artyku³y Grażyna Zarzecka (Białystok) Preferencje wyborcze Białorusinów zamieszkujących Białostocczyznę na podstawie wyborów parlamentarnych w latach 1991 2001 Wybory parlamentarne 1991 Pogranicze polsko-białoruskie na Białostocczyźnie jest jednym z ciekawszych regionów Polski z punktu widzenia problematyki etnicznej i politycznej. Na niewielkim, zwartym obszarze zachowała się dość homogeniczna grupa ludności białoruskiej wyznania prawosławnego, której zachowania wyborcze niezmiennie zwracają na siebie uwagę skrajną wręcz jednorodnością. To zwarte skupisko wyraźnie odcina się od zachodniej części województwa, gdzie z kolei dominuje ludność wyznania rzymskokatolickiego. Z powodu braku urzędowych statystyk, dysponujemy jedynie przybliżonymi szacunkami dotyczącymi ilościowych relacji pomiędzy tymi dwoma wyznaniami. Przyjmuje się, że prawosławni stanowili w województwie około 1/3ogółuludności 1.Stanowilioniistanowiąwiększośćwnastępujących jednostkach administracyjnych(gminach wiejskich i miejskich): Mielnik, Nurzec, Milejczyce, Czeremcha, Kleszczele, Dubicze Cerkiewne, Orla, Bielsk Podlaski, Czyże, Hajnówka, Białowieża, Narew, Narewka, Michałowo, Gródek. Prawosławna część województwa jest powszechnie uważana za fragment białoruskiego obszaru narodo- 1 A.Sadowski,Pograniczepolsko-białoruskie.Tożsamośćmieszkańców,Białystok 1995, s. 119 130. 128
wego. Niestety polskie spisy ludności okresu powojennego nie zawierają danych dotyczących przynależności narodowej. Badania socjologiczne prowadzone pod koniec lat sześćdziesiątych wykazały jednak, że liczba ludności identyfikującej się z narodem białoruskim jest bardzo mała w stosunku do potencjału demograficznego prawosławnejczęścibiałostocczyzny 2.Czynnikzwiązanyzróżnicami narodowymi jest przeceniany, prawdopodobnie z powodu ukształtowanego w czasach historycznych stereotypu: katolik-polak, prawosławny-białorusin. Potwierdzają to również badania przeprowadzone przez Andrzeja Sadowskiego. Większa część(około 60%) prawosławnych mieszkańców Białostocczyzny uważa się za Polaków, białoruską przynależność narodową deklaruje blisko 30%, a u około 10% dominujeidentyfikacjareligijna 3.Przyjmująctenfaktdowiadomościnie można jednak zapominać, że polska świadomość narodowa rozwinęła się u ludności prawosławnej znacznie później, niż u katolickich sąsiadów. Jeszcze w pierwszej połowie ubiegłego stulecia można było obserwować wśród tej ludności dominację identyfikacji religijnej o zabarwieniu wyraźnie prorosyjskim. Jak pokazała historia, opóźnienie to oraz warunki je wywołujące nie pozostały bez wpływu na kształtowanie postaw politycznych ludności prawosławnej. Biorąc te wszystkie przesłanki pod uwagę można przyjąć, że społeczność prawosławnych żyjąca w województwie białostockim była i jest przede wszystkim mniejszością religijną w obrębie polskiego społeczeństwa. Do takiego założenia skłania również fakt, iż niezależnie od swych preferencji narodowych przedstawiciele tej grupy wyznaniowej tworzą pewną całość w opozycji do katolickiej części województwa i właśnie to przeciwstawienie jest najsilniejszym wyróżnieniem ich odrębności. To ono spowodowało, że u części ludności prawosławnej rozwinęła się białoruska świadomość narodowa, a niezależnie od tego wpływało również na kształtowanie postaw społeczno-politycznych miejscowej ludności. Znajduje to potwierdzenie w wyborczych zachowaniach ludności Białostocczyzny. PrzedwyboramidoSejmuiSenatuw1991rokukomitetywyborcze mniejszości narodowych otrzymały ulgi w rejestrowaniu swoich list oraz został zniesiony próg pięcioprocentowy uzyskanych głosów imandatówprzypodzialemiejsczpuli69mandatówzlistyogólnopolskiej 4.Zgodniezustawąz28czerwca1991rokuOrdynacjaWybor- 2 W.Pawluczuk,Światopoglądjednostkiwwarunkachrozpaduspołeczności tradycyjnej, Warszawa 1972, s. 50 53. 3 A.Sadowski,Pograniczepolsko-białoruskie...,s.119 130. 4 MniejszościnarodowewPolsce.Informator1994,SejmRzeczpospolitej Polskiej. Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych, s. 85 129
czadosejmurzeczpospolitej(dz.u.nr59,zdnia3lipca1991roku) mniejszości narodowe mogły wystawić listy na następujących zasadach: 1. komitetom wyborczym utworzonym przez organizację mniejszości narodowej przysługuje prawo rejestracji listy w pozostałych okręgach wyborczych z chwilą zarejestrowania list kandydatów w co najmniej dwóch okręgach wyborczych lub zebrania co najmniej 20 000 podpisów wyborców popierających listę kandydatów zarejestrowaną w jednym okręgu wyborczym(dla pozostałych komitetów wyborczych jest to wymóg 50 000 podpisów lub rejestracji list w pięciu okręgach); 2. komitet wyborczy utworzony przez organizację mniejszości narodowej ma prawo zgłoszenia ogólnopolskiej listy kandydatów na posłów niezależnie od liczby zarejestrowanych list okręgowych; 3. na ogólnopolskiej liście zgłoszonych przez komitet wyborczy mniejszości narodowej musi być co najmniej 10 kandydatów(dla innych komitetów wymaganych było 35 kandydatów). Dość wczesne wyznaczenie terminu wyborów parlamentarnych na 27 października 1991 roku dało Białorusinom możliwość przygotowania odpowiedniej koalicji. Jeszcze pod koniec 1990 roku Rada Główna Białoruskiego Zjednoczenia Demokratycznego(BZD) podjęła decyzję, że weźmie udział w nowych wyborach, widząc sojuszników w innych białoruskich organizacjach oraz w Bractwie Prawosławnymśw.św.CyrylaiMetodego 5.Utworzyłysięzatemdwakomitety wyborcze odwołujące się do białorusko-prawosławnego elektoratu Białostocczyzny. Pierwszy Białoruski Komitet Wyborczy(BKW) utworzony przez Białoruskie Zjednoczenie Demokratyczne, Białoruskie Zrzeszenie Studentów(BZS) oraz Towarzystwo Literackie Białowieża. Drugi Komitet Wyborczy Prawosławnych(KWP), który powstał w wyniku porozumienia Bractwa Prawosławnego, Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego oraz Związku Ukraińców Podlasia. W wyniku sporu między BTSK a pozostałymi sojusznikami o kolejność miejsc na liście KWP, BTSK wycofało się z komitetu iniewzięłoudziałuwtychwyborach 6. W wyborach parlamentarnych 1991 roku po raz kolejny(pierwszy raz w 1989) Białorusini wybierać musieli pomiędzy dwiema opcjami politycznymi: BKW i KWP. Jak zauważa Eugeniusz Mironowicz, ostra rywalizacja pomiędzy owymi grupami walczącymi o ten sam 5 E.Mironowicz,Białorusiniwwyborachparlamentarnychisamorządowych w Polsce w latach 1989 1994, Białoruskie Zeszyty Historyczne, z. 2(4), 1995, s. 126. 6 Tamże,s.127. 130
elektorat doprowadziła do jego znacznej dezorientacji i powszechnego poparcia listy SLD w województwie białostockim, otwieranej przez niezwykle tu popularnego Włodzimierza Cimoszewicza. Komitet Wyborczy Prawosławnych, którego program dotyczył głównie problemów ekonomicznych kraju, zachowania tradycji przodków, poszanowania wiary i kultury oraz tworzenia państwa prawa, w którym każdy obywatel bez względu na wiarę i narodowość będzie w pełni szanowany iakceptowany,uzyskałwokręgunr2513788głosów(4,3%),zczego 13 224(6,1%) w samym województwie białostockim. Na 52 gminy województwa w 14 KWP uzyskał poniżej 1% głosów, a z pozostałych najwięcej głosów otrzymał w następujących gminach: Kleszczele 29,3% oddanych głosów, Czyże 28,6%, Dubicze Cerkiewne 28,0% (wyniki prezentuje tabela 1). Najwięcej głosów ze wszystkich kandydatów KWP otrzymał Eugeniusz Czykwin uzyskując 10 224 głosów (3,2%), co zapewniło mu wejście do Sejmu. Na drugim miejscu znalazłsięmikołajroszczenkozdobywając1993głosy(0,6%) 7.Zkolei kandydatem walczącym o mandat senatora z KWP był Mikołaj Wawreniuk. Natomiast Białoruski Komitet Wyborczy za najważniejszy cel uznał ochronę rolnictwa województwa białostockiego przed upadkiem. W związku z tym BKW proponował nawiązać kontakty gospodarczo-handlowe z Białorusią, utworzyć białostocko-białoruskie przedsiębiorstwa i zainteresować Białostocczyzną zagraniczny kapitał inwestycyjny, rozwijać infrastrukturę gospodarczo-usługową na Białostocczyźnie oraz jednoczyć gminy na tak zwanej ścianie wschodniej w województwie, a także zadbać o ekologię. Założenia programowe dotyczyły również nawiązywania stosunków polsko-białoruskich w duchu braterstwa i współpracy w sferze kulturalnej; poprawy warunków do rozwoju kultury białoruskiej na Białostocczyźnie; ugruntowania tradycji prawosławia; rozszerzenia nauczania języka białoruskiego w szkołach oraz wprowadzenia do nauczania powszechnego elementówhistoriiikulturyregionu 8. Na listę BKW w całym okręgu wyborczym białostocko-suwalskimgłosowałozaledwie4435osób(1,4%),zczego4281(2,0%) w województwie białostockim. Spowodowało to, że kandydaci komitetu nie otrzymali mandatu poselskiego. Największe poparcie, jakie uzyskał reprezentujący BKW Bazyli Leszczyński, wyniosło zaledwie 7 WynikiwyborówdoSejmuRzeczpospolitejPolskiej27października1991 roku, Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 1991. 8 I.Słodkowska,Wybory1991.Programypartiiiugrupowańpolitycznych, Warszawa 2001, s. 78, 235 237. 131
Tabela 1. Wyniki głosowania w okręgu wyborczym nr 25(uwzględnione woj. białostockie) według gmin L.p. Wyszczególnienie Głosy ważne Uprawnieni Głosy oddane Głosy ważne oddane na komitety KWP BKW liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % Okręgnr25 826132100,0339797 41,1 32213194,813788 4,34438 1,4 białostockie 502755 60,8226410 45,0 21566295,213224 6,14281 2,0 1. Białowieża 2328 0,3 1041 44,9 99695,2 12512,6 26 2,6 2. Białystok 194539 23,5 94838 48,8 9160496,6 3955 4,31016 1,1 3. BielskPodlaski 18028 2,2 9350 51,9 895095,7 770 8,6 98111,0 4. Bielsk Podlaski gm. 7854 1,0 2963 37,7 287196,9 48016,7 201 7,0 5. Boćki 1595 0,6 2416 52,6 228194,4 210 9,2 76 3,3 6. Brańsk 9938 1,2 5188 52,2 498196,0 27 0,5 4 0,1 7. Choroszcz 10143 1,2 4075 40,2 377292,6 80 2,1 6 0,2 8. Czarna Białostocka 8100 1,0 3034 37,4 285294,0 57 2,0 8 0,3 9. Czeremcha 3225 0,4 1375 42,6 127492,6 18914,8 31 2,4 10. Czyże 2882 0,3 1227 42,6 117395,6 33628,6 102 8,7 11. Dąbrowa Białostocka 10031 1,2 4098 40,8 387294,5 96 2,5 15 0,4 12. Dobrzyniewo Kościelne 5660 0,7 2303 40,7 214993,3 81 3,8 10 0,5 13. Drohiczyn 5958 0,7 2427 40,7 224692,5 101 4,5 1 0,1 14. Dubicze Cerkiewne 2220 0,3 910 41,0 87996,6 24628,0 10912,4 15. Dziadkowice 2477 0,3 948 38,3 74278,3 5 0,7 2 0,3 16. Grodzisk 4140 0,5 2255 54,5 215195,4 28513,2 19 0,9 17. Gródek 5326 0,6 2109 39,6 202295,9 22511,1 173 8,6 18. Hajnówka 16970 2,0 7826 46,1 735394,0 96413,1 423 5,8 19. Hajnówkagm. 3950 0,5 1849 46,8 178596,5 26314,7 108 6,0 20. Janów 3790 0,4 1275 33,6 120394,4 8 0,7 0 0,0 21. Jasionówka 2357 0,3 1011 42,9 95394,3 5 0,5 1 0,1 22. Jaświły 4501 0,6 1827 39,7 175095,8 8 0,4 0 0,0 23. JuchnowiecDolny 7781 0,9 3260 42,9 312395,8 64 2,0 37 1,2 24. Kleszczele 2944 0,4 1413 48,0 132193,5 38729,3 41 3,1 25. Knyszyn 3645 0,4 1540 42,2 140491,2 5 0,4 5 0,4 26. Korycin 2782 0,3 992 35,6 94295,0 0 0,0 0 0,0 27. Krynki 3060 0,4 1659 54,2 157995,2 21413,6 26 1,6 28. Krypno 3298 0,4 1231 37,3 112691,5 2 0,2 4 0,4 29. Kuźnica 3774 0,4 1469 38,9 137493,5 55 4,0 6 0,4 30. Łapy 16285 2,0 8655 53,1 812593,9 16 0,2 4 0,1 31. Michałowo 6879 0,8 2397 34,8 224893,8 37416,6 36 1,6 32. Mielnik 2616 0,3 1176 45,0 111795,0 24922,3 9 0,8 33. Milejczyce 2305 0,3 1101 47,8 104494,8 15214,6 5 0,5 34. Mońki 10808 1,3 3957 36,6 366992,7 16 0,4 3 0,1 35. Narew 4185 0,5 1651 39,4 158095,7 28117,8 26016,4 36. Narewka 3904 0,5 1453 37,2 137194,4 32823,9 94 6,8 37. NowyDwór 2708 0,3 897 33,1 83893,4 63 7,5 9 1,1 38. Nurzec-Stacja 4489 0,5 1545 34,4 146394,7 29920,4 42 2,9 39. Orla 4009 0,5 1970 49,1 192497,7 25913,5 131 6,8 132
L.p. Wyszczególnienie Głosy ważne Uprawnieni Głosy oddane Głosy ważne oddane na komitety KWP BKW liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % 40. Poświętne 3054 0,4 1450 47,5 131690,8 2 0,2 0 0,0 41. Sidra 3499 0,4 967 27,6 89592,6 11 1,2 0 0,0 42. Siemiatycze 14181 1,8 5796 38,2 546994,4 75913,9 45 0,8 43. Sokółka 19181 2,3 6699 43,9 633394,5 220 3,5 22 0,3 44. Suchowola 6154 0,7 2691 43,7 252893,9 4 0,2 5 0,2 45. Supraśl 7336 0,9 3229 44,0 302693,7 32110,6 49 1,6 46. Suraż 1676 0,2 1014 60,5 95394,0 5 0,5 2 0,2 47. Szudziałowo 3462 0,4 1135 32,8 101589,4 15114,9 12 1,2 48. TurośńKościelna 3551 0,4 1778 50,1 170195,7 9 0,5 3 0,2 49. Tykocin 5088 0,6 2334 45,9 222595,3 13 0,6 2 0,1 50. Wasilków 7217 0,9 3022 41,9 283093,6 133 4,7 22 0,8 51. Wyszki 4487 0,5 2476 55,2 238296,2 53 2,2 7 0,3 52. Zabłudów 8285 1,0 3103 37,4 288292,9 263 9,1 88 3,0 Źródło: Wyniki wyborów do Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej 27 października 1991, Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 1991. 1600głosów(0,5%) 9 (wynikiprezentujetabela1).jakobłądbkw uważa się powszechnie zawarcie koalicji wyborczej z Komitetem Wyborczym Mniejszości Niemieckiej, co dało okazję, jak pisze Mironowicz, do przypomnienia zdarzeń sprzed pół wieku związanych z obecnościąniemieckąnabiałostocczyźnie 10.EugeniuszMironowiczkonkluduje, iż fiaskiem politycznym zakończyło się zarówno odwoływanie się przez działaczy białoruskich do uczuć narodowych, jak i liberalnego programu wyborczego. W obwodach położonych na terenie całego okręgu wyborczego poparcie dla obydwu komitetów rozkładało się podobnie. Więcej głosów komitety uzyskały w środowisku wiejskim(kwp 6 773, tj.5,9%;bkw 1826,tj.1,6%),niżłączniewewszystkichmiastach (KWP 7015,tj.3,4%;BKW 2609,tj.1,3%).Interesującyjesttu fakt, iż kandydaci otrzymali większe poparcie w miastach do 50 tys. mieszkańców(kwp 1795,tj.5,4%;BKW 1420,tj.4,3%),niż wmiastachdo10tys.mieszkańców(kwp 418,tj.1,9%;BKW 67, tj.0,3%)iwmiastachdo20tys.mieszkańców(kwp 754,tj.2,2%; BKW 79, tj. 0,2%). Wyniki pokazują również, że komitety cieszyły się dużym poparciem jedynie w gminach, gdzie większa część mieszkańców jest wyznania prawosławnego. 9 Tamże. 10 E.Mironowicz,Białorusiniwwyborachparlamentarnych...,s.134. 133
134
135
Na kandydatów na senatorów w województwie białostockim głosowało226378osób(45,0%),wtymoddano219848głosówważnych(97,1%) i 6 530 głosów nieważnych(2,9%). Dość wysoką pozycję wśród kandydatów do Senatu zajął Jan Czykwin, reprezentant Białoruskiego Komitetu Wyborczego, zdobywając 30 649 głosów(13,9%) i wygrał z kandydatem Komitetu Wyborczego Prawosławnych Mikołajem Wawreniukiem, który zdobył 27 559 głosów(12,5%). Znalazł sięjednaknatrzecimmiejscuzakandydatamiprawicy 11 (wynikiprezentuje tabela 2). Na podstawie tych wyników można zaobserwować na Białostocczyźnie silne skorelowanie wyników poszczególnych ugrupowań z rozmieszczeniem ludności obu wyznań(kolejne wybory potwierdzają tę prawidłowość). Wybory te potwierdziły również tezę, że ludność prawosławna Białostocczyzny wyszła poza obręb świadomości lokalnej opartej na identyfikacji religijnej. Wskazują na to słabe rezultaty prawosławnych komitetów wyborczych. Jeszcze słabsze rezultaty ugrupowań białoruskich potwierdzają tezę, że większa część prawosławnych, poszukując narodowej tożsamości, wybrała opcję polską. Na obszarach zdominowanych przez katolików należących do wschodniosłowiańskiego obszaru językowego (np. okolice Sokółki) Związek Białoruski praktycznie nie zaistniał, co wskazuje, że czynnik religijny odgrywa niebagatelną rolę przy wyborze opcji narodowej. Nawet łączny wynik wszystkich ugrupowań mniejszościowych (Białorusini, prawosławni, Ukraińcy) w roku 1991 nie zebrał większości głosów w żadnej z gmin z przewagą prawosławnych, wahającsięod15do40%.stanowitobardzowyraźnykontrastwstosunkudowynikówjakieuzyskaływtymsamymczasie,naterenach zamieszkanych przez Ślązaków opolskich, niemieckie komitety wyborcze. Odmienność opcji politycznych społeczności prawosławnej i katolickiej znacznie silniej, niż czynnik narodowy, podkreśla silna polaryzacja postaw pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią województwa białostockiego. Na obszarach prawosławnych widać wyraźną dominację SLD, natomiast na obszarach katolickich zdecydowaną przewagę ugrupowań prawicy solidarnościowej. Pozostałe ugrupowania nie odgrywają większej roli, ale również ich rezultaty wyborcze dopasowują się, choć w mniejszym stopniu, do zróżnicowania religijnego pomiędzy zachodnią i wschodnią częścią województwa. 11 WynikiwyborówdoSenatuRzeczpospolitejPolskiej27października1991 roku, Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 1991. 136
Wybory parlamentarne 1993 Powstały przed wyborami Komitet Wyborczy Prawosławnych tworzyły wszystkie organizacje należące do środowiska białoruskiego i prawosławnego. Na liście wyborczej KWP znaleźli się więc przedstawiciele Bractwa Prawosławnego św.św. Cyryla i Metodego, Związku Białoruskiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Białoruskiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego, Stowarzyszenia Kulturalnego Ruś oraz Związku Ukraińców Podlasia. Jednak 22 lipca 1993 roku nazwa Komitetu Wyborczego Prawosławnych została zmieniona na Komitet Wyborczy Związku Białoruskiego(KWZB). Spowodowało to wystąpienie z Komitetu Związku Ukraińców Podlasia i wycofanie się z listy wyborczej następujących kandydatów na posłów: Jerzego Ignatiuka, Mikołaja Roszczenki i Bohdana Martyniuka. Tłumaczyli oni swoją decyzję także atakami na Ukraińców ze strony niektórych osób z BTSK. W wyniku decyzji zmiany nazwy Komitetu z kandydowania na senatora zrezygnował jedyny chętny Oleg Łatyszonek, który już wcześniej uzyskał wiele podpisów, a w związku ze zmianą nazwy ugrupowania czynność tę trzeba by było rozpocząć od nowa. W tej sytuacji na zebranie podpisów Komitet miałby więc zaledwie czterydni 12.OstateczniezlistyKomitetuWyborczegoZwiązkuBiałoruskiego w białostockim okręgu wyborczym w wyborach do Sejmu 19 września 1993 roku wystartowało dziesięciu kandydatów: 1. Antoni Mironowicz zgłoszony przez Bractwo Prawosławne św.św. Cyryla i Metodego, 2. Jan Syczewski zgłoszony przez Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, 3. Mikołaj Buszko zgłoszony przez Komitet Organizacyjny Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Cerkiewnej w Hajnówce, 4. Mikołaj Wawreniuk zgłoszony przez Bractwo Prawosławne św.św. Cyryla i Metodego, 5. Mikołaj Walicki zgłoszony przez Stowarzyszenie Kulturalne Ruś, 6. Sergiusz Łukaszuk zgłoszony przez Związek Białoruski w RP, 7. Piotr Pryszczepko zgłoszony przez Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne, 8. Piotr Kruk zgłoszony przez Związek Białoruski w RP, 9. Sergiusz Szczygoł zgłoszony przez Bractwo Prawosławne św.św. Cyryla i Metodego, 12 D.Cylwik,Prawosławnimajądwakomitety, GazetawBiałymstoku, nr176(338),1993,s.3. 137
10.PiotrBagrowskizgłoszonyprzezZwiązekBiałoruskiwRP 13. We wrześniowych wyborach parlamentarnych Komitet Wyborczy Związku Białoruskiego wystąpił z hasłem: Pracować na swojej ziemiimówićwłasnymjęzykiem 14.Skierowaneonobyłooczywiście głównie do społeczności białoruskiej oraz do wszystkich wyznawców prawosławia i przypominało, że powinni i mogą decydować o swoim losie sami. Komitet starał się uświadomić społeczności białoruskiej jej odrębność społeczną i kulturową. Zapewniano, iż wybrani z białoruskiej społeczności posłowie będą troszczyć się o mniejszość białoruską kierując uwagę na problemy wschodniej Białostocczyzny, która przez ostatnie lata nie była uwzględniana w planach inwestycyjnych. Założenia programowe KWZB podzielił na dwie sfery: ekonomiczną oraz kulturalno-oświatową i religijną. W sferze ekonomicznej za kwestię najwyższej wagi uznano obronę ekonomicznych interesów białoruskiej mniejszości na wsiach i w miastach, w szczególności zaś ochronę rolnictwa białoruskiego przed upadkiem i bankructwem. By zrealizować te cele opowiadano się za: wprowadzeniem ulg w płatnościach finansowych dla młodych rolników, prowadzących samodzielnie gospodarstwa rolne; zapewnieniem niskoprocentowych kredytów dla mieszkańców przy podejmowaniu przez nich działalności gospodarczej w dziedzinie budownictwa i w przetwórstwie rolno-spożywczym; tworzeniem wspólnych białostocko-białoruskich podmiotów gospodarczych; stymulowaniem kontaktów gospodarczo-handlowych pomiędzy Białostocczyzną i Białorusią w celu zapewnienia rynków zbytu dla płodów rolnych i wzajemnie korzystnej wymiany handlowej; gospodarczym i cywilizacyjnym jednoczeniem zacofanych gmin na tzw. ścianie wschodniej w województwie w jeden związek komunalny; rozwojem i wzbogacaniem infrastruktury gospodarczo-usługowej na Białostocczyźnie dla należytej obsługi rolnictwa i zahamowania degradacji demograficznej małych ośrodków i wsi; zachowaniem ekologicznie czystego środowiska jako podstawowego warunku uzyskiwania odpowiednio czystej produkcji rolnej, atakżezapewnienianależytychwarunkówpracyiwypoczynku 15. 13 WynikiwyborówdoSejmuRzeczpospolitejPolskiej19września1993roku, PKW, Warszawa 1993. 14 E.Mironowicz,Białorusiniwwyborachparlamentarnych...,s.129. 15 CzasopisWyborczy, Czasopis,nr9(33),1993,s.18 19. 138
Natomiast w sferze kulturalno-oświatowej i religijnej podkreślano sprawę samorealizacji mniejszości białoruskiej w tych dziedzinach życia publicznego. Aby było to możliwe KWZB optował za: pełnoprawnym rozwojem kultury białoruskiej w RP, zarówno w jej formach ludowo-folklorystycznych, jak i współcześnie narodowych, oraz zabezpieczeniem tego rozwoju poprzez parytetowe względem kultury polskiej instytucje i środki materialne; popieraniem oraz rozszerzaniem nauczania języka białoruskiego w szkolnictwie białostockim wszelkich szczebli; wprowadzeniem do procesu nauczania powszechnego na Białostocczyźnie elementów historii i kultury regionu w celu zapoznania młodzieży z narodowo-kulturalną i religijną różnorodnością regionu i kształtowania w niej uczuć szacunku do wspólnej spuścizny historyczno-duchowej; ugruntowaniem i pomnożeniem tradycji prawosławia oraz tolerancjimiędzykonfesyjnejwkraju 16. Drugi komitet, który reprezentował we wrześniowych wyborach mniejszość białoruską o nazwie Komitet Wyborczy Prawosławnych, zorganizował Eugeniusz Czykwin i był jego przedstawicielem. Komitet ten nie kolidował z KWZB, gdyż Eugeniusz Czykwin startował do Senatu, a Związek Białoruski wystawił swoich kandydatów do Sejmu 17.Istotnetutajjestto,żepodczaswyborówparlamentarnych 19 września 1993 roku mniejszości narodowe zwolnione były z 5-procentowego progu uprawniającego do wejścia do Sejmu i Senatu. Mimo to przedstawicielom ZB nie udało się otrzymać mandatu poselskiego. Oznaczało to, że mniejszość białoruska i prawosławna nie miała swego przedstawiciela w Sejmie. Komitet Wyborczy Związku Białoruskiego w wyborach tych uzyskał 10 164 głosy, co stanowiło 4-procentowe poparcie. Jak wynika z danych PKW, mniejszość białoruska swoje głosy oddała głównie na SLD, a tylko nieliczni poparli ZB. ZB najwięcej głosów, w stosunku do ilości oddanych ważnych głosów, otrzymał w gminie Czyże(17,5%) i gminie Narew(16,5%). Największym poparciem w tych wyborach cieszył się Antoni Mironowicz, który uzyskał 5 679 głosów(2,23%). Jednak to poparcie nie było wystarczające, aby kandydat ZB mógł otrzymać mandat poselski. Za Antonim Mironowiczem uplasował się Sergiusz Szczygoł z liczbą 1 289 głosów(0,51%), a w dalszej kolejności Mikołaj Buszko, któremu poparcia udzieliło 1 096 wyborców(0,43%). Z kolei najmniej głosów 16 Tamże. 17 D.Cylwik,Prawosławnimają...,s.3. 139
140
uzyskałpiotrpryszczepko,botylko61(0,02%) 18.Analizującwyniki uzyskane przez przedstawicieli ZB widać, że na terenie województwa białostockiego większe poparcie otrzymali oni w obwodach położonych w środowisku wiejskim(4,61%), niż miejskim(3,67%). Wyjątek stanowił Antoni Mironowicz, który uzyskał minimalnie większe poparcie w miastach(2,29%), niż na wsiach(2,12%). Wyniki głosowania przedstawia tabela 3. Kandydata tego w największym stopniu poparli mieszkańcy gminy Narew 165 głosy(10,02%). Z kolei w Suchowoli nieotrzymałonżadnegogłosu 19. Na kandydatów na senatorów w wyborach roku 1993 na Białostocczyźnie głosowało 263 197 wyborców(52,2%), z czego 256 142 głosujących(97,3%) oddało głosy ważne, a 7 055(2,7%) głosy nieważne 20.SamotniekandydującydoSenatuprzedstawicielmniejszości białoruskiej Eugeniusz Czykwin uzyskał 51 815 głosów(20,2%), co dało mu trzecie miejsce w województwie białostockim. Jednak poparcie to nie było wystarczające, by mniejszość białoruska mogła mieć swego przedstawiciela w Senacie. Największym poparciem Eugeniusz Czykwin cieszył się w gminie Czyże, gdzie uzyskał 1 011 głosów(83,2%) oraz w gminie Hajnówka, gdzie uzyskał 1 637 głosów(79,9%). Natomiast w najmniejszym stopniu poparli go mieszkańcygminyłapy,gdzieuzyskał167głosów(1,8%) 21.Widaćwięc,że Eugeniusz Czykwin największym poparciem cieszył się w środowisku białoruskim i prawosławnym. Wybory parlamentarne 1997 Do wyborów parlamentarnych na Białostocczyźnie w 1997 roku przystąpiło Stowarzyszenie Słowiańskiej Mniejszości Narodowej Rzeczpospolitej Polskiej Prawosławni (SSMNRP-P), które powstało w marcu 1997 roku. Do swoich celów Stowarzyszenie zaliczało m.in. rozwijanie świadomości narodowej Białorusinów, Ukraińców, Łemków i Rosjan, integrację środowisk mniejszościowych itp., ale najważniejszym jego celem było stworzenie prawnych podstaw dla powołania komitetu wyborczego, który mógłby wziąć udział w wyborach parlamentarnych 21 września 1997 roku, odwołując się do mniejszości narodowych zamieszkujących województwo białostockie. 18 WynikiwyborówdoSejmuRzeczpospolitejPolskiej19września1993roku, PKW, Warszawa 1993. 19 Tamże. 20 WynikiwyborówdoSenatuRzeczpospolitejPolskiej19września1993roku, PKW, Warszawa 1993. 21 Tamże. 141
Na czele SSMNRP-P stanął Eugeniusz Czykwin, wielokrotny poseł PRLiRP,redaktornaczelnymiesięcznika PrzeglądPrawosławny 22. Przed podjęciem decyzji o wystawieniu samodzielnej listy kandydatów SSMNRP-P wystosowało pod koniec kwietnia zaproszenie do wszystkich organizacji mniejszości narodowych działających na Białostocczyźnie z propozycją współpracy: Kolejny raz stoimy przed wyborem, czy zjednoczyć się i wystawić wspólną listę kandydatów do parlamentu, a następnie zadbać o stosowne reprezentacje naszej społeczności w radach miast i gmin, czy też rywalizować ze sobą, organizując różne komitety wyborcze.(...) Jesteśmy głęboko przekonani, że nas, dzieci jednej wiary, tradycji i tej samej ziemi, nie dzieli nic istotnego, mogącego uniemożliwić wspólne działanie dla dobra ogółu. Tym, co nas wszystkich łączy jest prawosławie wiara naszych przodków. Dlatego proponujemy i zapraszamy organizacje białoruskie, skupione w Związku Białoruskim, do dyskusji, która, mamy nadzieję, zaowocuje oczekiwaną przez prawosławną społeczność Białostocczyzny i całej Polski współpracą nie tylko w czasie kolejnych kampanii wyborczych, ale również przy rozwiązywaniu ważnych dla nasproblemów 23. Jednak jedynie Stowarzyszenie Ruś i Związek Ukraińców Podlasia odpowiedziały na apel Stowarzyszenia o wspólny udział w wyborach parlamentarnych. Natomiast Związek Białoruski i Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne nie odpowiedziały na zaproszenie SSMNRP-P do wspólnego startu w wyborach parlamentarnych roku 1997. Działacze BTSK wystawili swoich kandydatów w bloku wyborczym Sojuszu Lewicy Demokratycznej, a Związek Białoruski zadeklarował udział w wyborach z listy Unii Pracy. SSMNRP-P postępowanie białoruskich liderów oceniło krytycznie twierdząc, że w konsekwencji wychodzi na to, że nieważne są nasze przekonania, możemy być prawicą, lewicą, a nawet centrum, byleby zasiąść w ławach sejmowych. Bez odpowiedzi zostaje jednak pytanie: kogo oprócz siebie będziemy w tym parlamencie reprezentować? 24. Tak więc Stowarzyszenie SMNRP-P z listy nr 15 w okręgu wyborczym nr 4 wystawiło w wyborach do Sejmu trzynastu kandydatów. O mandaty poselskie walczyli: 22 J. Oniszczuk, Prawosławni liczą na swoich, Kurier Poranny nr 216 (2122), 1997, s. 2. 23 E.Czykwin,Proponowaliśmyrazem, PrzeglądPrawosławny nr8(145), 1997,s.28. 24 A.Hordecki,NakogobędągłosowaćBiałorusini, PrzeglądPrawosławny nr7(144),1997,s.35. 142
1. Czykwin Eugeniusz 2. Mironowicz Antoni 3. Szczygoł Sergiusz 4. Matwiejuk Jarosław 5. Moćko Rościsław 6. Maksymiuk Mirosław 7. Rejent Wiktor 8. Matys Leomid 9.ŻakJózef 10. Bonda Witalis 11. Aleksiuk Józef 12. Pietruczuk Włodzimierz 13.SacWłodzimierz 25. Jednak żaden z przedstawicieli Stowarzyszenia Słowiańskiej Mniejszości Narodowej Rzeczpospolitej Polskiej Prawosławni nie uzyskał mandatu poselskiego. W sumie kandydaci Stowarzyszenia otrzymali 13 632 głosy(5,22%). Spośród trzynastu kandydatów Stowarzyszenia najwięcej głosów uzyskał Eugeniusz Czykwin zdobywając 7 574 głosy(2,90%). W największym stopniu poparli go mieszkańcy gminy Kleszczele 187 głosy(14,33%), a w gminie Tykocin nie otrzymał żadnego głosu. Drugie miejsce zajął Antoni Mironowicz otrzymując 2 032 głosy(0,78%). Na kolejnej pozycji z ilością1044(0,40%)głosyuplasowałsięwiktorrejent,azarazza nim znalazł się Sergiusz Szczygoł otrzymując 1 005 głosów(0,38%). Najmniejsze poparcie otrzymał Rościsław Moćko, zajmując na liście Stowarzyszenia ostatnie miejsce z 59 głosami(0,02%). Przedstawiciele Stowarzyszenia Prawosławni mieli większe poparcie w środowisku wiejskim(6,87%) województwa białostockiego, niż w miastach. Jedynie Antoni Mironowicz zdobył minimalnie większe poparcie w miastach(0,79%), niż na wsiach(0,74%), a największe poparcieotrzymałwgminieorla(6,08%) 26.Wynikigłosowaniawbiałostockim okręgu wyborczym według listy i kandydatów przedstawia tabela 4. Stowarzyszenie Prawosławni wystartowało w wyborach z hasłem: Głosuj na swoich. Nie przegrasz! Deklarowano chęć niezależnej, samodzielnej reprezentacji w Sejmie, by o swoich sprawach mówić swoim głosem. Przedstawiciele SSMNRP-P zwracali się głównie do środowiska prawosławnego: Zwracamy się do Was z prośbą 25 WynikiwyborówdoSejmuRzeczpospolitejPolskiej21września1997,Państwowa Komisja Wyborcza 1997. 26 Tamże. 143
144
o poparcie prawosławnej listy kandydatów do Sejmu.(...) Wszyscy jesteśmy synami tej ziemi. Tutaj są groby naszych przodków, którzy żyli i pracowali na niej. Naszym obowiązkiem jest zachować i przekazać dzieciom i wnukom to, co od nich otrzymaliśmy: wiarę, język, kulturę. Dlatego jest nam potrzebna samodzielna reprezentacja w parlamencie, a także współpraca burmistrzów, wójtów, radnych, sołtysów z naszych wsi, miasteczek i miast. Pozbądźmy się iluzji, że ktoś za nas rozwiąże nasze problemy. Wybierajcie ludzi, których znacieicenicie 27. W kampanii wyborczej Stowarzyszenie Prawosławni deklarowało: budowanie jedności prawosławnych obywateli RP niezależnie od ich narodowości, umożliwienie prawosławnym zajęcia właściwego im miejsca w społeczeństwie polskim, pielęgnowanie i rozwijanie kultury i wiary, ułatwienie wspólnego działania samorządom z gmin zamieszkałych przez ludność prawosławną, pomoc w budowaniu dobrosąsiedzkich stosunków Polski z Białorusią, Ukrainą, Rosją, stworzenie gminom południowo-wschodniej Białostocczyzny programu regionalnego, co pozwoliłoby: tworzyć nowe miejsca pracy, szczególnie dla ludzi młodych, uczynić opłacalną pracę rolnika, zachować etniczny charakter tej ziemi, poprawić system emerytalno-rentowy i stworzyć osłonę socjalnądlanajuboższych 28. W wyborach do Sejmu w 1997 roku startowali również przedstawiciele mniejszości białoruskiej z listy SLD i UP. Dwóm z nich udało się zdobyć mandaty poselskie. Takiej możliwości nie miało Stowarzyszenie Prawosławni, ponieważ ciężko jest przebić się komitetom reprezentującym mniejszości narodowe. Przyłączając się do ugrupowań ogólnopolskich łatwiej jest uzyskać mandat i reprezentować swoją małą ojczyznę w parlamencie. 27 ZtreściulotkiStowarzyszeniaSłowiańskiejMniejszościNarodowejRP Prawosławni. 28 Tamże. 145
Wybory parlamentarne 2001 W wyborach parlamentarnych 23 września 2001 roku mniejszość białoruska nie utworzyła własnych, odrębnych komitetów wyborczych, a postanowiono uczestniczyć w nich popierając kandydatów startujących z dużych, ogólnopolskich list. Eugeniusz Czykwin, Aleksander Czuż, Zofia Trancygier-Koczuk i Mikołaj Janowski poprosili o poparcie członków Rady Społeczno-Ekonomicznej przy Biskupie Białostocko-Gdańskim, bractw cerkiewnych i organizacji białoruskiej mniejszości. Eugeniusz Czykwin, Aleksander Czuż i Zofia Trancygier- Koczuk startowali do Sejmu z listy SLD-UP, a Mikołaj Janowski z listy PSL. Do Senatu koalicja SLD-UP zgłosiła Sergiusza Plewę, a Jan Syczewski był kandydatem niezależnym. Oprócz wymienionych wyżej kandydatów nikt więcej zamierzający startować z innej listy nie poprosiłopoparcie 29. Ostatecznie Eugeniusz Czykwin, który zdobył poparcie 11 834 wyborców i Aleksander Czuż, poparty przez 4 336 mieszkańców województwa podlaskiego, otrzymali mandaty poselskie. Natomiast SergiuszPlewazostałsenatoremuzyskując118837głosów(29,97%) 30 [gdyby okręg wyborczy miał wielkość sprzed reformy administracyjnej, uzyskałby on 80 830 głosów(32,95%)]. Sergiusz Plewa największym poparciem cieszył się w takich gminach, jak Hajnówka gm. (83,43%), Orla(74,26%), Czeremcha(73,82%), Czyże(73,03%), Narewka(72,33%), Kleszczele(69,31%), Dubicze Cerkiewne(68,12%), Narew(65,78%), Hajnówka 65,21%), Nurzec-Stacja(64,34%), Białowieża(63,97%), a najmniejszym w gminie Brańsk gm.(7,00%), Brańsk(10,43%), Dziadkowice(10,65%), Poświętne(10,84%), Wyszki(10,92%), Rudka(11,95%), Tykocin(11,82%), Korycin(13,54%), Jaświły i Janów(13,56%), Jasionówka(13,60%). Aż w 35 gminach (na 55 gmin byłego województwa białostockiego) uzyskał więcej niż 20% ważnych głosów, a poparcie to nigdzie nie spadło poniżej 7%. Tak więc decyzja o nietworzeniu własnych komitetów wyborczych i startowaniu w wyborach z list innych ugrupowań przyniosła efekty. Celem takiego działania było wprowadzenie do parlamentu swoich przedstawicieli, co pozwoliłoby zamanifestować w parlamencie przywiązanie do swojej religii, kultury i tradycji oraz mówić otwarcie 29 E.Czykwin,Jakwygraćwybory, PrzeglądPrawosławny,nr8(194),2001, s.37. 30 WynikiwyborówdoSejmuRzeczpospolitejPolskiej23września2001,Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 2001; Wyniki wyborów do Senatu Rzeczpospolitej Polskiej 23 września 2001, Państwowa Komisja Wyborcza, Warszawa 2001. 146
o problemach i oczekiwaniach mieszkańców wschodniej Białostocczyzny, a w efekcie doprowadziłoby do polepszenia sytuacji mniejszości białoruskiej i prawosławnej w Polsce. Konkludując można stwierdzić, że na pograniczu polsko-białoruskim polska świadomość narodowa potrafiła pokonać barierę nie tylko językową(białoruskojęzyczni katolicy Polacy), ale również religijną(prawosławni Polacy), co świadczy o dużej atrakcyjności polskiej kultury w warunkach społeczno-politycznych tego regionu. Jednakże odrębności ukształtowane na podłożu religijnym były na tyle silne, że spowodowały proces rozwoju polskiej świadomości narodowej, a obecnie mimo jej zakorzenienia sprawiają, że ludność prawosławna wykazuje inne zachowania wyborcze, niż sąsiadująca społeczność katolicka. Przynależność religijna i kształtowany przez nią (w sposób bezpośredni lub pośredni) punkt widzenia na sprawy społeczne i polityczne ma duże znaczenie przy określaniu preferencji politycznych przedstawicieli społeczności regionalnych. Змест Канфесiйныя падзелы насельнiцтва Беласточчыны садзейнiчалi росту беларускай нацыянальнай тоеснасцi сярод правасла унага жыхарства. Пачуццëадасобленасцi ад каталiцкага акружэннямелатаксама значны уплы у на выбарчыя прэферэнцыi правасла уных вернiка у. На парламенцкiх выбарах беларусам прыйшлося выбiраць памiж нацыянальнай плынню, якую прадста уля у Беларускi выбарчы камiтэт i веравызнальнай, рэпрэзентаванайвыбарчымкамiтэтамправасла уных.неабходнасцьрабiцьскладанывыбар па уплывала на тое, што большасць беларуса у прагаласавала за СЛД сацыял дэмакратычную партыю, якая лiчыцца некаталiцкай i дае надзею на забеспячэнне светапогляднай нейтральнасцi. Беларуская плынь карысталася найменшай падтрымкай электарату, iнтарэсы якога хацела прадста уляць. У ходзе выбара у 1993 года, калi беларускiя камiтэты не канкурыравалi памiж сабою, выбаршчыкi павялi сябе так сама, аддаючы у пераважнай большасцi галасы за СЛД. Большая частка электарату прагаласавала за Владзiмежа Цiмашэвiча, якi узначальва у выбарчы спiсак СЛД у Беластоцкiм ваяводстве. На парламенцкiх выбарах 1997 года беларускае асяроддзе змясцiла сваiх кандыдата у на спiсках Унii працы, СЛД i Згуртавання славянскай нацыянальнай меншасцi Рэчы Паспалiтай Польскай правасла уныя, сарганiзаванага царко унымдзеячамя угенамчыквiным.поспехамзакончыласятолькiбалацiро укабеларускагадзеячасаспiскаслд.напарламенцкiх выбарах 2001 года беларуская нацыянальная меншасць не стварыла свайго выбарчага камiтэта. 147