Strategia Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego

Strategia Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego Praca zbiorowa pod kierownictwem Małgorzaty Ornoch-Tabędzkiej wykonana w ramach projektu Mikroregion Wielkopolskiego Parku Narodowego Zielone Płuca Wielkopolski współfinansowanego z budżetu Unii Europejskiej i budżetu Państwa Poznań 2006

Niniejszy dokument został opublikowany dzięki pomocy finansowej Unii Europejskiej i Budżetu Państwa. Za treść tego dokumentu odpowiada Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, poglądy w nim wyrażone nie odzwierciedlają w żadnym razie oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Autorzy tekstu: Agnieszka Byczyńska, Katarzyna Czernek, Jakub Isański, Iwona Jankowska, Krzysztof Kasprzak, Justyna Majewska, Marcin Olszewski, Małgorzata Ornoch-Tabędzka, Waldemar Prus, Piotr Przybysz, Marta Reksiak-Urbanowicz Projekt okładki: Maciej Orchowicz (www.artwork.pl) Copyright by Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Poznań 2006 ISBN 83-60247-40-4 Bogucki Wydawnictwo Naukowe ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań, tel. +48 61 8336580 fax +48 61 8331468 e-mail: bogucki@bogucki.com.pl www.bogucki.com.pl Druk: Uni-druk Wydawnictwo i Drukarnia Spółka Jawna ul. Przemysłowa 13, 62-030 Luboń tel. +48 61 8994949

Spis treści Wprowadzenie....................................... 7 Małgorzata Ornoch-Tabędzka CZĘŚĆ I. Raport. Atrakcyjność i zagospodarowanie turystyczne Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego............................. 11 Agnieszka Byczyńska 1. Mikroregion WPN informacje ogólne o gminach..................... 13 1.1. Położenie.......................................13 1.2. Powierzchnia i ludność................................. 13 1.3. Budżet gmin i WPN.................................. 14 1.3.1. Najważniejsze wydatki gmin na turystykę................... 17 2. Atrakcyjność turystyczna mikroregionu WPN........................ 18 2.1. Walory przyrodnicze.................................. 18 2.1.1. Klimat...................................... 18 2.1.2. Ukształtowanie terenu............................. 18 2.1.3. Ochrona przyrody................................ 18 2.1.4. Lasy....................................... 26 2.1.5. Parki, zieleńce i place zabaw.......................... 27 2.1.6. Wody powierzchniowe............................. 27 2.1.7. Wody podziemne................................ 35 2.2. Walory kulturowe i antropogeniczne......................... 35 2.2.1. Zabytki i architektura sakralna......................... 36 2.2.2. Cmentarze................................... 40 2.2.3. Zamki, pałace, dwory i folwarki......................... 41 2.2.4. Zabytki architektury, kultury materialnej i użytkowej.............. 44 2.2.5. Zabytki archeologiczne............................. 48 2.2.6. Muzea, skanseny, kolekcje i wystawy...................... 48 2.2.7. Oferta kulturalna imprezy i wydarzenia.................... 51 2.2.8. Organizacje pozarządowe............................ 54 3. Stan zagospodarowania turystycznego mikroregionu WPN................ 56 3.1. Infrastruktura turystyczna............................... 56 3.1.1. Baza noclegowa................................. 56 3.1.2. Baza gastronomiczna.............................. 57 3.1.3. Szlaki turystyczne................................ 57 3.1.4. Wypożyczalnie sprzętu rekreacyjnego i sportowego.............. 64 3.1.5. Informacja turystyczna............................. 64 3.2. Infrastruktura paraturystyczna............................. 65 3.2.1. Dostępność komunikacyjna........................... 66 3.2.2. Obiekty sportowe i rekreacyjne......................... 70 3.2.3. Pozostałe obiekty i usługi............................ 71

4 Spis treści 4. Promocja.......................................... 74 4.1. Reklama, marketing bezpośredni i promocja sprzedaży................ 74 4.2. Public relations.....................................75 4.3. Sponsoring i lobbing.................................. 76 4.4. Współpraca...................................... 77 Załączniki Załącznik nr 1: Pomniki przyrody.............................. 79 Załącznik nr 2: Miejsca publicznego wypoczynku na terenie gmin Mikroregionu WPN.. 80 Załącznik nr 3: Oferta kulturalna.............................. 81 Załącznik nr 4: Organizacje pozarządowe......................... 84 Załącznik nr 5: Zestawienie obiektów bazy noclegowej.................. 87 Załącznik nr 6: Zestawienie obiektów bazy gastronomicznej............... 100 Załącznik nr 7: Ogólnodostępne parkingi......................... 106 Załącznik nr 8: Stacje benzynowe............................. 109 Załącznik nr 9: Komunikacja podmiejska......................... 110 Załącznik nr 10: Połączenia kolejowe........................... 111 Załącznik nr 11: Oferta obiektów sportowych i rekreacyjnych.............. 112 Załącznik nr 12: Biblioteki publiczne........................... 119 Załącznik nr 13: Urzędy Pocztowe............................ 121 Załącznik nr 14: Automaty telefoniczne.......................... 122 Załącznik nr 15: Miejsca dostępu do Internetu...................... 123 Załącznik nr 16: Banki i bankomaty............................ 124 Załącznik nr 17: Posterunki policji............................. 125 Załącznik nr 18: Publiczna służba zdrowia........................ 126 Załącznik nr 19: Apteki.................................. 127

Spis treści 5 CZĘŚĆ II. Strategia Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego............................. 131 1. Uwarunkowania środowiskowo-przestrzenne zrównoważonego rozwoju turystyki... 133 Krzysztof Kasprzak 1.1. Gospodarka turystyczna a zrównoważony rozwój.................. 133 1.2. Turystyka i wypoczynek w regionalnych dokumentach strategicznych Wielkopolski. 134 1.3. Waloryzacja przestrzeni regionu dla potrzeb turystyki i wypoczynku......... 135 1.4. Rejony wypoczynkowe................................ 136 1.5. Potrzeby planistyczne................................. 139 1.6. Podsumowanie.................................... 142 2.Ocena potencjału Mikroregionu WPN pod kątem rozwoju turystyki i rekreacji analiza SWOT...................................... 144 Krzysztof Kasprzak 2.1. Uwarunkowania wewnętrzne............................ 144 2.1.1. Problemy głównych obszarów strategicznych................. 146 2.2. Uwarunkowania zewnętrzne............................. 148 3. Obszary priorytetowe strategii.............................. 150 Katarzyna Czernek, Justyna Majewska, Marta Reksiak-Urbanowicz, Marcin Olszewski 3.1. Rola planowania strategicznego........................... 150 3.2. Założenia do strategii rozwoju turystyki....................... 150 3.3. Zamierzenia strategiczne............................... 152 3.3.1. Wizja i misja.................................. 152 3.3.2. Cele strategiczne................................ 153 3.4. Produkt turystyczny Mikroregionu WPN....................... 154 3.4.1. Idea produktu turystycznego.......................... 154 3.4.2. Rdzeń produktu turystycznego obszaru Mikroregionu WPN.......... 154 3.5. Segmentacja..................................... 155 3.5.1. Idea segmentacji................................ 155 3.5.2. Metodologia wyboru segmentów docelowych docelowych form turystyki... 155 3.5.3. Potencjalne i docelowe formy turystyki.................... 156 3.5.4. Profilowanie segmentów............................ 158 3.6. Metodologia opracowywania programów i ofert turystycznych............ 160 3.7. Program kulturowy.................................. 160 3.7.1. Uzasadnienie wyboru programu........................ 160 3.7.2. Cele dla rozwoju turystyki w ramach programu kulturowego......... 163 3.7.3. Oferty w ramach programu kulturowego................... 163 3.8. Program wypoczynkowy............................... 168 3.8.1. Uzasadnienie wyboru programu........................ 168 3.8.2. Cele dla rozwoju turystyki w ramach programu wypoczynkowego...... 170 3.8.3. Oferty w ramach programu wypoczynkowego................ 170 3.9. Program edukacji ekologicznej............................ 179 3.9.1. Uzasadnienie wyboru programu........................ 179 3.9.2. Cele dla rozwoju turystyki w ramach programu edukacji ekologicznej..... 181 3.9.3. Oferty w ramach programu edukacji ekologicznej............... 182

6 Spis treści 4. Promocja i dystrybucja ofert Mikroregionu........................ 188 Katarzyna Czernek, Justyna Majewska, Marta Reksiak-Urbanowicz, Marcin Olszewski, Iwona Jankowska 4.1. Cele i kierunki promocji................................ 188 4.2. Działania w ramach promocji i dystrybucji...................... 188 5. Współpraca i przywództwo w osiąganiu celów Strategii................. 191 Katarzyna Czernek, Justyna Majewska, Marta Reksiak-Urbanowicz, Marcin Olszewski 5.1. Potrzeba współpracy................................. 191 5.2. Formy współpracy.................................. 192 5.3. Współpraca i przywództwo jako postulat strategii.................. 193 6. Źródła finansowania zadań strategicznych........................ 195 6.1. Turystyka i rekreacja w planach strategicznych oraz budżetach gmin Mikroregionu WPN.................................. 195 Piotr Przybysz 6.2. Finansowanie zewnętrzne.............................. 198 Waldemar Prus 7. Zakończenie........................................ 201 Małgorzata Ornoch-Tabędzka Załącznik 1. Atrakcyjność turystyczna regionu Wielkopolskiego Parku Narodowego według turystów zagranicznych......................... 202 Jakub Isański, Małgorzata Ornoch-Tabędzka

Wprowadzenie Proces budowania Strategii Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN) dobiegł końca.z dużą satysfakcją oddajemy do Państwa rąk dokument, który jest efektem pracy interdyscyplinarnego zespołu składającego się z przedstawicieli samorządów, organizacji pozarządowych, wyższych uczelni, parku narodowego i lasów państwowych. Przyświecał mu dobrze zdefiniowany cel znalezienia pomysłu na rozwój turystyki jako ważnego elementu rozwoju społeczno-gospodarczego mikroregionu WPN bez narażania na degradację znajdujących się w jego obrębie cennych obszarów przyrodniczych. Problem sprzeczności interesów ochrony środowiska naturalnego i rozwoju gospodarczego, w tym rozwoju turystyki, występuje na całym świecie.próby jego pogodzenia legły u podstaw międzynarodowej deklaracji ustalającej zasady wdrażania zrównoważonego rozwoju, znanej pod nazwą Agenda 21.Stosowanie tych zasad w praktyce okazuje się jednak trudne, szczególnie, gdy mamy do czynienia z terenami chronionymi w parkach narodowych.zagadnienie to przybliżyły mieszkańcom Mikroregionu WPN dwie organizacje pozarządowe: Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu i Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, które ponad rok temu rozpoczęły niecodzienną debatę społeczną na temat możliwości bezkonfliktowego połączenia funkcji turystycznych i ochronnych Wielkopolskiego Parku Narodowego.W projekcie Dialog w gminach Mikroregionu WPN źródłem lokalnych inicjatyw i współpracy w zakresie rozwoju turystyki i edukacji ekologicznej 1 zaprosiły do dyskusji przedstawicieli innych organizacji pozarządowych, organizacji biznesu, a także jednostek samorządu terytorialnego.w wyniku czteromiesięcznej pracy, w okresie od września do grudnia 2005 roku, powstały: rekomendacje do Planu Ochrony Parku oraz podstawowe założenia do strategii zrównoważonego rozwoju turystyki i rekreacji.miało także miejsce pierwsze ważne wydarzenie identyfikujące Mikroregionu WPN, wspólna promocja Wielkopolskiego Parku Narodowego i ośmiu zaliczonych do tego regionu gmin: Brodnicy, Dopiewa, Komornik, Kórnika, Lubonia, Mosiny, Puszczykowa i Stęszewa w specjalnym dodatku do Gazety Wyborczej. W 1995 roku siedem gmin należących do obszaru metropolitalnego miasta Poznania, położonych na terenie lub w bezpośredniej bliskości Wielkopolskiego Parku Narodowego, podpisało porozumienie dotyczące ochrony środowiska w parku i jego otulinie.dziesięcioletni okres współpracy zaowocował kilkoma lokalnymi przedsięwzięciami inwestycyjnymi z zakresu gospodarki komunalnej.nigdy jednak nie udało się zrealizować wspólnych zadań dotyczących rozwoju turystyki i rekreacji.dopiero w styczniu bieżącego roku, w wyniku projektu Mikroregion Wielkopolskiego Parku Narodowego Zielone Płuca Wielkopolski, realizowanego przez wspomniane wyżej organizacje pozarządowe, pojawiła się możliwość kontynuowania dyskusji na temat lepszego wykorzystania zasobów rekreacyjnych Parku i okolic.gminy: Brodnica, Dopiewo, Komorniki, Kórnik, Luboń, Mosina i Stęszew zadeklarowały wolę nakreślenia wspólnych kierunków działania oraz podjęły wysiłek ustalenia konkretnego planu strategicznego dla podniesienia atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej Mikroregionu. Kompleksowe opracowanie Strategii Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu WPN obejmowało dwa etapy: I.Część diagnostyczną: przygotowanie raportu o stanie zagospodarowania turystycznego gmin leżących na obszarze Mikroregionu WPN oraz samego Wielkopolskiego Parku Narodowego. II.Część planistyczną: opracowanie strategii produktu turystycznego i strategii zrównoważonego rozwoju turystyki i rekreacji dla Mikroregionu WPN. Celem pierwszego etapu było sporządzenie dokładnego przeglądu walorów turystycznych Wielkopolskiego Parku Narodowego i położonych wokół niego terenów oraz istniejącego zagospodarowania turystycznego tego obszaru.przez kilka miesięcy dokonano szczegółowej inwentaryzacji obiektów związanych bezpośrednio i pośrednio z turystyką i rekreacją na terenie 8 gmin. 1 Projekt zrealizowany przez Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu i Fundację Rozwoju Demokracji Lokalnej, dotowany z rządowego programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich, wrzesień grudzień 2005.

8 Wprowadzenie Raport: Atrakcyjność i zagospodarowanie turystyczne Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego zawiera: charakterystykę ogólną parku i położonych w Mikroregionie gmin: Brodnica, Dopiewo, Komorniki, Kórnik, Luboń, Mosina, Puszczykowo, Stęszew, opis warunków turystycznych: przyrodniczych oraz kulturowych i antropogenicznych, informację o zagospodarowaniu turystycznym (baza noclegowa i gastronomiczna) oraz paraturystycznym Mikroregionu, analizę narzędzi promocji stosowanych przez gminy i WPN. Przedstawiony raport stał się podstawą do obiektywnej, opartej na faktach, oceny możliwości rozwoju turystyki i rekreacji na analizowanym terenie.jest opisem stanu, do którego będzie można się odwoływać w trakcie realizacji strategii, śledząc postępy wdrażania zaplanowanych działań.został opracowany w oparciu o informacje uzyskane z wielu źródeł, głównie ankiet wypełnionych przez pracowników urzędów gmin, z danych dostarczonych przez Wielkopolski Park Narodowy oraz badań terenowych przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Przyjaciół Puszczykowa 2 i pracowników naukowych Uniwersytetu Humboldta w Berlinie i Akademii Rolniczej w Poznaniu (maj 2006) 3.Przy zbieraniu informacji korzystano również z ogólnodostępnych opracowań Głównego Urzędu Statystycznego oraz informacji zamieszczonych na oficjalnych stronach internetowych: www.stat.gov.pl, www.wielkopolskipn.pl, www.wielkopolska.mw.gov.pl, www.powiat.poznan.pl, www.powiat-srem.pl, www. unia.srem.com.pl, www.natura2000.org.pl oraz stronach gmin Mikroregionu. Za przygotowanie części diagnostycznej odpowiedzialna była jedna osoba, dr Agnieszka Byczyńska ze Stowarzyszenia Partnerzy dla Samorządu, wspomagana informacyjnie przez pracowników urzędów, WPN, nadleśnictw i wielu innych organizacji.autorka gorąco dziękuje wszystkim za współpracę.zdaje sobie sprawę z możliwości drobnych błędów i pominięć w tekście raportu.jest to bowiem pierwsza próba inwentaryzacji zasobów rekreacyjno-turystycznych Mikroregionu WPN, która obecnie staje się punktem wyjścia do dalszych uzupełnień i weryfikacji. Cześć planistyczna Strategii Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu WPN powstała w okresie niespełna pięciu miesięcy.tak krótki czas realizacji możliwy był tylko dzięki wcześniej przygotowanym założeniom, które powstały w projekcie Dialog w gminach Mikroregionu WPN oraz dzięki ogromnemu zaangażowaniu wielu instytucji, organizacji i osób fizycznych.wydaje się, że stała się rzecz bez precedensu.wokół programu strategii udało się skupić przedstawicieli czterech wyższych uczelni Poznania: Akademii Wychowania Fizycznego, Akademii Ekonomicznej, Akademii Rolniczej i Uniwersytetu im.adama Mickiewicza oraz jednej uczelni berlińskiej: Uniwersytetu Humboldta.Jednocześnie, oprócz ekspertów z wymienionych uczelni, prowadzących projekt stowarzyszeń, pracowników Wielkopolskiego Parku Narodowego i urzędów gmin, do procesu budowania i konsultowania strategii dołączyli przedstawicieli Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, nadleśnictw Babki i Konstantynowo, oraz przedstawiciele innych jednostek administracji i wielu organizacji pozarządowych. Jednym z głównych celów opracowania strategii było zaproponowanie wspólnych obszarów działania i wytyczenie kierunków współpracy w realizacji programów rekreacyjno-turystycznych, przy akceptacji istniejących ograniczeń środowiskowych.główną motywacją do współdziałania przy opracowywaniu dokumentu była perspektywa finansowania przedsięwzięć rekreacyjno-turystycznych z funduszy Unii Europejskiej. Adresatem wyznaczonych celów strategicznych jest 8 gmin mikroregionu, podmiotów, które będą owe cele realizować.świadome posiadanych walorów przyrodniczych oraz korzystnego położenia w obszarze aglomeracji poznańskiej, gminy będą mogły wspierać rozwój turystyki i rekreacji.będą mogły przyczynić się do prosperity nowych, działających w branży turystycznej podmiotów, takich jak: pensjonaty, gospodarstwa agroturystyczne, centra rekreacyjno-sportowe i inne firmy związane z obsługą ruchu turystycznego. Odbiorcami wykreowanego produktu turystycznego oraz zawartych w strategii programów strategicznych będą zarówno odwiedzający region turyści, jak i mieszkańcy gmin Mikroregionu.Przygotowane oferty turystyczne skierowane są bowiem do szerokiego grona osób, które pragną obcowa- 2 Kuba Olejniczak i Joanna Kaczmarek Dokumentacja i opis jezior i miejsc piknikowych na terenie Mikroregionu WPN, projekt: Dialog w gminach Mikroregionu WPN, październik listopad 2005. 3 Beata Czarnecka, Aleksandra Spychała, Dokumentacja i opis gospodarstw agroturystycznych, Projekt: Mikroregion WPN Zielone Płuca Wielkopolski.

Wprowadzenie 9 nia z piękną przyrodą, czują potrzebę aktywnego wypoczynku i relaksu na świeżym powietrzu, a także szukają pamiątek historii lub odnowy biologicznej. Zespół opracowujący strategię zdaje sobie sprawę z ograniczeń prezentowanego dokumentu. Czas realizacji programów rozwoju turystyki nie został dokładnie określony.teoretycznie uwzględnia nowe możliwości rozwojowe, które daje przynależność Polski do Unii Europejskiej i otwarcie na turystów z zagranicy, z perspektywą kilkunastu lat do przodu.w praktyce tę perspektywę będzie wyznaczał następny okres budżetowy Unii Europejskiej na lata 2007 2013.Niestety nieznajomość założeń budżetu UE przed zamknięciem dokumentu nie pozwoliła na przygotowanie programów operacyjnych pod konkretne źródła finansowania.przeszkodą dla opracowania programów operacyjnych wspólnych dla gmin Mikroregionu, wyznaczających zadania, role i stopień partycypacji finansowej realizatorów, jest na obecnym etapie brak formalnego porozumienia, brak podmiotu prawnego, który otrzyma pełnomocnictwa i weźmie na siebie odpowiedzialność reprezentowania Mikroregionu na zewnątrz. Jeśli Rady Gmin Mikroregionu zaakceptują dokument strategii, następnym etapem powinno być podjęcie decyzji o wyborze formy i prawnym usankcjonowaniu współpracy gmin, np.w postaci partnerstwa lub związku międzygminnego.stawką są europejskie pieniądze na finansowanie inwestycji turystycznych i rekreacyjnych, których otrzymanie będzie możliwe tylko przy realizacji dużych projektów ponadlokalnych. Serdecznie dziękuję za współpracę wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego dokumentu.wierzę, że dzięki dalszemu współdziałaniu wszystkich zainteresowanych podmiotów w ciągu najbliższych kilku lat turystyka i rekreacja na terenie Mikroregionu WPN staną się jednymi z kluczowych elementów wzrostu atrakcyjności regionu oraz poprawy jakości życia mieszkańców.z jednej strony będą nową siłą napędową rozwoju społeczno-gospodarczego, z drugiej podstawą: ochrony ładu przestrzennego, zachowania czystego środowiska naturalnego i propagowania zdrowego stylu życia. W imieniu realizatorów projektu Małgorzata Ornoch-Tabędzka Prezes Stowarzyszenia Partnerzy dla Samorządu Puszczykowo Poznań, sierpień 2006 Skład zespołu roboczego współpracującego przy opracowaniu Strategii Zrównoważonego Rozwoju Turystyki i Rekreacji Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego: Ewa Lisek Urząd Miasta i Gminy Brodnica, Anna Gonet Urząd Gminy Dopiewo, Przemysław Mieloch Urząd Miasta i Gminy Komorniki, Anna Haremska Urząd Miasta i Gminy Komorniki, Eliza Brzezińska Urząd Miasta i Gminy Komorniki, Anna Liebert Urząd Miasta i Gminy Kórnik, Magdalena Matelska-Bogajczyk Urząd Miasta i Gminy Kórnik, Antoni Kalisz Urząd Miasta i Gminy Kórnik, Cezary Biderman Urząd Miasta Luboń, Bartłomiej Kmieć Urząd Miasta i Gminy Mosina, Piotr Przybysz Urząd Miasta i Gminy Mosina, Aleksandra Stawna Urząd Miasta i Gminy Stęszew, Joanna Zaborska Urząd Miasta i Gminy Stęszew, Jarosław Wyczyński Wielkopolski Park Narodowy, Małgorzata Górna Wielkopolski Park Narodowy, Krzysztof Kasprzak Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu, Jakub Isański Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Justyna Majewska Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Marta Resiak-Urbanowicz Akademia Ekonomiczna w Poznaniu,

10 Wprowadzenie Katarzyna Czernek Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Marcin Olszewski Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Beata Czarnecka Uniwersytet Humboldta w Berlinie, Maria Szeląg Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, Małgorzata Kozaryn nadleśnictwo Konstantynowo, Krzysztof Sroczyński nadleśnictwo Konstantynowo, Mieczysław Kasprzyk nadleśnictwo Babki, Janusz Dulczyk nadleśnictwo Babki, Mariusz Kimmel KTTK Pomorzanka, Aleksandra Spychała Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Iwona Jankowska Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Ośrodek Regionalny w Poznaniu, Anna Okrajek Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Ośrodek Regionalny w Poznaniu, Agnieszka Byczyńska Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Bartłomiej Kustoń Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Anna Łukasik Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Małgorzata Ornoch-Tabędzka Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Marcin Pakuła Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Waldemar Pruss Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu, Radosław Szarleja Stowarzyszenie Partnerzy dla Samorządu,

CZĘŚĆ I Raport Atrakcyjność i zagospodarowanie turystyczne Mikroregionu Wielkopolskiego Parku Narodowego Autor: Agnieszka Byczyńska

1. Mikroregion WPN informacje ogólne o gminach 1.1. Położenie Mikroregion Wielkopolskiego Parku Narodowego obejmuje tereny gmin: Dopiewo, Brodnica, Komorniki, Kórnik, Luboń, Mosina, Puszczykowo, Stęszew.Położone są one w centralnej części Wielkopolski i wchodzą w skład powiatu poznańskiego poza gminą Brodnica, należącą do powiatu śremskiego. Rolę centrum administracyjnego, handlowego, usługowego, komunikacyjnego, przemysłowego, kulturalnego i oświatowego pełni miasto wojewódzkie Poznań, oddalone od Lubonia o 10 km, Puszczykowa 16 km, Mosiny, Kórnika i Dopiewa 22 km, Stęszewa 26 km i Komornik 15 km. Tabela 1. Podział terytorialny gmin Mikroregionu WPN (dane GUS) Gmina Powiat Typ gminy Liczba sołectw Miasta Wsie Brodnica śremski wiejski 14 0 26 Dopiewo poznański wiejski 11 0 19 Komorniki poznański wiejski 8 0 13 Kórnik poznański miejsko-wiejski 26 1 34 Luboń poznański miejski 0 1 0 Mosina poznański miejsko-wiejski 21 1 31 Puszczykowo poznański miejski 0 1 0 Stęszew poznański miejsko-wiejski 21 1 33 1.2. Powierzchnia i ludność Obszar Mikroregionu WPN to 835 km 2 powierzchni zamieszkiwanej przez ponad 120 tys.osób.w sezonie letnim liczba przebywających tu osób zwiększa się znacznie, głównie ze względu na rezydentów działek letniskowych zlokalizowanych na tym terenie.w ciągu ostatnich 10 lat obserwowano wzrost liczby mieszkańców najszybszy w gminach: Komorniki, Kórnik i Luboń (rys. 1). 30 000 25 000 Luboń Mosina 20 000 15 000 10 000 Kórnik Stęszew Komorniki Dopiewo Puszczykowo 5 000 Brodnica 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rys. 1. Zmiany liczby ludności w latach 1996 2005 (dane gmin)

14 Mikroregion WPN informacje ogólne o gminach Średnia gęstość zaludnienia w Mikroregionie WPN wynosi 144 M/km 2, jednak poszczególne gminy różnią się znacznie pod tym względem.gminą o najniższym wskaźniku zaludnienia jest gmina wiejska Brodnica, podczas gdy ponad 40-krotnie bardziej od niej zaludniona jest najmniejsza gmina Mikroregionu gmina miejska Luboń (tab. 2). Tabela 2. Podstawowe dane dotyczące gmin (dane gmin, stan na koniec roku 2005) Gmina Powierzchnia (km 2 ) Ludność ogółem Gęstość zaludnienia (M/km 2 ) Brodnica 96 4 844 50 Dopiewo 108 11 922 110 Komorniki 67 13 639 197 Kórnik 187 16 807 90 Luboń 13 26 367 2028 Mosina 171 24 488 143 Puszczykowo 17 8 884 523 Stęszew 176 13 755 78 Ogółem 835 120 280 144 Jak wynika z powyższego, gminy Mikroregionu WPN różnią się znacznie między sobą pod wieloma względami. Przekłada się to również na różnice w ich możliwościach budżetowych. 1.3. Budżet gmin i WPN Budżety poszczególnych gmin są mocno zróżnicowane (rys.2), co wynika z ich odmiennego charakteru oraz różnic w liczbie ludności.oto kilka najważniejszych statystyk dotyczących budżetu gmin Mikroregionu WPN: największymi finansami dysponują gminy Mosina, Luboń i Kórnik, najmniejszymi gmina Brodnica, niemal na każdym odcinku czasowym z roku na rok (w ciągu ostatnich 5 lat) wszystkie budżety wykazują wzrost dochodów, jak również wydatków, największy wzrost dochodów w przedziale czasowym 2001 2005 odnotowała gmina Dopiewo (66%), dalej uplasowały się gminy: Komorniki (61%), Luboń (59%), Mosina (46%), Stęszew (36%), Brodnica (31%), Puszczykowo (25%) i Kórnik (20%), największy deficyt wystąpił w gminach: Luboń (2001 rok: 7 305 188 zł), Kórnik (2004 rok: 5 488 427 zł) oraz Mosina (2002 rok: 4 359 575 zł), w 2005 roku deficyt wykazała gmina Kórnik (1 677 096 zł), pozostałe gminy wykazały nadwyżkę największą gminy: Dopiewo (2 989 057 zł) oraz Puszczykowo (2 535 310 zł), w gminach Komorniki, Luboń i Mosina w roku 2005 po raz pierwszy od 5 lat dochody budżetu przewyższyły wydatki.w tym samym czasie coroczne nadwyżki budżetowe posiadały gminy Dopiewo (918 509 3 238 607 zł) i Stęszew (134 900 2 694 943 zł). Nominalne różnice pomiędzy budżetami poszczególnych gmin ulegają radykalnej zmianie, gdy dochody i wydatki odniesie się do liczby ich mieszkańców (rys.3).okazuje się wówczas, że różnice pomiędzy gminami nie są już tak widoczne, chociaż można zauważyć, że: największe dochody na mieszkańca w 2005 roku były w gminach Komorniki (2353 zł) oraz Dopiewo (2153 zł), najmniejsze w gminach Mosina (1641 zł) oraz Luboń (1570 zł), największy wzrost dochodów per capita w przedziale czasowym 2001 2005 odnotowała gmina Dopiewo (376%), dalej uplasowały się gminy: Mosina (39%), Komorniki (37%), Stęszew (34%), Brodnica (24%), Luboń (21%), Puszczykowo (21%),

Budżet gmin i WPN 15 2001 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2002 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2003 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2004 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2005 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 1 0 20 30 40 mln zł Dochody Wydatki Rys. 2. Dochody i wydatki budżetów gmin w latach 2001 2005 (dane gmin)

16 Mikroregion WPN informacje ogólne o gminach 2001 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2002 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2003 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2004 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 2005 Stęszew Puszczykowo Mosina Luboń Kórnik Komorniki Dopiewo Brodnica 500 1000 1500 2000 2500 zł Rys. 3. Dochody budżetów gmin na osobę w latach 2001 2005 (dane gmin)

Budżet gmin i WPN 17 najmniejszy wzrost dochodów per capita w przedziale czasowym 2001 2005 odnotowała gmina Kórnik (7%). Roczny budżet samego Wielkopolskiego Parku Narodowego wynosi 2,049 mln zł.pieniądze te wydatkowane są na: wynagrodzenia osobowe i składki na ubezpieczenia społeczne pracowników, zakup materiałów i wyposażenia, zakup pomocy naukowych, dydaktycznych oraz książek, usługi remontowe i usługi pozostałe. 1.3.1. Najważniejsze wydatki gmin na turystykę W budżetach gmin nie ma wyodrębnionej pozycji turystyka i rekreacja, większość wydatków na zadania w tym zakresie lub inne, które mogą się przyczynić do ich rozwoju, realizowana jest w ramach różnych działów, m.in. transport i łączność, gospodarka komunalna i ochrona środowiska, kultura i ochrona dziedzictwa narodowego, kultura fizyczna i sport, oświata i wychowanie, ogrody botaniczne i zoologiczne oraz naturalne obszary i obiekty chronionej przyrody i inne, czy w końcu bardzo ważne inwestycje wieloletnie.w ostatnich latach na obszarze gmin Mikroregionu WPN odnotowano następujące najważniejsze wydatki służące turystyce i rekreacji: Kórnik 2001 zakończenie budowy ścieżki rowerowej łącznie 112 223 zł 2005 rozbudowa bazy kulturalno-sportowej w Kamionkach 12 810 zł 2005 EKOMĄTWA oczyszczanie wód kąpieliska Jeziora 67 311 zł Kórnickiego 2006 planowane zakończenie ww. zadania łącznie: 120 000 zł Luboń 2005 dotacje dla stowarzyszeń na zorganizowanie 10 jednodniowych imprez turystycznych i wypoczynkowych: rajdy piesze, rowerowe, wycieczki autobusowe, dla dzieci i młodzieży związane z historią społeczności lokalnej i regionalnej 25 000 zł Mosina 2003 koncepcja szlaków rowerowych, pozwolenia wodno-prawne, 55 000 zł foldery 2004 prace projektowe, pomost pływający, projekt ścieżek 100 000 zł rowerowych 2005 foldery, oznakowanie ścieżek i tras rowerowych 50 000 zł Puszczykowo 2005 rozbudowa ścieżek rowerowych i spacerowych 215 000 zł

2. Atrakcyjność turystyczna mikroregionu WPN 2.1. Walory przyrodnicze 2.1.1. Klimat Na terenie Mikroregionu WPN występuje klimat umiarkowany.szczególną cechą tego klimatu jest wzajemne oddziaływanie powietrza morskiego i kontynentalnego.powoduje to dużą zmienność stanów pogody.najczęściej napływa powietrze polarnomorskie pochodzące znad północnego Atlantyku.W lecie jest to powietrze chłodne, przynoszące znaczne zachmurzenie nieba, częste opady atmosferyczne.w zimie powietrze to przynosi ocieplenie i przyczynia się do odwilży.znacznie rzadziej napływa powietrze polarnokontynentalne znad Europy Wschodniej i Azji.Cechuje się ono małą wilgotnością i powoduje zmniejszenie zachmurzenia nieba.powietrze to napływa głównie zimą i wiosną.nad Mikroregion WPN bardzo rzadko napływa powietrze znad Arktyki, które wywołuje duże ochłodzenie.sporadycznie pojawia się powietrze zwrotnikowe z rejonu Wysp Azorskich, Azji Mniejszej lub Półwyspu Bałkańskiego.Powietrze to przynosi znaczny wzrost temperatury w zimie i upały w lecie.średnioroczna suma opadów wynosi tutaj poniżej 550 mm, długość okresu wegetacyjnego: 200 220 dni, liczba mroźnych dni: 30 50, a dni z przymrozkami: 110 118.Pokrywa śnieżna zalega 38 60 dni.umiarkowany charakter klimatu sprzyja uprawianiu aktywnych form wypoczynku, rekreacji i turystki. 2.1.2. Ukształtowanie terenu Obszary położone wokół Wielkopolskiego Parku Narodowego mają charakter młodoglacjalny.przeważającą ich część zajmują wysoczyzny jeziorne, które tworzą równoleżnikowe, niewysokie ciągi moren czołowych fazy poznańskiej (Pojezierze Poznańskie).Ukształtowanie terenu jest ściśle związane z działalnością lodowca, głównie w okresie 70 10 tysięcy lat temu (tzw.zlodowacenie bałtyckie).wówczas to w wyniku licznych procesów geomorfologicznych wytworzyły się dzisiejsze formy krajobrazu. Największą powierzchnię zajmuje wysoczyzna morenowa zbudowana z glin, piasków i żwirów zwałowych, a jej najwyższe wzniesienie Osowa Góra wynosi 132 m n.p.m. Obszar wysoczyzny rozcinają wyżłobione przez lodowiec bruzdy, tzw.rynny.w rynnach tych znajdują się liczne jeziora: Łódzko-Dymaczewskie, Witobelskie, Góreckie, Rosnowskie, Chomęcickie, Budzyńskie, Jarosławieckie, Kociołek, Skrzynka, Lipno, Wielkowiejskie i Trzcielińskie.Za najpiękniejsze uchodzi ozdobione dwiema wyspami Jezioro Góreckie.W południowej części Wielkopolskiego Parku Narodowego obszar wysoczyzny graniczy z Pradoliną Warszawsko-Berlińską, którą wyrzeźbiły niegdyś wody topniejącego lodowca (przebiega tędy Kanał Mosiński).W części wschodniej od wysoczyzny odcina się Przełomowa Dolina Warty.Do innych form terenowych urozmaicających krajobraz należą owalne w zarysie pagórki kemy oraz wzniesienia przypominające nasypy kolejowe ozy.na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego znajduje się część najdłuższego w Polsce Ozu Bukowsko-Mosińskiego (37 km).pamiątkę minionej epoki stanowią także głazy narzutowe.największy z nich, tzw.głaz Leśników, został objęty ochroną jako pomnik przyrody. 2.1.3. Ochrona przyrody Udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni poszczególnych gmin przedstawia rysunek 4.

Walory przyrodnicze 19 200 km 2 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Brodnica Dopiewo Komorniki Kórnik Luboń Mosina Puszczykowo Stęszew WPN obszary prawnie chronione ogólna powierzchnia gmin Rys.4.Udział obszarów prawnie chronionych, w tym WPN, w powierzchni poszczególnych gmin Mikroregionu (dane na koniec 2004 roku, GUS) Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U.04.92.880) formami ochrony przyrody są: Parki narodowe Rezerwaty przyrody Parki krajobrazowe Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.park narodowy tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.obszar parku narodowego jest udostępniany w celach naukowych, edukacyjnych, kulturowych, turystycznych, rekreacyjnych i sportowych w sposób, który nie wpłynie negatywnie na przyrodę w parku narodowym. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.w parku narodowym wyróżnia się obszary ochrony ścisłej. Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.grunty rolne i leśne oraz inne nieruchomości znajdujące się w granicach parku krajobrazowego pozostawia się w gospodarczym wykorzystaniu. Wielkopolski PN 18 obszarów ochrony ścisłej w WPN 2 rezerwaty w RPK Rogaliński PK

20 Atrakcyjność turystyczna mikroregionu WPN Obszary chronionego krajobrazu Obszary Natura 2000 Pomniki przyrody Stanowiska dokumentacyjne Użytki ekologiczne Zespoły przyrodniczo- -krajobrazowe Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptaków, specjalne obszary ochrony siedlisk.obszar Natura 2000 może obejmować część lub całość innych obszarów i obiektów objętych formami ochrony przyrody. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.stanowiskami dokumentacyjnymi mogą być także miejsca występowania kopalnych szczątków roślin lub zwierząt. Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej OChK Jeziora Niepruszewskiego OChK Zlewni Jezior Kórnicko-Zaniemyskich SOO Rogalińska Dolina Warty, SOO Ostoja Wielkopolska, OSO Ostoja Rogalińska Ponad 1200 pomników, w tym: 14 alej, pojedyncze drzewa, 2 głazy narzutowe, 1 źródełko Na omawianym obszarze brak 1 staw, 2 oczka wodne, 1 źródło Dęby Rogalińskie Wiele gatunków, żyje na terenie WPN i poza nim. 2.1.3.1. Wielkopolski Park Narodowy Wielkopolski Park Narodowy leży ok.15 km na południe od Poznania.Został utworzony na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 kwietnia 1957 roku, a jego granice objęły wówczas powierzchnię 9600 ha, z czego pod zarządem parku znalazło się ok.5100 ha.w 1996 roku nowe rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie WPN zmieniło jego powierzchnię na 7584 ha oraz utworzyło wokół