określenie potencjalnych zagrożeń i stanu populacji badanych gatunków ptaków... 15 6. Wytyczne metodyczne dla przyszłego monitoringu... 15 7. Literatura... 17 8. Załączniki mapowe... 18
1. Cel i zakres opracowania Celem monitoringu jest określenie oddziaływania Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 na ornitofaunę, na etapie eksploatacji wraz z opracowaniem raportu z niniejszego monitoringu Autostradowa Obwodnica Wrocławia od km 1+603,81 do km 28+368,75 wraz z łącznikiem Kobierzyce od km 0+000 do km 2+489,45 i łącznikiem Długołęka od km 0+000 do km 6+0001. Niniejsze zamówienie stanowi wypełnienie pkt 6 decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach z dnia 25 września 2006r. sygn. SR.III.6613-5/34/AK/06. Przedstawione opracowanie omawia wyniki monitoringu ornitofauny lęgowej w Lesie Pilczyckim (obszar Natura 2000 Las Pilczycki) i na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie co najmniej 600 m od granicy pasa drogowego wzdłuż przedmiotowego odcinka Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 (zob. lokalizacja Załącznik 1-2). Zgodnie z przedmiotem zamówienia monitoring obejmuje następujące gatunki ptaków: derkacz Crex crex, kropiatka Porzana porzana, zielonka Porzana parva, podróżniczek Luscinia svecica, sieweczka rzeczna Charadrius dubius, muchołówka białoszyja Ficedula albicollis. 2. Podstawa opracowania a) umowa nr GDDKiA O/WR D-9/37/BU/U/I-4/2013 z dnia 2 kwietnia 2013 r. zawartej pomiędzy Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad oddział we Wrocławiu, ul. Powstańców Śląskich 186, 53-139 Wrocław, a Biurem Projektowym EKOsystem Sp. z o.o., ul. Wielkopolska 54/2, 56-416 Twardogóra, b) Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz. U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z późniejszymi zmianami). c) Ustawa Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. nr 62 z dnia 20 czerwca 2001 r. poz. 627 z późniejszymi zmianami) d) dokumenty wyjściowe decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach z dnia 25 września 2006r. sygn. SR.III.6613-5/34/AK/06, 3
Monitoring ornitofauny w Lesie Pilczyckim i na polach irygacyjnych Wrocławia w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 raport końcowy (okres kwiecień- lipiec 2012); opracowanie Ansee consulting raport o oddziaływaniu na środowisko projektowanej Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8, wykonany przez AKSZAK CONSULTING, Wrocław, kwiecień 2006, Oddziaływanie Obwodnicy Autostradowej Wrocławia na proponowany obszar Natura 2000 PLH 020069 Las Pilczycki, wykonany przez AKSZAK CONSULTING, Wrocław, luty 2008, raport o oddziaływaniu budowanej Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 na obszar Natura 2000 PLH 020078 Kumaki Dobrej, wykonany przez FPP Consulting Sp. z o.o., Warszawa, wrzesień 2010 r., 3. Lokalizacja i metodyka prac Badania ornitofauny na Polach Irygacyjnych i Lesie Pilczyckim prowadzone w 2013 roku stanowią kontynuację monitoringu prowadzonego w 2012 (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). 3.1. Lokalizacja Monitoring został przeprowadzony na terenie Lasu Pilczyckiego (teren obszaru Natura 2000 Las Pilczycki) i na polach irygacyjnych Wrocławia, na odcinku ok. km 18+190 22+000 Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 w pasie po min. 600 m w każdą stronę od granicy pasa drogowego AOW. Orientacyjna mapa z zasięgiem obszaru badań została przedstawiona poniżej. 4
Ryc. 1 Lokalizacja obszaru badań na terenie Lasu Pilczyckiego i Pół irygacyjnyc 3.1.1 Pola irygacyjne Teren pól irygacyjnych ukształtowany został w całości w wyniku działalności człowieka w drugiej połowie 19. wieku, jako naturalna oczyszczalnia ścieków, po uprzednim zniwelowaniu naturalnych pozostałości koryt rzek Odry i Widawy (MPWiK 2009). Na polach irygacyjnych dominują głównie łąki irygowane ściekami oraz ekstensywnie użytkowane (częściowo wyłączone z użytkowania) osadniki i pola rezerwowe, porośnięte trzciną Phragmites australis. W miejscach o wysokim stanie wód jako domieszka występuje także pałka szerokolistna Typha latifolia oraz tatarak Acorus calamus (wg Orłowski i Sęk 2005, Orłowski, Górka i Sęk 2008, Orłowski i Górka 2010, Orłowski, Górka i Rusiecki 2010). Na osadnikach wykształciły się trzcinowiska, które położone są w terenie otwartym, w otoczeniu łąk, tylko wokół niektórych występują niewielkie skupiska drzew. Większe obszary leśne graniczą z omawianym obszarem głównie od północy i zachodu. Teren ten nie jest zamieszkany, a niewielkie osiedla mieszkaniowe (Rędzin, Świniary, Lipa Piotrowska i Osobowice) znajdują się poza jego granicami. W ostatnich latach na skutek wybudowania nowej oczyszczalni ścieków i zmniejszenia o ponad połowę ilości dopływających ścieków (w 5
latach 1980. ok. 150 tys. m 3 /dobę, a obecnie 50 70 tys. m 3 /dobę obserwuje się stopniowe lądowienie i osuszanie omawianego obszaru, w tym trzcinowisk (Orłowski i in. 2010). Teren pól irygacyjnych ze względu na występowanie tutaj ok. 5% całej krajowej populacji podróżniczka uznany został jako ostoja ptaków o randze europejskiej. Występująca tutaj populacja podróżniczka jest obecnie jednym z największych znanych skupisk lęgowych tego gatunku w zachodniej Polsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Orłowski i in. 2008, 2010). Obecnie Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu rozpatruje wniosek złożony przez Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne przygotowany na podstawie wyników całościowej inwentaryzacji przyrodniczej (Ogielska i in. 2009) i szczegółowych badań ornitologicznych prowadzonych na tym obszarze (Orłowski i Sęk 2005, Orłowski, Górka i Sęk 2008, Orłowski i Górka 2010, Orłowski, Górka i Rusiecki 2010) o utworzenie na zdecydowanej większości pól irygacyjnych rezerwatu ornitologicznego (P. Kołodziejczyk in), którego przedmiotem ochrony będzie m.in. jedna z najliczniejszych w południowozachodniej Polsce populacji podróżniczka i zespoły ptaków wodno-błotnych zamieszkujące trzcinowiska i łąki. 3.1.2 Las Pilczycki Las Pilczycki (całkowita powierzchnia: 119,6 ha) to kompleks leśny o powierzchni około 90 ha położony w zachodniej części Wrocławia, u zbiegu Odry i jej lewobrzeżnego dopływu Ślęzy (za GIOŚ 2013). Obszar ten stanowi pozostałość naturalnego lasu łęgowego. Obecnie, mimo, iż pełni on funkcję lasu podmiejskiego, zachował ciągłość struktury i funkcji z dawnymi lasami łęgowymi doliny Odry, pomimo regularnie prowadzonej, ekstensywnej gospodarki leśnej. Obecnie jest chroniony w ramach programu Natura 2000, jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk PLH020069 Las Pilczycki. Na terenie ostoi stwierdzono 8 typów siedlisk wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. Kluczowe znaczenie dla obszaru mają łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe; łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe; grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny. Występuje tu jedna z dwóch największych populacji pachnicy dębowej Osmoderma eremita w Polsce południowozachodniej, bardzo liczna jest także populacja kozioroga debosza Cerambyx cerdo którego główne centrum występowania w kraju przypada właśnie na dolinę Odry. Istotne jest także występowanie stabilnej populacji przeplatki maturny Hypodryas maturna. Dla zachowania tego zespołu bezkręgowców, a także występujących tu nietoperzy z Załącznika II konieczna 6
jest ochrona siedlisk leśnych. Na terenie obszaru Natura 2000 Las Pilczycki występują również chronione gatunki płazów, ptaków oraz ssaków. Wśród gatunków ptaków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Ptasiej na terenie Lasu Pilczyckiego oprócz muchołówki białoszyjej, gniazdują regularnie dwa gatunki dzięciołów: czarny Dryocopus martius i średni Dendrocopos medius, oraz nieregularnie dzięcioł zielonosiwy Picus canus (GIOŚ 2013). 3.2. Metodyka prac 3.2.1 Charakterystyka gatunków objętych monitoringiem Monitoringiem zostało objętych 6 gatunków ptaków. Derkacz, nazwa łacińska: Crex crex, kod gatunku: CX Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą, wymagający ochrony czynnej Status zagrożenia w Europie: V gatunek narażony na wyginięcie Gatunki specjalnej troski w Europie (BirdLife International): SPEC 1 Dyrektywa Ptasia: załącznik I Konwencja Berneńska: załącznik II Konwencja Bońska: załącznik II Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Derkacz zasiedla otwarte i pół-otwarte tereny z żyznymi, podmokłymi, ekstensywnie użytkowanymi łąkami oraz turzycowiska. Licznie występuje w dolinach rzecznych, okolicach strumieni, bagien oraz łąk ze stagnująca woda. Współcześnie zasiedlił pola uprawne. Występuje na terenie całego kraju. Najliczniej zasiedla północno-wschodnią i wschodnią cześć kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004). Szacunkowa liczebność na terenie kraju : 30 000 44 000 samców. Podróżniczek, nazwa łacińska: Luscinia svecica, kod gatunku: LUS Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą, wymagający ochrony czynnej Polska Czerwona Księga Zwierząt: NT niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia Dyrektywa ptasia: Załącznik I Gatunki specjalnej troski w Europie (BirdLife International): Non-SPEC Konwencja Berneńska: Załącznik II Konwencja Bońska: brak 7
Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Pierwotnym środowiskiem podróżniczka w Europie Środkowej były zbiorowiska krzewiastych wierzb, porastające nieuregulowane terasy zalewowe dużych rzek, a za główną przyczynę jego zaniku uznaje się likwidację tych biotopów na skutek zabiegów melioracyjnych. Z tego powodu największe znane ostoje w Polsce podróżniczka przetrwały do obecnych czasów prawie wyłącznie w mało przekształconych dolinach rzecznych. W Polsce podróżniczek uznany został za gatunek na skraju wymarcia. Sytuacja ta jest odzwierciedleniem dramatycznego spadku liczebności podróżniczka, obserwowanego od końca 19. wieku w prawie całej środkowej i zachodniej Europie. Współcześnie w Polsce podróżniczek zasiedla głównie trzcinowiska i tereny podmokłe porośnięte zaroślami wierzb (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Orłowski i in. 2008). Szacowana liczebność na terenie kraju : 1300-1600 par, gatunek wykazuje trend wzrostowy. Kropiatka, nazwa łacińska: Porzana porzana, kod gatunku: PZO Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą Status zagrożenia w Europie: S gatunek niezagrożony BirdLife International: SPEC 4 Dyrektywa ptasia: Załącznik I Gatunki specjalnej troski w Europie (BirdLife International): Non-SPEC Konwencja Berneńska: Załącznik II Konwencja Bońska: Załącznik II Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Kropiatka zasiedla obszary zalewowe, starorzecza oraz tereny bagienne w dolinach rzek, jak również zabagnione obrzeża stawów i jezior. Optymalnym siedliskiem są torfowiska niskie z szuwarami turzycowymi wysokimi, z mozgą, manną i tatarakiem. W Polsce gatunek ten występuje w całej niżowej części kraju, jednak jego rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne, podyktowane plamowym rozmieszczeniem odpowiednich biotopów. Najliczniej spotykana jest w północno-wschodniej Polsce. Nieliczna jest na południu, Pomorzu Środkowym i Pomorzu Zachodnim oraz Śląsku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004). Szacowana liczebność na terenie kraju : 2500-3500 par. 8
Zielonka, nazwa łacińska: Porzana parva, kod gatunku: PZA Status ochronny czynnej Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą, wymagający ochrony Status zagrożenia w Europie: S gatunek niezagrożony Polska Czerwona Księga Zwierząt (2001): NT gatunek niższego ryzyka, ale bliski zagrożenia BirdLife International: SPEC 4 Dyrektywa ptasia: Załącznik I Konwencja Berneńska: Załącznik II Konwencja Bońska: Załącznik II Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Zielonka występuje na wszelkich płytkich zbiornikach wodnych, zarówno naturalnych (starorzecza, jeziora), jak i sztucznych (stawy rybne, torfianki, glinianki, zbiorniki retencyjne) z pasem szuwaru. Jej występowanie jest uzależnione od poziomu wody. W Polsce zasiedla prawie cały rejon niżowy, występuje jednak w znacznym rozproszeniu. Bardzo rzadka na Pomorzu Środkowym i Śląsku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004). Szacowana liczebność na terenie kraju : 1200-2000 par. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius, kod gatunku: CD Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą, wymagający ochrony czynnej Status zagrożenia w Europie: S gatunek niezagrożony BirdLife International: SPEC - Dyrektywa ptasia Art. 4.2 Konwencja Berneńska: Załącznik II Konwencja Bońska: Załącznik II Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Sieweczka rzeczna zamieszkuje rozlegle, otwarte, piaszczyste tereny, lub pokryte skąpa roślinnością. Współcześnie większość populacji zasiedla siedliska antropogeniczne, takie jak zbiorniki zaporowe, spuszczone stawy, pola uprawne i tereny ruderalne. Gatunek ten występuje na terenie całej Polski, lokalnie w odpowiednich biotopach może występować liczniej (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004). Szacowana liczebność na terenie kraju : 3000-4000 par. 9
Muchołówka białoszyja, nazwa łacińska: Ficedula albicollis, kod gatunku: FA Status ochronny Ochrona gatunkowa w Polsce: gatunek objęty ochrona ścisłą Gatunki specjalnej troski w Europie (BirdLife International): non - SPEC Dyrektywa Ptasia: załącznik I Konwencja Berneńska: załącznik II Konwencja Bońska: załącznik II Preferencje siedliskowe i występowanie w Polsce Jest to gatunek zasiedlający stare drzewostany liściaste, głównie grądy, łęgi i buczyny. W lasach naturalnych jako miejsca lokalizacji gniazda, muchołówka białoszyja wybiera najczęściej naturalne dziuple. W ostatnich latach coraz częściej kolonizuje ona duże parki w miastach. Gatunek lokalnie liczny, zwykle jednak nieliczny lub bardzo nieliczny (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Krajowa populacja szacowana jest na około 10 000 par. Muchołówka białoszyja wykazuje trend wzrostowy i powyższy szacunek może być znacząco zaniżony. 3.2.2 Pola irygacyjne Monitoring prowadzono w północnej części pól irygacyjnych. Badania awifauny prowadzono w sezonie wiosennym 2013 w okresie od 6 kwietnia do 9 lipca. Późny termin rozpoczęcia monitoringu (początek kwietnia) wynikał z długo utrzymujących się niskich temperatur i poprzedzony został wstępnymi kontrolami terenowymi w celu określenia jak najszybszego rozpoczęcia monitoringu po przylocie podróżniczka (zwykle początek kwietnia). Ogółem cały obszar łąk oraz trzcinowisk skontrolowano co najmniej pięciokrotnie, w tym trzykrotnie w godzinach wieczornych (17.00-22.00) i dwukrotnie w godzinach nocnych (22.00-1.00). Metodykę taką stosowano w trakcie wcześniejszych badań nad występowaniem ptaków wodno-błotnych na tym obszarze, w tym podróżniczka, derkacza i dwóch innych gatunków chruścieli (kropiatki i zielonki) będących przedmiotem niniejszego opracowania (Orłowski i Sęk 2005, Orłowski i in. 2008, 2010, 2013). Ze względu na wielkość badanej powierzchni kolejne kontrole składały się z szeregu liczeń prowadzonych w wybranych trzcinowiskach i fragmentach łąk. Pierwszą kontrolę wieczorną przeprowadzono w okresie 6 kwiecień 10 maj (daty cenzusów ptaków w terenie: 6.04, 8.04, 9.04, 15.04, 20.04, 30.04, 1.05, 5.05, 8.05), drugą w okresie 12-29 maj (daty cenzusów ptaków w terenie: 12.05, 15.05, 27.05, 29.05), a trzecią w czerwcu (9.06, 11.06, 16.06). Pierwszą kontrolę nocną przeprowadzono w dniach 1.06 i 3.06, a kontrolę drugą w dniach 16.06, 1.07 i 2.07. Kontrole 10
nocne nastawione były głównie na wykrywanie derkacza i dwóch innych gatunków chruścieli (kropiatki i zielonki) będących przedmiotem niniejszego opracowania. Kontrole terenowe prowadzono podczas bezwietrznej i bezdeszczowej pogody. Wyniki obserwacji nanoszono na mapy. Trzcinowiska kontrolowano przemieszczając się wokół ich zewnętrznej krawędzi. Liczebność podróżniczka w trzcinowiskach ustalono na podstawie maksymalnej liczby samców stwierdzonych w danym trzcinowisku. Podczas liczenia tego gatunku szczególną uwagę przywiązywano do lokalizacji równocześnie śpiewających samców oraz ich przemieszczeń w czasie lotów tokowych. 3.2.3 Las Pilczycki Od 27 kwietnia 2013 kontrolowano (podobnie jak w poprzednim sezonie 2012) powierzchnię ok. 45 ha położoną na południe od AOW (w maksymalnym oddaleniu ok. 750 metrów od AOW; Orłowski i in. 2012; zob. Załącznik 2) oraz mniejszy fragment Lasu Pilczyckiego (ok. 13,9 ha) położony na północ od AOW. Na podstawie braku odpowiednich otwartych (nieleśnych) siedlisk wykluczono możliwość występowania derkacza, kropiatki, zielonki oraz sieweczki rzecznej, natomiast niespodziewanie w dużym trzcinowisku (ok. 4,5 ha) położonym na skraju Lasu Pilczyckiego nad brzegiem Odry wykryto jedno terytorium podróżniczka (Załącznik 2). Badania nad rozmieszczeniem muchołówki białoszyjej na terenie Lasu Pilczyckiego prowadzono w okresie od 27.04.2013 do 30.05.2013 w szczytowym okresie aktywności głosowej samców muchołówki białoszyjej (Chylarecki i in. 2009). Ze względu na progresywny wzrost liczeby śpiewających samców w trzeciej dekadzie kwietnia, związany z osiedlaniem się nowoprzybyłych migrantów kontrole terenowe skumulowano na przełomie kwietnia i maja, wykonując wówczas 6 porannych (1-2 godziny) cenzusów na wybranych fragmentach Lasu Pilczyckiego w następujących dniach: 27.04, 28.04, 30.05, 1.5, 3.05 i 8.05. W dniu 12.05, 20.05, 30.05 przeprowadzono trzy późniejsze kontrole celem wykrycia samotnych samców. Kontrole prowadzone były w korzystnych warunkach pogodowych (brak opadów, słaby wiatr). Podczas każdej kontroli na mapach notowano obserwacje śpiewających / terytorialnych samców oraz osobniki dorosłe z materiałem gniazdowym. Obserwacje te były podstawą wyznaczania stanowisk lęgowych. 11
4. Wyniki 4.1. Pola irygacyjne W sezonie wiosennym 2013 na omawianym obszarze spośród sześciu gatunków, które stanowiły cel monitoringu stwierdzono występowanie dwóch z nich, mianowicie derkacza i podróżniczka. Derkacz, nazwa łacińska: Crex crex, kod gatunku: CX Liczebność na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie 600 m od AOW W pasie 600 m od AOW stwierdzono 7 terytoriów derkacza ( Załącznik 1). Wszystkie terytoria tego gatunku zlokalizowane były na łąkach. W poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring derkacza, na tym samym terenie wykryto 5 terytoriów tego gatunku (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). Wyższa liczebność w 2013 roku (zarówno w pasie 600 m od AOW i całych Polach Irygacyjnych, gdzie wykryto ponad 25 terytorialnych derkaczy; G. Orłowski dane niepubl.) może być wynikiem bardziej sprzyjających warunków środowiskowych, a w szczególności bardziej wilgotnej wiosny. Podróżniczek, nazwa łacińska: Luscinia svecica, kod gatunku: LUS Liczebność na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie 600 m od AOW W pasie 600 m od AOW stwierdzono 22 terytoria podróżniczka na terenie pól irygacyjnych, jedno stanowisko na terenie Lasu Pilczyckiego oraz jedno stanowisko poza obszarem objętym monitoringiem. (Załącznik 1, 2). Wszystkie terytoria tego gatunku zlokalizowane były w trzcinowiskach. W największym trzcinowisku zlokalizowanym tuż pod konstrukcją AOW stwierdzono 8 terytoriów. W sąsiednim dużym trzcinowisku, które zostało zniszczone w trakcie prac budowlanych AOW wykazano 4 terytoria, które znajdowały się w niewielkich płatach trzcin zlokalizowanych pod konstrukcją obwodnicy (Załącznik 1). W poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring podrózniczka, na tym samym terenie wykryto 26 terytoriów tego gatunku (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). Nieco niższa liczebność w 2013 roku (22 terytorialne samce; zob. powyżej) może być może być okresowych fluktuacji liczebności populacji. 12
Kropiatka, nazwa łacińska: Porzana porzana, kod gatunku: PZO Liczebność na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie 600 m od AOW Gatunek nie został stwierdzony na badanym obszarze pól irygacyjnych w trakcie prowadzonej inwentaryzacji. Kropiatka nie gniazdowała na tym obszarze także w 2008, czyli przed rozpoczęciem budowy AOW. Dwie pary wykazane we wcześniejszym opracowaniu (Orłowski i Górka 2010) występowały w północnej części pól irygacyjnych poza badanym 600 metrowym pasem od AOW. Kropiatki nie wykryto również w poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring na tym samym terenie (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). Zielonka, nazwa łacińska: Porzana parva, kod gatunku: PZA Liczebność na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie 600 m od AOW Zielonka nie została stwierdzona na badanym obszarze pól irygacyjnych w trakcie prowadzonej inwentaryzacji. Gatunek ten nie gniazdował na całym obszarze pól irygacyjnych także w 2008 (Orłowski i Górka 2010), czyli przed rozpoczęciem budowy AOW. Zielonki nie wykryto również w poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring na tym samym terenie (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). Sieweczka rzeczna Charadrius dubius, kod gatunku: CD Liczebność na polach irygacyjnych we Wrocławiu w pasie 600 m od AOW Sieweczka rzeczna nie została stwierdzona na badanym obszarze pól irygacyjnych w trakcie prowadzonej inwentaryzacji w 2013 roku. W 2008 roku na całym obszarze pól irygacyjnych stwierdzono 8 par, które gniazdowały na wysychających odstojnikach położonych z dala od AOW (Orłowski i Górka 2010). Sieweczki rzecznej nie wykryto również w poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring na tym samym terenie (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). W trakcie prowadzonych badań terenie pól irygacyjnych nie wykazano muchołówki białoszyjej. Wynika to z charakteru siedlisk, uniemożliwiających występowanie tego gatunku. Gatunek ten występuje na terenie Lasu Osobowickiego, poza granicami pól irygacyjnych. 4.2. Las Pilczycki W sezonie wiosennym 2013 w Lesie Pilczyckim w pasie 600 m wokół AOW spośród sześciu gatunków, które stanowiły cel monitoringu stwierdzono występowanie dwóch z nich: muchołówki białoszyjej i podróżniczka. 13
Muchołówka białoszyja, nazwa łacińska: Ficedula albicollis, kod gatunku: FA Liczebność w Lesie Pilczyckim Łącznie na całej badanej powierzchni (58,9 ha) w Lesie Pilczyckim (powierzchnia 45 ha na południe od AOW i powierzchnia na północ od AOW 13,9 ha) wykryto 15 terytoriów muchołówki białoszyjej. Stwierdzone zagęszczenie wynoszące 2,55 pary / 10 ha było niższe niż w 2012 roku (Orłowski i in. 2012). Ze względu jednak na trudności metodyczne w wykrywaniu tego gatunku (Walankiewicz i in. 1997) wyniki z 2013 mogą być zaniżone. Przyczyną niższego zagęszczenia w 2013 może być również uwzględnienie fragmentu Lasu Pilczyckiego położonego na północ od AOW, który nie był badany w 2012, a gdzie ze względu na zwarty drzewostan i brak odpowiednich luk stwierdzono zaledwie 2 terytoria muchołówki białoszyjej (Załącznik 2). Otrzymane zagęszczenie w 2013 roku można uznać jednak za przeciętne na tle innych wyników badań z Polski (por. Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Ponadto w kolejnych latach mogą występować znaczące fluktuacje liczebności, a na wykrywalność i liczebność ptaków wpływają warunki pogodowe i presja drapieżników. Obecnie, podobnie jak 2012 roku, stwierdzono obecność 5 terytoriów w sąsiedztwie AOW. W poprzednim sezonie (2012), kiedy prowadzono analogiczny monitoring muchołówki białoszyjej wyłącznie na południe od AOW wykryto 17 terytoriów tego gatunku (Orłowski, Grochowski, Jaśkiewicz i Mazur 2012). Nieco niższa liczebność w 2013 roku (13 terytorialnych samce na powierzchni zlokalizowanej na południe od AOW; zob. Załącznik 2) może być wynikiem okresowych flukuacji liczebności populacji, a także dość niekorzystnymi warunkami pogodowymi związanymi z długotrwałymi opadami ograniczającymi zasoby owadów latających, które są podstawą diety muchołówek (Cramp 1998). Podróżniczek, nazwa łacińska: Luscinia svecica, kod gatunku: LUS W sezonie 2013 jedno terytorium podróżniczka wykryto niespodziewanie w dużym trzcinowisku (ok. 4,5 ha) położonym na skraju Lasu Pilczyckiego nad brzegiem Odry (Załącznik 2). Jest to pierwsze stanowisko tego gatunku wykryte w części Wrocławia leżącej na południe od Odry. 14
5. Określenie potencjalnych zagrożeń i stanu populacji badanych gatunków ptaków Muchołówka białoszyja jest gatunkiem, który w ostatnich latach skolonizował nizinne lasy liściaste na Dolnym Śląsku, w tym większe peryferyjne parki we Wrocławiu (Dyrcz i in. 1990, Kopij 2008, Tomiałojć 2011). W latach 1980. muchołówka ta nie gniazdowała jeszcze w Lesie Pilczyckim (Lontkowski 1989). W obecnym okresie eksploatacji AOW nie stwierdzono negatywnego wpływu na rozmieszczenie gniazdujących ptaków. W przypadku muchołówki białoszyjej kluczowym zabiegiem jest zachowanie odpowiedniej struktury drzewostanu luk oraz starych dziuplastych drzew na terenie całej ostoi. W porównaniu do ostatnich danych o całkowitej liczebności populacji podróżniczka na polach irygacyjnych we Wrocławiu ok. 95 terytoriów (Orłowski i in. 2010), z dużym przybliżeniem można wskazać, iż w 2013 roku w pasie 600 m wokół AOW gniazdowało ok. 25% tej całej populacji. Kluczowe dla przetrwania populacji podróżniczka na polach irygacyjnych we Wrocławiu jest zachowanie wszystkich istniejących trzcinowisk, gdyż gatunek ten w ostatnich latach zasiedlił zupełnie małe płaty trzcin, w których nie występował jeszcze na początku lat 2000 (Orłowski i Sęk 2005). Wydaje się, iż obecnie przy braku dalszego wpływu na środowisko (związanego głównie z rozbudową sieci drogowej) wpływ istniejącej już AOW na liczebność podróżniczka i derkacza nie jest już zagrożeniem. Istotnie w wyniku prac budowlanych zniszczono duże trzcinowisko znajdujące się pod konstrukcją AOW, jednak posadowienie całej obwodnicy na dużej wysokości ponad ziemią ogranicza emisję hałasu i umożliwia gniazdowanie ptaków w bezpośrednim sąsiedztwie tej drogi. Obecnie największym zagrożeniem dla populacji podróżniczka, derkacza i szeregu innych gatunków ptaków są planowane duże inwestycje budowlane, które zakładają likwidację całego obszaru pól irygacyjnych. 6. Wytyczne metodyczne dla przyszłego monitoringu Ze względu na wczesne przystępowanie do lęgów wskazane jest rozpoczynanie liczeń podróżniczka już w trzeciej dekadzie marca. Wydaję się, iż strefą optymalną do ustalenia liczebności derkacza i podróżniczka wokół AOW przebiegającej przez obszar pól irygacyjnych we Wrocławiu będzie 600 m, co wynika z dużego przemieszczania się terytorialnych samców derkacza w trakcie sezonu lęgowego. Monitoringiem przyrodniczym Lasu Pilczyckiego należy objąć również podróżniczka Luscinia svecica. 15
Ze względu na występowanie licznej populacji derkacza, podróżniczka i muchołówki białoszyjej w pobliżu AOW, a także obecność potencjalnych siedlisk dla kropiatki, zielonki i sieweczki rzecznej w pasie 600 m od AOW w celu stwierdzenia oddziaływania Autostradowej Obwodnicy Wrocławia na etapie eksploatacji inwestycji istnieje potrzeba dalszego monitoringu, który powinien obejmować: 1) Pola Irygacyjne: monitoring liczebności derkacza, kropiatki, zielonki, podróżniczka i sieweczki rzecznej. 2) Las Pilczycki: monitoring liczebności muchołówki białoszyjej i podróżniczka. Należy wskazać, iż pomimo, że kropiatka, zielonka i sieweczka rzeczna nie występowały w pasie 600 m od AOW zarówno w 2012 i 2013 roku, dwa z tych gatunków (kropiatka i sieweczka rzeczna) dość regularnie gniazdują w północnej części Pól Irygacyjnych (G. Orłowski dane niepubl.). Proponuje się prowadzenie monitoringu przez okres 5 lat od oddania inwestycji do użytku. Pięcioletni okres monitoringu jest wystarczający do określenia wpływu eksploatacji AOW na populacje przedmiotowych gatunków ptaków. 16
7. Literatura Chylarecki, A. Sikora. Z. Cenian. 2009. Monitoring ptaków lęgowych poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa. Cramp S. (Red). 1998. The Complete Birds of the Western Palaearctic on CD-ROM. Oxford Univ. Press, UK. GIOŚ 2013. NATURA 2000 Standardowy formularz danych. PLH020069. Las Pilczycki. dostępne na: natura2000.gdos.gov.pl/datafiles/download/plh020069/sdf Gromadzki M. (red.). 2004. Ptaki (część II). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Kopij G. 2008. Awifauna lęgowa Obszaru Specjalnej Ochrony Natura 2000 Grądy Odrzańskie we Wrocławiu. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 27(4), 95-114. Lontkowski J. 1989. Ptaki wróblowe (Passeriformes) północno-zachodniej części Wrocławia (z uwzględnieniem badań ilościowych metodą kartograficzną). Ptaki Śląska, 7, 40-81. Ogielska M., Maślak R., Czyż B., Kierzkowski P., Kusznierz J., Malkiewicz A., Orłowski G., Tarnawski D., Urban R. 2009. Inwentaryzacja przyrodnicza faunistyczna obszaru pól irygowanych na Osobowicach we Wrocławiu. Wydział Inżynierii Miejskiej Urzędu Miejskiego Wrocławia. Wrocław. Orłowski G., Górka W. 2013. Landscape and patch characteristics affecting the assemblages of birds in reedbeds in terrestrial matrix. Annales Zoologici Fennici 50, 36-51. Orłowski G., Grochowski P., Jaśkiewicz M., Mazur N. 2012. Monitoring ornitofauny w Lesie Pilczyckim i na polach irygacyjnych Wrocławia w ciągu Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8. Raport końcowy (okres kwiecień lipiec 2012). ANSEE Consulting Michał Jaśkiewicz. Raport dla GDDKiA. 14 ss. Orłowski G., Górka W. 2010. Lęgowe ugrupowania awifauny trzcinowisk i cenne gatunki siedlisk łąkowych pól irygacyjnych we Wrocławiu. Ornis Polonica 51, 77-92. 17
Orłowski G., Górka W., Sęk M. 2008. Liczebność i preferencje siedliskowe wrocławskiej populacji podróżniczka Luscinia svecica w latach 2004-2007. Notatki Ornitologiczne, 49, 13-20. Orłowski, G., Górka W., Rusiecki S. 2010. Wrocławskie Pola Irygacyjne. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki. 517-518. Orłowski G., Sęk M., 2005. Semi-natural reedbeds as breeding habitat of Bluethroat (Luscinia svecica L.) on a sewage farm in Wrocław city (south-western Poland). Polish Journal of Ecology 53(1), 133-140. Tomiałojć L. 2011. Changes in breeding bird communities of two urban parks in Wrocław across 40 years (1970 2010): before and after colonization by important predators. Ornis Polonica 52: 1-25. Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Walankiewicz W., Czeszczewik D., Mitrus C. & Szymura A. 1997. How the territory mapping technique reflects yearly fluctuations in the Collared Flycatcher Ficedula albicollis Acta Ornithologica 32: 201 207 8. Załączniki mapowe Załącznik 1. Lokalizacja terytoriów derkacza Crex crex i podróżniczka Luscinia svecica w pobliżu odcinka km 18+190 22+000 Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 w sezonie lęgowym 2013; strefa 600 m od AOW skala 1:1000 Załącznik 2. Lokalizacja terytoriów muchołówki białoszyjej Ficedula albicollis w pobliżu odcinka km 18+190 22+000 Autostradowej Obwodnicy Wrocławia A-8 w sezonie lęgowym 2013; strefa 600 m od AOW skala 1: 1000 18