Angelina Drobna KrDzGi2011a Zarys rozwoju przestrzennego Suchej Beskidzkiej Sucha Beskidzka (dawniej Sucha) u początków istnienia pozostawała we władaniu Piastów oświęcimskich, formalnie w granicach Czech. Wyrosła na 30 łanach leśnych, w miejscu gdzie do rzeki Skawy wpada rzeka Stryszawka. W 1405 roku Jan II, książę oświęcimski, wydał przywilej, w którym zezwalał niejakiemu Strzale na lokowanie w tym miejscu osady. Domyślać się można, że wybór miejsca pod lokację nie był przypadkowy. Sucha powstała bowiem przy drodze handlowej prowadzącej z Zatora do Zembrzyc, Wadowic i Mucharza w kierunku Węgier. Warto zaznaczyć, że na rozwój Suchej i całego regionu nad Stryszawką wywarły wpływ ogólnopolskie warunki gospodarczo-polityczne, które radykalnie zmieniły się z chwilą zdobycia wolnego dostępu do Bałtyku. W 1554 roku właścicielem suskich włości stał się Włoch Gaspare Castiglione, który zaraz po ich nabyciu postawił murowaną, piętrową budowlę pełniącą funkcję dworu obronnego. W latach późniejszych dwór został rozbudowany przez kolejnego właściciela ziem suskich Piotra Komorowskiego, który w 1614 roku mógł już zamieszkać w renesansowej rezydencji. Zamek miał niewymiarowy prostokątny dziedziniec z wjazdem od wschodu, trzy skrzydła i cztery wieże. Za czasów Piotra Komorowskiego powstała w Suchej kuźnia żelaza i miedzi, młyn wodny, huta szkła, gorzelnia, browar a także suszarnia chmielu. W 1614 roku Komorowski ufundował pierwszy kościół parafialny. Obok wzniesionej świątyni wymurowano również 1
plebanię. Sprowadził on kanoników regularnych z Krakowa, dla których wystawił w 1624 budynek klasztorny i zespół siedmiu kaplic. Najcenniejszym elementem tego zespołu jest kościół Nawiedzenia NMP. Kościół jest połączony z sąsiednim, późnorenesansowym budynkiem dawnego klasztoru kanoników regularnych laterańskich. Z tego samego okresu co stary kościół i klasztor pochodzą trzy kapliczki. Najwyższa z nich ma dobudowane pięterko i pełni funkcje dzwonnicy. Część placu ograniczonego rozmieszczonymi symetrycznie kaplicami wydzielono na cmentarz. Całość założenia opasana została kamiennym murem z małymi basztami, strzelnicami i bramami. Po śmierci dziedziców Komorowskich Sucha przeszła w posiadanie rodu Wielopolskich. W tym czasie rozbudowano i zmodernizowano hutę żelaza, tzw. Kuźnice Suskie. W XVIII wieku Sucha zaczęła się przekształcać w ośrodek handlowy, czemu sprzyjały uzyskane w latach 1742-1761 dwa przywileje zezwalające na organizowanie łącznie 12 jarmarków rocznie. Tym samym Sucha przeobraziła się z osady typowo rolniczej w osadę targową. Handlowano końmi, zbożem, płótnem i wyrobami z drewna. Korzystne położenie na skrzyżowaniu dróg prowadzących do Krakowa, na Śląsk i Węgry ułatwiło handel i rozwój miasta. W czasie, gdy na placu przy skrzyżowaniu głównych dróg w mieście zaczęły regularnie odbywać się jarmarki i targi, na suskim rynku została zbudowana drewniana karczma. Ta XVIII-wieczna karczma to budowla zrębowa, pokryta potężnym, 2
czterospadowym, gontowym dachem z kalenicą. W części jest ona osadzona na kamiennej podmurówce i podpiwniczona. Bogactwa naturalne państwa suskiego stały się w XIX wieku podstawą rozwoju Suchej jako jednego z większych w Galicji ośrodków przemysłu wydobywczego i hutniczego. Powstało wiele zakładów w rejonie Suchej i Makowa (sąsiaduje z Suchą), czemu sprzyjał dostatek drewna, umożliwiająca transport dobra sieć komunikacyjna (drogowa i rzeczna) oraz tania siła robocza. Początki nowej huty w Suchej sięgają roku 1828. Zakład zlokalizowany został przy drodze z Suchej do Żywca. Za rządów Anny Konstancji Wielopolskiej (1693 1726) rozkwitło życie dworskie w zamku suskim, który rozbudowała i upiększyła przez założenie parku-ogrodu. Na początku był to typowy barokowy ogród. Dopiero w 1. połowie XIX wieku został przeprojektowany na park w stylu angielskim. Od północnego zachodu ogród zamknięty jest neogotycką oranżerią, przed którą znajdował się ogród kwiatowy o geometrycznym rozplanowaniu ścieżek, z basenem, nad którym przerzucono mostek. Po zachodniej stronie parku znajdował się ogród owocowy, do którego prowadziły schody z dwóch stron wzniesienia. Do zabudowań gospodarczych w pobliżu zamku należała lodownia, spichlerz i budynek gospodarczy. Cały zespół zamkowo-parkowy otoczony został murem z kamienia łamanego. W 1845 dobra suskie kupili Braniccy. Aleksander Branicki przywrócił zamkowi suskiemu dawną świetność. Za jego czasów przeprowadzono generalną restaurację zamku, a także powiększono park i przebudowano oranżerię. W tym czasie rozebrano także fragment muru od strony wschodniej zastępując go kutym ogrodzeniem żelaznym. 3
Od czasu wybudowania w 1884 roku linii kolejowej, zwanej transwersalną, Sucha stała się ważnym węzłem komunikacyjnym. Kolej łączyła Wiedeń i Węgry z miejscowościami podkarpackimi Galicji. 16 grudnia tegoż roku oficjalnie otwarty został ruch na linii Żywiec-Zabłocie-Nowy Sącz, natomiast ruch na linii Sucha-Skawina otwarto w dniu 22 grudnia. Kolej wraz z rolnictwem, handlem, hutnictwem i gospodarką leśną tworzyła odtąd główne źródło utrzymania mieszkańców, a 3 lipca 1896 roku dotychczasowa osada targowa uzyskała statut miejski. Sucha stała się jednym z głównych centrów komunikacyjnych, ośrodkiem przeładunku drewna i produktów rolniczych, co musiało wpłynąć na umocnienie pozycji gospodarczej i dalszy rozwój, ale także przyczyniło się do ekspansji przestrzennej. Kolej była ważną z punktu widzenia wojskowego, handlowego i turystycznego linią, która znacznie skróciła i ułatwiła dojazd z Galicji Wschodniej do Krakowa, Tatr i w Beskid Zachodni. W XIX wieku, dzięki Władysławowi Branickiemu, członkowi Krajowego Towarzystwa Rybackiego, w coraz szerszym zakresie w gospodarce dóbr suskich uwzględniana była hodowla ryb, w które bogate były górskie rzeki i potoki. W pobliżu stawów hodowlanych została uruchomiona wylęgarnia dostarczająca znacznej ilości ryb. Przyczyniało się to do umacniania pozycji Suchej jako swego rodzaju centrum lokalnego życia gospodarczego. W latach 1895-1907, dzięki fundacji Branickich, w Suchej wystawiono nowy, neogotycki kościół. Jest on zaliczany do grupy najciekawszych realizacji wybitnego twórcy, jaki był projektant kościoła Teodor Talowski. W latach powojennych w Suchej powstał stadion sportowy, a później osiedle mieszkaniowe. Obok budownictwa komunalnego i spółdzielczego prężnie rozwijało się też budownictwo indywidualne. Rozwinęły się nowe gałęzie przemysłu. Powstała Babiogórska Fabryka Mebli, Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego, GS Samopomoc Chłopska. Powstała także sieć szkół podstawowych, zawodowych i średnich. W 1983 roku zakończono budowę szpitala rejonowego, wokół którego powstało nowe osiedle mieszkaniowe. 4
5
Bibliografia (wybór): Grzegorz Proszowski, Marek Kubica, Ryszard Banaś, Sucha i okolice Babiej Góry na dawnych pocztówkach i fotografiach, Sucha Beskidzka 1996 Janusz Kociołek, Sucha Beskidzka narodziny miasta, Sucha Beskidzka 1997 Monografia Suchej Beskidzkiej, Bielsko-Biała 2013, a w niej rozdziały: - Zdzisław Noga, Rozwój przestrzenny i życie gospodarcze - Bogusław Krasnowolski, Układ przestrzenny i jego przekształcenia - Czesław Brzoza, Miasto i mieszkańcy Strony internetowe: http://muzeum.sucha-beskidzka.pl/it/strona/2/historia_miasta.html http://www.sucha-beskidzka.pl/pl/58803/0/historia.html 6