Bezdomność ukryty problem. Analiza zjawiska i systemowe sposoby radzenia sobie z nim Broszura informacyjna

Bezdomność ukryty problem. Analiza zjawiska i systemowe sposoby radzenia sobie z nim Broszura informacyjna Badanie dla Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu w ramach projektu pt. Koordynacja i współpraca na rzecz integracji społecznej Wielkopolski współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Konsorcjum badawcze: Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności oraz Centrum Doradztwa i Badań Społecznych "SOCJOGRAM" Gdańsk Poznań, 2014

Broszura informacyjna, którą trzymacie Państwo w ręku prezentuje najważniejsze wyniki badania pt. Bezdomność ukryty problem. Analiza zjawiska i systemowe sposoby radzenia sobie z nim zrealizowanego przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności oraz Centrum Doradztwa i Badań Społecznych "SOCJOGRAM" na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu w okresie od września do grudnia 2014 roku. Broszura zawiera podsumowanie wyników zrealizowanego badania. Stanowią one wybrane wnioski z przeprowadzonych badań i analiz wraz z rekomendacjami. W broszurze informacyjnej uwzględniono kwestie przekrojowe, a jednocześnie potencjalnie najciekawsze dla czytelnika. Prezentowane wyniki dotyczą analizy zjawiska bezdomności oraz zagrożenia bezdomnością w powiatach Województwa Wielkopolskiego. Prezentujemy cztery główne obszary problemowe. Diagnoza zjawiska bezdomności w Wielkopolsce oraz identyfikacja barier w systemie pomocy społecznej (instytucjonalnej i pozarządowej) utrudniających przeciwdziałanie bezdomności i proces wychodzenia z bezdomności. Diagnoza sytuacji osób zagrożonych bezdomnością w Wielkopolsce oraz identyfikacja barier w systemie pomocy społecznej (instytucjonalnej i pozarządowej) utrudniających przeciwdziałanie zagrożeniu bezdomnością Usługi mieszkaniowe w kontekście usług społecznych Skuteczne mechanizmy wspierania procesu przeciwdziałania i zwalczania bezdomności przez samorząd wojewódzki oraz dobre praktyki samorządów gminnych i powiatowych. Zapraszamy do lektury niniejszej broszury i zachęcamy do zapoznania się z całym raportem. Wykonawcy: Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności ul. Przytockiego 4 80-245 Gdańsk www.pfwb.org.pl Centrum Doradztwa i Badań Społecznych "SOCJOGRAM" Ul. Wyzwolenia 17c/3 80-537 Gdańsk Zamawiający: Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Poznaniu ul. Feliksa Nowowiejskiego 11 61-731 Poznań 2

Kilka słów o badaniu Przedsięwzięcie realizowano wykorzystując więcej niż jedną metodę i technikę badawczą. Użyto następujących metod i technik: Desk research (DR). Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) łącznie przeprowadzono 180 wywiadów w 6 subregionach województwa wielkopolskiego, wywiady realizowano z przedstawicielami JST oraz NGO, a także z pracownikami ochrony zdrowia, bezpieczeństwa publicznego (Policji, Straży Miejskiej), rynku pracy i edukacji oraz z osobami bezdomnymi i zagrożonymi bezdomnością kwestionariusze ankiet kierowane do instytucji (JOPS, placówki dla osób bezdomnych i zagrożonych bezdomnością, wydziały zagospodarowania mieniem komunalnym) Pogłębione wywiady eksperckie (WE) zrealizowano 10 takich wywiadów (propozycja ekspertów w metodologii). Wywiady grupowe (FGI) zrealizowano 18 zogniskowanych wywiadów grupowych. Warsztaty rekomendacyjne przeprowadzono 4 warsztaty. Badanie realizowane było w podziale na subregiony województwa poznańskiego, z jednoczesnym zachowaniem wrażliwości na napotkaną różnorodność danych na poziomie powiatu i gminy. Podział na subregiony jest tożsamy z tym przyjętym przez Wojewódzki Urząd Pracy. Bazowano zatem na sześciu subregionach: Kaliskim (złożonym z powiatów: Kalisza, kaliskiego, krotoszyńskiego, jarocińskiego, pleszewskiego, ostrowskiego, ostrzeszowskiego, kępińskiego), Konińskim (złożonym z powiatów: Konina, konińskiego, kolskiego, tureckiego, słupeckiego) Leszczyńskim (złożonym z powiatów: Leszna, leszczyńskiego, wolsztyńskiego, kościańskiego, gostyńskiego, rawickiego), Pilskim (złożonym z powiatów: pilskiego, złotowskiego, chodzieskiego, czarnkowskotrzcianeckiego, wągrowieckiego), Poznańskiem (złożonym z powiatów: poznańskiego, szamotulskiego, obornickiego, śremskiego, średzkiego, gnieźnieńskiego, wrzesińskiego, grodziskiego, nowotyskiego, międzychodzkiego), Mieście Poznaniu. Zebrany w trakcie prac terenowych, badania ankietowego i analizy treści materiał został opracowany, tak jako przewidywały to plany w czterech obszarach. Tak więc czytelnik znajdzie poniżej kolejno część poświęconą zagadnieniu bezdomności, zagrożeniu bezdomnością, usługom mieszkaniowym oraz rekomendacjom (czyli informacjom o mechanizmach wsparcia przeciwdziałania i zwalczania bezdomności przez samorząd województwa wielkopolskiego i dobre praktyki dla samorządów gmin). Na każdy z obszarów składają się dane zebrane zarówno w terenie (wyniki IDI, FGI, wywiadów eksperckich, dane uzyskane w badaniu kwestionariuszowym oraz rezultaty warsztatów rekomendacyjnych) jaki i dane zebrane w trakcie przeprowadzania desk research. Bezdomność Pojęcie bezdomność w świadomości społecznej jest zbitką sprzecznych wyobrażeń, które albo obwiniają osoby bezdomne za sytuację w jakiej się znalazły, albo nakładają na resztę społeczności bezwarunkowy nakaz świadczenia pomocy. Takie myślenie stanowi egzemplifikację bezradności wobec zjawiska (bezradności myślenia, bezradności wyobrażeń). 3

Definiowanie Sformalizowane formy wsparcia wymagają precyzyjnego ujęcia problematyki. W tym celu powstała i funkcjonuje w ustawie o pomocy społecznej definicja bezdomności, która brzmi: osoba bezdomna osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania (USTAWA z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej; Dz.U. 2004 Nr 64 poz. 593). Jest ona wykorzystywana przez instytucje niosące pomoc ludziom bezdomnym. Badanie ujawniło, że ci eksperci, którzy nie stosują ustawowej definicji bazują na własnym doświadczeniu i intuicji w definiowaniu lub w ogóle nie stosują definicji w pracy z ludźmi bezdomnymi. Poza ustawą funkcjonuje dokument, pozwalający zoperacjonalizować bezdomność ze względu na różne sytuacje mieszkaniowe. Mowa tu o Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia mieszkaniowego ETHOS, w której pojęcie bezdomności i wykluczenia mieszkaniowego zostało podzielone na kilka kategorii ujmujących stopień deprywacji mieszkaniowej od najgłębszego (bez dachu nad głową, do najpłytszego (nieodpowiednie mieszkanie). Europejska Typologia Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS Kategoria Koncepcyjna Bez dachu nad głową BEZDACHOWOŚ Ć Bez miejsca zamieszkania BEZ- MIESZKANIOWO ŚĆ Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna 1 2 3 4 5 Osoby mieszkające w przestrzeni publicznej - śpiący pod chmurką Osoby w zakwaterowaniu awaryjnym/interw encyjnym Osoby w placówkach dla bezdomnych Osoby w schroniskach dla kobiet Osoby w zakwaterowaniu dla imigrantów 1.1 Publiczna lub zewnętrzna przestrzeń 2.1 Noclegownie 3.1 3.2 3.3 4.1 5.1 5.2 Schronisko dla Bezdomnych Zakwaterowanie tymczasowe Przejściowe zakwaterowanie wspierane Zakwaterowanie w schronisku dla kobiet Tymczasowe zakwaterowanie/ośrod ki recepcyjne Zakwaterowanie dla migrujących pracowników Życie na ulicy lub w miejscach publicznych, bez schronienia, które może zostać uznane za pomieszczenie mieszkalne Osoby bez stałego miejsca zamieszkania, korzystające z placówek oferujących nocleg, placówki bezpośredniego i łatwego dostępu (niskoprogowe) Gdzie z założenia czas zamieszkiwania powinien być krótki Osoby zakwaterowane z powodu doświadczania przemocy w rodzinie (głównie kobiety), gdzie pobyt z założenia powinien być krótkoterminowy Recepcyjne lub krótkotrwałe zakwaterowanie z powodu imigracji lub uchodźctwa 4

6.1 Instytucje penitencjarne/karne Brak dostępu do mieszkania przed zwolnieniem z instytucji Niezabezpieczo ne mieszkanie 6 7 8 Osoby opuszczające instytucje Osoby otrzymujące stałe, długoterminowe wsparcie ze względu na bezdomność Osoby żyjące w niezabezpieczony m (niepewnym) mieszkaniu 9 Osoby zagrożone eksmisją 10 Osoby zagrożone przemocą 6.2 Instytucje medyczne 6.3 7.1 7.2 8.1 8.2 8.3 Instytucje/domy dla dzieci Opieka nad starszymi ludźmi bezdomnymi Wspierane mieszkalnictwo dla uprzednio bezdomnych ludzi Tymczasowo u rodziny lub przyjaciół Wynajmujący nielegalnie Nielegalne zajmowanie ziemi 9.1 Z orzeczoną eksmisją 9.2 Nakaz zwrotu mienia 10.1 Incydenty rejestrowane przez Policję/Straż Miejską Pozostawanie dłużej niż potrzeba ze względu na brak mieszkania Bez zidentyfikowanego mieszkania (np. przed zbliżającymi się 18 urodzinami) Długoterminowe zakwaterowanie z opieką i pomocą dla ludzi kiedyś bezdomnych (zazwyczaj pobyt dłuższy niż rok) Życie w konwencjonalnym mieszkaniu, ale nie w swoim stałym miejscu zamieszkania z powodu braku domu Zajmowanie mieszkania bez legalnej/ważnej umowy najmu lub nielegalne zajmowanie mieszkania Zajmowanie ziemi bezprawnie Kiedy nakaz eksmisji jest wdrażany (nakaz eksmisji został wydany) Kiedy właściciel/kredytodawca ma prawo przejęcia własności Gdy Policja podejmuje akcję by zagwarantować bezpieczeństwo ofiar przemocy w rodzinie Nieodpowiednie / Nieadekwatne zakwaterowanie 11 12 13 Osoby żyjące w tymczasowych/ niekonwencjonalny ch/ nietrwałych konstrukcjach (strukturach) Osoby mieszkające w lokalach substandardowych Osoby mieszkające w warunkach przeludnienia 11.1 Mobilne domy 11.2 Niekonwencjonalne budynki 11.3 Tymczasowe konstrukcje 12.1 13.1 Zajmowanie mieszkania nieodpowiedniego do zamieszkiwania/niespeł niającego standardów mieszkaniowych Najwyższa krajowa norma przeludnienia Nieprzeznaczone jako stałe miejsca zamieszkiwania Prowizoryczne schronienie, szałas, szopa lub inna konstrukcja Nie w pełni stałe/trwałe struktury budy, chaty lub domki letniskowe Nienadające się do zamieszkania według ustawowego standardu krajowego lub przepisów budowlanych Zdefiniowane jako przekroczenie krajowych standardów przeludnienia lub pomieszczeń użytkowych lub metrażu na osobę Uwaga: Pobyt krótkoterminowy jest normalnie zdefiniowany jako krótszy niż jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony jako dłuższy niż rok Definicja ta jest kompatybilna z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez UNECE/EUROSTAT (raport 2006) 5

Typologia ETHOS, choć nie jest znana przez kluczowych interesariuszy lokalnych systemów pomocy w województwie wielkopolskim, to zgodnie typologią badani wyróżniają wewnętrzne zróżnicowanie bezdomności na uliczną (bez dachu nad głową) i instytucjonalną (bez mieszkania). Przyczyny i skala występowania Badania empiryczne, które realizowane były w województwie zimą 2013 r. wskazały na skalę bezdomności (osób, do których fizycznie dotarto w dniu badania i przeprowadzono z nimi wywiad) na nie mniej niż 2 567 osób. Badani eksperci wskazują na to, że nie we wszystkich powiatach dotarto do wszystkich osób, do tego inne statystyki pokazują wyższe sumy. Specjaliści zajmujący się badanym problemem wskazują, że bez względu na kraj (Europy), na region kraju odsetek ludzi bezdomnych w stosunku do ogółu obywateli jest podobny, na tej podstawie zestawiając liczbę mieszkańców Wielkopolski z mieszkańcami województwa pomorskiego i wynikami tamtejszych badań bezdomności należy bezdomności w Wielkopolsce określić na liczbę w przedziale od 3 000 do 4 000 osób. Poniżej znajdują się wyniki badania z 2013 r (kolor niebieski) oraz dane dotyczące bezdomności zabrane na podstawie analizy danych Oceny Zasobów Pomocy Społecznej ( kolor jasno błękitny). 6

Rys. nr 1. Bezdomność w Wielkopolsce w 2013 r. Dane z badania MPiPS oraz OZPS Proporcje między bezdomnością instytucjonalną (wg typologii ETHOS bezmieszkaniowość) i pozainstytucjonalną (wg typologii ETHOS bezdachowość) należy przyjąć dla województwa wielkopolskiego na zawierające się w przedziale od 20% do 40% dla bezdachowości. Profil socjodemograficzny ludzi bezdomnych Profil socjodemograficzny osób bezdomnych w województwie wielkopolskim nie odbiega od reszty kraju. Dominują mężczyźni, kobiety stanowią około 15% populacji. 7

Wykres nr 1. Bezdomność a płeć. Średni wiek osób bezdomnych należałoby określić w przedziale od 40 do 60 lat. Do bezdomności trafiają również osoby bardzo młode w wieku 18-20 lat. Obecnie jest to niewielki odsetek populacji. Jednak, jak ujawnia badanie, wykazujący tendencję wzrostową (osoby młode charakteryzuje uzależnienie od substancji psychoaktywnych innych niż alkohol, często nieudany epizod emigracji zarobkowej, niskie wykształcenie, stosunkowo krótki starz w bezdomności i co za tym idzie stosunkowo duże szanse usamodzielnienia). Natomiast średni czas bycia osobą bezdomną to 7 lat. Takie wyniki poddają pod wątpliwość klasyczne myślenie o usamodzielnianiu ludzi bezdomnych poprzez zatrudnienie, otrzymanie lokalu itd. Dane uzyskane w oparciu o dostępne statystyki oraz deklaracje uczestników badania są w odniesieniu do profilu socjodemograficznego spójne i jednocześnie korespondują z wynikami uzyskiwanymi na przestrzeni wielu lat w pomorskich badaniach dotyczących profilu socjodemograficznego osób bezdomnych. Zdecydowana większość osób bezdomnych ma złożone problemy zdrowotne i jest niepełnosprawna. Osoby z orzeczonym stopniem niepełnosprawności stanowią nie mniej niż 30% populacji. Problemy zdrowotne są przede wszystkim konsekwencją długoletnich uzależnień oraz ryzykownego stylu życia, jaki prowadzą ludzi bez domu. Znaczna część osób nadużywa alkoholu. Uzależnienie od alkoholu jest wspólną cechą prawie wszystkich osób bezdomnych. Osoby przebywające poza systemem placówkowym w przeważającej mierze nie posiadają ubezpieczenia zdrowotnego, co w razie interwencji lekarskiej (pobytu w szpitalu) rodzi konieczność wyrobienia takiego ubezpieczenia. Grupę opisuje się jako bierną zawodową (większość nie pracuje i nie jest zarejestrowana jako osoby bezrobotne), jedną z przyczyn bierności są zadłużenia i zajęcia komornicze. Dość powszechne są doświadczenia pozbawienia wolności. Pogłębiona analiza zagadnienia przyczyn bezdomności wskazuje na obszar przyczyn instytucjonalnych. Jak również pogłębianie analizy prowadzi do przekonania, że bezdomność jest wypadkową krzyżowania się wielu przyczyn i deficytów, a mówienie o jednej głównej, czy początkowej przyczynie to uproszczenie. Schronienie dla ludzi bezdomnych W grudniu 2014 w Wielkopolsce funkcjonowały 68 placówek (w rzeczywistości 62 kilka placówek łączy dwie usługi) dla ludzi bezdomnych (ogrzewalnie 1; noclegownie - 10; schroniska; - 44; hostele/domy - 13) z łączną liczbą 1943 miejscach noclegowych. W statystykach uwagę zwracają powiaty pozbawione placówek dla ludzi bezdomnych (chodzieski, jarociński, kaliski, leszczyński, ostrzeszowski, rawicki, turecki, wolsztyński). 8

Rys. nr 2. Geograficzny rozkład miejsc noclegowych dla ludzi bezdomnych w oparciu o dane MPiPS. Powyższa mapa obrazuje geograficzny rozkład liczby miejsc noclegowych dla ludzi bezdomnych w Wielkopolsce. Pobieżna analiza mapy wskazuje na pewną prawidłowość, otóż miejsca noclegowe skoncentrowano w dużych aglomeracjach. Powiaty o dominacji obszarów wiejskich charakteryzują się małą liczbą takich miejsc lub kompletnym ich brakiem (np. turecki, chodzieski, szamotulski). Kobiety mogą być przyjmowane w 45 placówkach. Bariery Badanie pozwoliło zidentyfikować bariery systemu wsparcia. Poniżej bariery te zostały przedstawione w uporządkowaniu ze względu na typologię oraz uporządkowanie w strukturze Modelu GSWB. Pod każdą zidentyfikowaną barierą wskazano możliwe sposoby ich niwelowania. 9

Wskazując na bariery skutecznego wsparcia osób bezdomnych można wyróżnić: infrastrukturalne i usługowe braki w lokalnym systemie wsparcia, (rozwój infrastruktury wsparcia oraz usług szczególnie w obszarze pracy socjalnej i rozwiązań mieszkaniowych) sposób działania pewnych instytucji i usług, (zwiększenie wrażliwości funkcjonowania instytucji oraz podejmowanych działań na specyfikę problemów osób bezdomnych) w samych beneficjentach pomocy (osobach bezdomnych). (zwiększenie intensywności pracy socjalnej, szczególnie w obszarze motywowania, wzbudzania chęci zmiany i wiary w sensowność podejmowania działań zmierzających do zmiany) Obszar współpracy: brak zaangażowanie innych niż pomoc społeczna agend polityki społecznej w obszarze rozwiązywania problemu bezdomności, (motywowanie do współpracy poprzez ukazywanie korzyści wynikających z brania odpowiedzialności za rozwiązanie problemu) deficyt koordynacji gminnego systemu pomocy (na poziomie zapobiegania, interwencji, integracji) (tworzenie jasnych struktur współpracy, przekazywanie koordynacji oddelegowanemu do tego podmiotowi) brak współpracy w obszarze profilaktyki i integracji, (włączanie do współpracy podmioty działające w zakresie profilaktyki i integracji) małe zaangażowanie władz lokalnych w problematykę bezdomności, (systematyczne prowadzenie edukacji władz lokalnych w zakresie rozwiązywania problemu bezdomności) negatywne stereotypy dotyczące osób bezdomnych. (realizacja kampanii społecznych mających na celu zmianę stereotypów postrzegania problematyki bezdomności i pomocy ludziom bezdomnym) Obszar pracy socjalnej: przeciążenie kadry pracowników socjalnych nadmiarem obowiązków (zbyt dużo środowisk), (zwiększenie kadry pracowników socjalnych, rozwój usług asystenckich, rozdzielenie pracy socjalnej od postępowania administracyjnego) przeciążenie pracy socjalnej zadaniami związanymi z prowadzeniem dokumentacji, administracji, (rozdzielenie pracy socjalnej od postępowania administracyjnego) brak pracy socjalnej w placówkach dla bezdomnych, (wprowadzenie standardów placówek gdzie znajdują się wymogi dotyczące zatrudniania pracowników socjalnych w noclegowniach i schroniskach) brak asystentów osób bezdomnych. (rozwój usługi asystentury osobom bezdomnym) Obszar streetworkingu: 10

deficyt usługi, (rozwój usług streetworkerskich w gminach zgłaszających problem bezdomności ulicznej, rozwój streetworkingu samopomocowego) niestabilne funkcjonowanie streetworkingu (uzależnione od dotacji). (rozwój streetworkingu realizowanego ze środków samorządowych, rozwój wieloletnich programów streetworkerskich) Obszar zdrowia: trudny dostęp do usług zdrowotnych, (wypracowanie rozwiązań proceduralnych związanych z potwierdzaniem prawa do świadczeń opieki zdrowotnej) bardzo trudny dostęp do usług opiekuńczych (ZOL, ZPO), (wypracowanie procedur ułatwiających dostęp do usług opiekuńczych osobom o niskich dochodach) bardzo trudny do leczenia uzależnień. (udrożnienie systemu leczenia uzależnień; umożliwienie zmotywowanym uzależnionym osobom bezdomnym przerywanie ciągów pod procesjonalną opieką medyczna (oddziały przerywania ciągów), przyjmowanie zmotywowanych osób uzależnionych na leczenie mających jeszcze stężenie alkoholu we krwi) Obszar edukacji i zatrudnienia: brak profesjonalnego motywowania osób bezdomnych do podejmowania działań w zakresie aktywizacji społecznej i zawodowej, (wprowadzenie usług asystentów osób bezdomnych motywujących do zmiany sytuacji, wzbudzających wiarę w sens podejmowania działań aktywizacyjnych) zadłużenia komornicze demotywują osoby. (rozwój rozwiązań mających na celu szukanie rozwiązań zadowalających wierzyciela i nie demotywujących dłużnika do podejmowania zatrudnienia) Obszar mieszkalnictwa i pomocy doraźnej: nie istnieje system prewencji bezdomności, który zapobiegałbym dopływowi osób do placówek dla osób bezdomnych. Niemal wszystkie osoby prowadzące lub pracujące w placówkach dla osób bezdomnych odnotowały wzrost liczby osób trafiających do ośrodków ze względu na uruchomienie w szerszym zakresie eksmisji. problemy koordynacyjne w zapewnieniu w trybie interwencyjnym schronienia osobom bezdomnym, szczególnie w godzinach wieczornych i nocnych, a także w weekendy (dotyczy dużych miast, miast na prawach powiatu). Odnotowano wielokrotnie przypadki, wielogodzinnych, przeciągających się interwencji służb mundurowych, z powodu odmów przyjęcia do poszczególnych placówek, przewożenia osób z placówki do placówki, co przekłada się na mnożenie czasu i kosztów interwencji. Każda organizacja i placówka ma własne regulaminy, których pracownicy służb mundurowych nie zawsze znają. przydałby się taka ogólnopolska strona internetowa, typu jak strona o Domach Pomocy Społecznej: są wyszczególnione adresy placówek, ile mają miejsc na bieżąco. Żeby coś takiego też było chociażby na terenie województwa wielkopolskiego: tyle schronisk i na bieżąco, żeby gdzieś była informacja w Internecie, że jest tyle wolnych miejsc tyle dla kobiet, tyle dla mężczyzn. A tak to wiadomo, zanim człowiek obdzwoni całą Wielkopolskę, żeby szukać miejsca, to czasem cały dzień zejdzie. (IDI subregion poznański) 11

(stworzenie bazy na poziomie województwa, która byłaby na bieżąco aktualizowana i zawierałaby informacje o dostępnych miejscach noclegowych w placówkach) poszczególne subregiony województwa są nierównomiernie wysycone placówkami, np. tego rodzaju usług brakuje w ogóle w powiatach: chodzieskim, jarocińskim, kaliskim, leszczyńskim, ostrzeszowskim, rawickim, tureckim, wolsztyńskim. niedostateczna liczba dostępnych miejsc noclegowych, - Im zimniej, się robi ciaśniej. - Dokładnie. Dostawa, taborety. Mamy kupione taborety, bo krzesła zajmują dość dużo miejsca, więc mamy kupione taborety (podkr. autora). (IDI subregion kaliski) (zwiększenie podaży miejsc noclegowych dla osób bezdomnych) brak usług niskoprogowych (placówek łatwego dostępu), (rozwój placówek łatwego dostępu tak aby nikt nie był zmuszony do nocowania na ulicy z powodu braku adekwatnej usługi) deficyt placówek specjalistycznych (schroniska profilowane ze zwiększonym akcentem na usługi opiekuńcze), które stanowiłyby swego rodzaju poczekalnie do DPS, (rozwój placówek specjalistycznych, stanowiących swoistą poczekalnię przed DPS) brak miejsc zapewniających wsparcie dla pełnych rodzin, tzn. nie ma obecnie placówek dla rodzin i w ofercie pomocowej taka rodzina musi się rozdzielić. brak standaryzacji usług (uporządkowanie katalogu dostępnych placówek), (wprowadzenie standardów usług placówek egzekwowanych przez Wojewodę Wielkopolskiego) brak wystarczającej liczby mieszkań chronionych i wspieranych dla osób wychodzących z bezdomności, o czym szerzej w części poświęconej usługom mieszkaniowym. Gminy mniejsze, gdzie skala bezdomności jest mała mogłyby rozwiązywać problem bezdomności wyszukując dla swoich bezdomnych miejsca do mieszkania i to by było łatwiejsze i tańsze. Gmina powinna być odpowiedzialna za swoich mieszkańców, przystosowywać lokale dla swoich mieszkańców, pracownicy socjalni gminy powinni mocno skoncentrować się na działaniach prewencyjnych zapobiegających utracie mieszkania, a takie wypychanie własnych mieszkańców do innej gminy prowadzi do jego izolacji, zmniejsza szanse na powrót do swojego wcześniejszego miejsca zamieszkania. (FGI Poznań) (rozwój zaawansowanych usług mieszkaniowych mieszkań wspieranych, treningowych, wspomaganych) część noclegowni w mniejszych gminach zamykana na okres letni, (rozwój usług centrum dziennego wsparcia oferujących osobom bezdomnym w dzień możliwość pobytu w bezpiecznym miejscu) niedostateczna liczba usług obszarze pomocy doraźnej, (rozwój centr dziennego wsparcia oferujących usługi z zakresu pomocy doraźnej) brak ofert dziennego wsparcia, szczególnie w miejscowościach, w których funkcjonują tylko noclegownie, 12

(rozwój centr dziennego wsparcia oferujących usługi z zakresu pomocy doraźnej) długotrwałe zamieszkiwanie przez osoby w placówkach, powodujące wygaszanie aktywności społecznych, bierność, apatię brak wiary w zmianę sytuacji życiowej (uzależnienie od pomocy i adaptację do zastanej sytuacji życiowej). im dłużej ktoś przebywa w placówce tym trudniej je usamodzielnić (FGI Poznań) (deinstytucjonalizacja systemu pomocy ludziom bezdomnym, likwidowanie noclegowni i schronisk na rzecz mieszkalnictwa wspomaganego i treningowego) peryferyjne umiejscowienie niemal wszystkich placówek i usług dla osób bezdomnych. Większość z nich umiejscowiona jest znacznie poza centrum a niektóre wprost poza granicami miast. Osobom bezdomnym a także osobom postronnym, trudno do nich dojechać. Ponadto sami mieszkańcy mają utrudniony dostęp do instytucji i organizacji usytuowanych w centrum, co wiąże się z dużymi kosztami przejazdów, co z kolei przekłada się na generowanie zadłużenia, biorąc pod uwagę, że niewiele z tych osób stać na bilety komunikacji miejskiej. Komunikacja publiczna do dzielnic czy obszarów, w których znajdują się placówki jest także nieregularna i bardzo rzadka, czego realizujący niniejsze badanie niejednokrotnie doświadczył. Mamy więc do czynienia z podwójnym wykluczeniem osób bezdomnych, z jednej strony związanym z samym brakiem domu z drugiej strony z dostępu do instytucji i usług. Umiejscowienie usług dla osób bezdomnych wpisuje się w proces marginalizacji tej grupy społecznej. placówki udzielające schronienia w większości przypadków są niedofinansowane, co przekłada się na często bardzo niski standard oferowanej usługi (np. opłakane warunki lokalowe) oraz niedobory zatrudnionej kadry (zdarzają się placówki, w których nie pracują opiekunowie), brak zatrudnionych pracowników socjalnych w subregionach poza Poznaniem jest nagminny. w związku z nierównomiernym nasyceniem placówkami problem z migracją ludzi bezdomnych oraz odpowiedzialnością gmin za wyemigrowane osoby, w dużych miejscowościach problem z przyjezdnymi osobami bezdomnymi (nikt nie chce brać za nie odpowiedzialności). w województwie wyraźnie brakuje usługi centr dziennego wsparcia. Szczególnie ów deficyt jest wyraźne w tych miejscowościach, w których funkcjonują noclegownie, zamykane na dzień. 13

Zagrożenie bezdomnością Prowadzone w województwie wielkopolskim badania nad zjawiskiem zagrożenia bezdomnością wykazały, że badane osoby (ale również i dokumenty źródłowe) nie przyjmują jednego sposobu definiowania interesującego nas zagadnienia. Zagrożenie bezdomnością rozumiane jest jako doświadczanie określonych problemów społecznych przyczyniających się potencjalnie do faktu stania się osobą bezdomną. Innymi słowy - w województwie wielkopolskim nie dokonuje się (jak sugeruje choćby europejska typologia bezdomności ETHOS) operacjonalizacji tego, czym jest zagrożenie bezdomnością, jak wiąże się z wykluczeniem mieszkaniowym i jakie osoby zalicza się do grona osób zagrożonych pozostawaniem bez domu. Jedynym dokumentem na poziomie lokalnym, w którym explicite określa się, jakie grupy osób należy zaliczyć do grona zagrożonych bezdomnością, jest raport z badania osób bezdomnych przeprowadzonych w Poznaniu w lutym 2013 roku. 1. Tym niemniej źródło to wskazuje, że osobami/rodzinami poważnie zagrożonymi wykluczeniem społecznym w Polsce są rodziny wielodzietne, osoby powyżej 80-ego roku życia, osoby niepełnosprawne, bezrobotne, uzależnione, ekstremalnie ubogie (utrzymujące się wyłącznie z zasiłku). O wszystkich w/w grupach zarówno tych zdefiniowanych w typologii ETHOS, jak i tych wskazywanych w innych opracowaniach pisze się jako o kategoriach albo już wykluczonych albo podatnych na wykluczenie. Niemal nie ma odniesień i powiązań, w których konsekwencją splotu sytuacji społecznych i okoliczności życiowych byłaby bezdomność. Zagadnienie braku jednoznacznej definicji zagrożenia bezdomnością widoczne jest również w przypadku realizacji wywiadów indywidualnych, grupowych oraz warsztatów rekomendacyjnych. Zjawisko zagrożenia bezdomnością w wymiarze bezpośrednim w realizowanym badaniu ujmowane jest przez pryzmat dziewięciu określonych sytuacji życiowych: długotrwałe bezrobocie, zagrożenie eksmisją bądź wszczęcie sądowej procedury eksmisji, zadłużenie czynszowe oraz innego rodzaju (w tym alimentacyjne, bankowe, inne), przemoc w rodzinie, opuszczenie specjalistycznych instytucji w tym penitencjarnych, medycznych, instytucji/domów opieki/pieczy dla dzieci i młodzieży, ubóstwo, niepełnosprawność, w szczególności zaburzenia psychiczne, osoby podwójnie zdiagnozowane (zaburzone i chore psychiczne uzależnione od substancji psychoaktywnych), uzależnienia od substancji psychoaktywnych, hazardu, niezaradność życiowa. Przyjęta definicja i typologia zjawiska zagrożenia bezdomnością Osoby zagrożone bezdomnością można podzielić na osoby zagrożone w sposób bezpośredni i pośredni. Osoby bezpośrednio zagrożone bezdomnością to wszystkie te osoby, z którymi podejmowane są działania w zakresie prewencji celowej. Chodzi o osoby zagrożone utratą tytułu prawnego do lokalu lub zagrożone możliwością zamieszkiwania w lokalu dotychczasowym, nie mające tytułu prawnego do innego lokalu, w którym mogłyby zamieszkać, a ze względu na niski dochód i brak odpowiednich zasobów majątkowych nie mogące samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb mieszkaniowych. Do tej kategorii zaliczyć zatem należy osoby wobec których: toczy się w sądzie postępowanie eksmisyjne, orzeczono eksmisję, wykonano eksmisję, osoby opuszczające zakłady karne/areszty śledcze, nie potrafią wskazać miejsca swojego 1 Jest to jednak odniesienie pośrednie, bo w tym dokumencie znajduje się odwołanie do innych badań, realizowanych przez działający przy UAM Centrum Badań Jakości Życia z 2009 roku 14

pobytu po opuszczeniu jednostki penitencjarnej, osoby doświadczające przemocy w rodzinie w sposób wielokrotny, osoby pełnoletnie opuszczające instytucje pieczy zastępczej, Osoby pośrednio zagrożone bezdomnością to te, które uwikłane są w różnego rodzaju problemy społeczne. Wymienione problemy można podzielić na osoby zagrożone w sposób głęboki oraz płytki. Osoby pośrednio zagrożone bezdomnością w sposób głęboki to: osoby zadłużone powyżej 3 miesięcy przebywające w mieszkaniach komunalnych, osoby uwikłane w przemoc w rodzinie po raz pierwszy, w tym sprawcy przemocy osoby przeżywające trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z ZK, Osoby pośrednio zagrożone bezdomnością w sposób płytki to: osoby uzależnione od substancji psychoaktywnych, osoby zadłużone w sposób nietrwały, osoby bezrobotne w szczególności w sposób długotrwały, osoby wchodzące w konflikt z prawem skutkujący pobytem w zakładach karnych osoby niezaradne życiowo, osoby ubogie żyjące na granicy minimum egzystencji, osoby niepełnosprawne psychicznie z uzależnieniem alkoholowym, klienci placówek stacjonarnej pomocy społecznej, osoby ubogie na poziomie pomiędzy minimum egzystencji a ubóstwem ustawowym cudzoziemcy. W obu typach zagrożenia bezdomnością (bezpośrednim oraz pośrednim) warunkiem kwalifikacji nie jest korzystanie z pomocy społecznej bądź innych form przysługujących świadczeń. Przyczyny zagrożenia bezdomnością Wyniki prowadzonych badań w zakresie zjawiska zagrożenia bezdomnością na terenie województwa wielkopolskiego wskazują, że głównymi przyczynami wchodzenia w grono osób zagrożonych bezdomnością są tzw. przyczyny jednostkowe oraz systemowe. Zaproponowana dualistyczna typologia wydaje się być jasna i zrozumiała i jako taka znajduje swoje odzwierciedlenie w specjalistycznej literaturze przedmiotu. W kategorii przyczyn jednostkowych znalazły się te powody, które w jakiejś mierze zależą od samych osób, wynikają z ich osobowości czy indywidualnych historii: uzależnienia od substancji psychoaktywnych, kwestie związane z posiadaniem choroby psychicznej i szerzej rozumianej niepełnosprawności oraz różnego rodzaju dysfunkcji współczesnej rodziny (rozwody, ubóstwo rodziny, pochodzenie z rodziny niewydolnej wychowawczo). W przypadku przyczyn systemowych (niejako niezależnych od samych osób) zwracano uwagę na bezrobocie, zadłużenie, ubóstwo czy złą sytuację mieszkaniową w miejscu zamieszkania. Tabela nr 1. Przyczyny jednostkowe i systemowe zagrożenia bezdomnością Przyczyny jednostkowe Przyczyny systemowe uzależnienie od alkoholu, ubóstwo, narkotyków, hazardu, zadłużenie, choroby psychiczne, bezrobocie, niepełnosprawność, brak nadzoru nad parabankami (chwilówki), dostępność niskie wykształcenie, brak fachu, kredytów hipotecznych, niskie kwalifikacje, likwidacja PGR-ów, likwidacja hoteli robotniczych, niezaradność życiowa, uzależnienie od pomocy, 15

samotność, brak rodziny, starość, pułapki kredytowe, niewiedza o zasadach kredytowych, konflikty w rodzinie, brak własnego mieszkania, śmierć członka rodziny, głównego żywiciela, nieudana emigracja, zagraniczne powroty do kraju do nikogo, kradzieże, więzienie, pochodzenie z rodziny wielodzietnej, pochodzenie z rodziny niewydolnej wychowawczo, w której dzieci powielają złe wzorce rodzinne, niskie kompetencje społeczne, nieumiejętność rozwiązywania problemów, brak zaufania i niechęć do współpracy z instytucjami pomocowymi, trudności w proszeniu o pomoc. braki w odpowiedniej do potrzeb infrastruktury mieszkaniowej, niewystarczająca liczba mieszkań socjalnych, tanich komunalnych, za późno uruchamiana interwencja instytucji w różnych w przypadkach (rozwód, przemoc w rodzinie, choroba) wskazujących na możliwość utraty domu, niewystarczający poziom realizacji pracy socjalnej z osobami opuszczającymi zakłady karne, niewystarczająca pomoc postpenitencjarna, długotrwałe prowadzenie spraw sądowych, brak spójności i komunikacji w działaniach poszczególnych instytucji, brak współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej, brak specjalnych form przygotowania do podjęcia pracy i adekwatnych ofert pracy, brak dostatecznej liczby lokali socjalnych, brak ofert pracy terapeutycznej z rodzinami osób z zaburzeniami psychicznymi, brak hosteli dla osób po leczeniu uzależnień, psychiatrycznym, brak dostatecznej ilości ofert dla osób opuszczających placówki socjalizacyjne, opiekuńcze, odwykowe, domy dziecka trudności w proszeniu o pomoc z powodu narażania się na negatywną stygmatyzację, brak rozwiązań dla dłużników, nieodpowiednia alokacja środków finansowych przeznaczanych na pomoc społeczną. Skala zagrożenia bezdomnością bezpośrednią i pośrednią. Analiza skali zjawiska zagrożenia bezdomnością w województwie wielkopolskim sprowadzona została do szczegółowej analizy skali występowania najważniejszych problemów kojarzonych z przyczynami bezdomności. Warto w tym miejscu wskazać, że w dużej mierze zidentyfikowane w trakcie realizacji badań problemy charakterystyczne dla sytuacji zagrożenia bezdomnością pokrywają się z powodami udzielania pomocy społecznej zawartymi w art.7 Ustawy o Pomocy Społecznej. Do określenia skali interesujących nas zjawisk wykorzystano przede wszystkim dane Banku Danych Lokalnych GUS oraz statystyki Oceny Zasobów Pomocy Społecznej na rok 2013. W większości przypadków skala występowania określonego problemu wygenerowana została dla konkretnego powiatu województwa wielkopolskiego (Aneks). Badania prowadzone w 2014 roku w województwie wielkopolskim doprowadziły do określenia przybliżonej liczby osób zagrożonych bezdomnością w sposób bezpośredni i pośredni głęboki oraz płytki. W przypadku zagrożenia bezpośredniego skala ta została określona na poziomie 2 789 osób. Skala pośredniego zagrożenia bezdomnością o stopniu głębokim oszacowana została na poziomie 47 913 osób zaś w stopniu płytkim na 868 374 osób. 16

Tabela nr 2. Oszacowana skala zjawiska bezpośredniego oraz pośredniego zagrożenia bezdomnością 2013 roku w województwie wielkopolskim Bezpośrednie zagrożenie bezdomnością Pośrednie zagrożenie bezdomnością - głębokie Pośrednie zagrożenie bezdomnością - płytkie Osoby, wobec których toczy się w sądzie postępowanie eksmisyjne 1 177 - - Osoby, wobec których orzeczono eksmisję 464 - - Osoby, wobec których wykonano eksmisję 501 - - Osoby posiadające zadłużenie ponad 3 miesiące w lokalach komunalnych 12 902* mieszkań 39 222 osób Osoby opuszczające jednostki penitencjarne bez wskazania miejsca pobytu 268 - - Pełnoletni wychowankowie opuszczający instytucje pieczy zastępczej 154 - - Osoby przeżywające trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z ZK - 3 140 - Przemoc w rodzinie wielokrotna 387 - - Przemoc w rodzinie jednorazowa - 2 600 Sprawcy przemocy - 2 951 Niepełnosprawność - - 51 614 Długotrwała lub ciężka choroba - - 39 891 Osoby korzystające z DPS - 6 484 Wielodzietność - - 7 033 Rodziny niepełne - - 12 282 Alkoholizm - - Narkomania - - Bezradność w sprawach opiekuńczowychowawczych i prowadzenia gosp. domowego - - 22 985* (7 561 rodzin) 960* (316 rodzin) 21 781 Rodziny wielodzietne - - 4 496 Ubóstwo poniżej minimum egzystencji - 308 500 Ubóstwo - - 54 874 Osoby zadłużone krócej niż 3 miesiące - 29 694 Długotrwałe bezrobocie - - 66 586 Ochrona macierzyństwa - - 12 839 Sieroctwo - - 252 Osoby ubogie na poziomie pomiędzy minimum - - 228 775 egzystencji a ubóstwem ustawowym Cudzoziemcy - - bd OGÓŁEM 2 951 47 913 868 374 * w oficjalnych statystykach osób korzystających ze wsparcia z tytułu alkoholizmu oraz narkomani widnieje nie liczba osób, a liczba rodzin, którym udzielono wsparcia. W celach badawczych założono, że zagrożenie bezdomnością pośrednią płytką dotyczy całych rodzin a nie tylko osób uzależnionych dlatego do szacowania skali postanowiono pomnożyć liczbę rodzin przez średnią liczbą przypadającą na 1 gospodarstwo domowe (3,04 osoby) Zaprezentowane dane stanowią jedynie szacunki skali zjawiska zagrożenia bezdomnością. Analizując owe dane, należy mieć na uwadze, że: nie ma powszechnie obowiązującej definicji zjawiska zagrożenia bezdomnością, 17

zastosowana typologia jest typologią operacyjną przyjętą na potrzeby prowadzonych badań, a kwalifikacja poszczególnych grup osób uwikłanych w problemy społeczne cechuje się subiektywnym doświadczeniem, istnieje trudna do zweryfikowania i określenia liczba osób zagrożonych bezdomnością, która nie widnieje w jakichkolwiek spisach, statystykach, zestawieniach (np. osób korzystających z pomocy społecznej), dostępne dane bardzo często różnią się od siebie w zależności od instytucji, która je gromadzi, oszacowana skala zjawiska zagrożenia bezdomnością nie uwzględnia krzyżowego występowania problemów społecznych. Infrastruktura wsparcia osób zagrożonych bezdomnością Województwo wielkopolskie nie posiada całościowego i zintegrowanego systemu zapobiegania bezdomności, stąd nie można mówić o instytucjach i organizacjach tworzących ten system a jedynie o podmiotach, które realizują różne zadania pomocy społecznej i polityki społecznej po części związane z przeciwdziałaniem bezdomności. Poniżej zaprezentowano podstawowe, faktycznie działające w obszarze bezdomności podmioty tworzące lokalną infrastrukturę wsparcia, wskazano ich zadania oraz zarysowano skalę występowania. Głównymi instytucjami wsparcia osób zagrożonych bezdomnością w woj. wielkopolskim są: ośrodek pomocy społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie organizacje pozarządowe policja ochrona zdrowia instytucje rynku pracy instytucje mieszkaniowe jednostki penitencjarne okręgowego inspektoratu służby więziennej kuratorzy sądowi specjalistyczne ośrodki wsparcia (sow-y) centra/ośrodki interwencji kryzysowej, punkty pomocy kryzysowej, gminne ośrodki wsparcia rodziny w kryzysie, wydziały mieszkaniowe. Usługi w zakresie zapobiegania bezdomności Usługi dla osób eksmitowanych, zagrożonych eksmisją oraz osób zadłużonych Niezależnie od braku całościowego systemu zapobiegania bezdomności w województwie wielkopolskim istnieje i realizowanych jest wiele inicjatyw w zakresie wsparcia osób zagrożonych eksmisją. Należą do nich: a. Dodatki mieszkaniowe w Wielkopolsce: b. Zamiana mieszkań c. Monitorowanie zadłużeń mieszkaniowych d. Odpracowywania zadłużeń mieszkaniowych e. Rozwiązanie kontenerów/pawilonów socjalnych. f. Polityka eksmisyjna g. Pomoc mieszkaniowa h. Funkcjonowanie Stowarzyszenia Program Wsparcia Osób Zadłużonych i. edukacja społeczna 18

ZEWNĘTRZNE WEWNĘTRZNE Tabela nr 3. Analiza SWOT w zakresie wspierania osób dotkniętych problemem eksmisji oraz zadłużeń MOCNE STRONY dostrzeżenie, iż problem nadmiernego zadłużenia oraz eksmisji jest główną przyczyną bezdomności, funkcjonujące możliwości związane ze zmianą mieszkań i odpracowywania zadłużeń, dostrzeganie przez ośrodki pomocy społecznej pilnej konieczności monitorowania zadłużeń lokatorów SZANSE powolna współpraca ośrodków pomocy społecznej z wydziałami, biurami, zakładami lokalowymi, SŁABE STRONY niewystarczająca liczba instytucji wspierająca osoby zadłużone, brak spójnej polityki mieszkaniowej przyjaznej dla osób najuboższych, niewystarczająca współpraca oraz komunikacja pomiędzy wydziałami lokalowymi, zarządami gospodarującymi substancją mieszkaniową a instytucjami integracji i pomocy społecznej, niski poziom wiedzy pracowników socjalnych o realnych zadłużeniach, w szczególności osób nie będących klientami pomocy społecznej, niewystarczający poziom wiedzy przedstawicieli instytucji integracji i pomocy społecznej w zakresie świadczenia pracy z osobami zadłużonymi, brak kompetencji pracowników socjalnych w pracy z osobami zadłużonymi w zakresie zarządzania budżetem domowym i kwestiami ekonomicznymi, brak monitorowania zadłużenia przez instytucje integracji i pomocy społecznej, niski poziom współpracy oraz przekazywania informacji o rosnącym zadłużeniu czynszowym pomiędzy instytucją pomocy społecznej a spółdzielniami mieszkaniowymi, brak profesjonalnej diagnozy w zakresie mechanizmów zadłużeniowych oraz analizy ekonomicznej związanej z kosztami zaniechania prowadzenia odpowiedzialnej polityki mieszkaniowej, zbyt długie oczekiwanie na przydział mieszkania komunalnego czy socjalnego ZAGROŻENIA powstawanie parabanków oraz innych instytucji, które oferują pożyczkę finansową na zasadach lichwiarskich, bezwzględność komorników realizujących orzeczenia sądów, zbyt mała liczba mieszkań komunalnych i socjalnych oferowanych na rynku mieszkaniowym dla osób najuboższych, brak polityki mieszkaniowej w gminach opracowanej w oparciu o realne potrzeby Usługi dla osób doświadczających przemocy w rodzinie W dużej mierze stanowią wypełnienie zapisów Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie opracowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (na poziomie ogólnopolskim), Wielkopolskiego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na lata 2011-2020 opracowanego pod koordynacją Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Poznaniu (poziom wojewódzki) oraz gminnych programów przeciwdziałania przemocy w rodzinie poziom gminy). Należą do nich: a. współpraca na rzecz wspierania osób uwikłanych w przemoc: OIK, SOW, NGO Wspieranie osób/rodzin uwikłanych w przemoc realizowane jest dzięki zaangażowaniu 169 różnego rodzaju instytucji/podmiotów/jednostek. Ogólnie rzecz biorąc, należą do nich: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki, centra, punkty interwencji kryzysowej, specjalistyczne poradnie rodzinne, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych, 19

specjalistyczne ośrodki wsparcia, urzędy gmin (w tym prowadzone przez gminy punkty informacyjno-konsultacyjne dla osób z problemami i uzależnień i przemocy), punkty doradztwa prawnego, ośrodki mediacyjne i telefony zaufania, poradnie zdrowia psychicznego. 20