WIEŒ I ROLNICTWO, NR 4 (153) 2011 JAN GÓRECKI 1 JUBILEUSZOWY RAPORT UNDP O POZIOMIE YCIA LUDNOŒCI ŒWIATA 2 To kolejne, jak zwykle fascynuj¹ce studium przedstawiaj¹ce poziom i zmiany ycia ludnoœci œwiata opisane w formie analizy porównawczej za pomoc¹ kilku syntetycznych wskaÿników i zestawieñ statystycznych obejmuj¹cych wszystkie kraje œwiata i terytoria. Jest to ju 20. doroczny raport, przygotowywany systematycznie i w podobny sposób od 1990 roku, ale za ka dym razem z uzupe³niany i k³ad¹cy nacisk na inny wybrany problem rozwoju. Raport za 2010 rok jako g³ówne motto analizy i oceny przyj¹³ has³o: Ludzie s¹ prawdziwym bogactwem narodu (People are the real wealth of a nation). Ten jubileuszowy raport stanowi wiêc szczególny wk³ad w poznanie rozwoju ludzkoœci i zmieniaj¹cych siê warunków jej egzystencji, której g³ówne i syntetyczne wskaÿniki œwiadcz¹ o sta³ym, ale wci¹ niedostatecznym postêpie. Nale y podkreœliæ, e okres ostatnich dwudziestu lat przyniós³ istotny postêp w wielu aspektach i warunkach ycia ludnoœci. Dziœ, na pocz¹tku XXI wieku, wiêkszoœæ ludzi yje zdrowiej i d³u ej, jest lepiej wykszta³cona i ma szerszy dostêp do œrodków ycia i us³ug. Dzieje siê tak nawet w krajach najbiedniejszych, w których w ostatnim roku ulega³ poprawie wp³yw ludnoœci na ycie publiczne, w tym na podejmowane decyzje, wybór w³adz i uczestnictwo w procesie rz¹dzenia (choæby ostatni przyk³ad Egiptu i Tunezji). Na pewno osi¹gniêty postêp nie jest zadowalaj¹cy, a w wielu krajach wci¹ wysoce niedostateczny. Ludnoœæ w niektórych regionach po³udniowej Afryki i w dawnych krajach Zwi¹zku Sowieckiego odczu³a nawet regres, szczególnie w poziomie zdrowia i d³ugoœci ycia. W omawianym raporcie wprowadzone zosta³y nowe, bardziej pog³êbione wskaÿniki, charakteryzuj¹ce poziom zmian rozwoju warunków ycia ludno- 1 Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail: jgorecki@irwirpan.waw.pl). 2 ONZ-owski Program Rozwoju (UNDP) opublikowa³ w ubieg³ym roku kolejny ju 20. doroczny raport o poziomie i zmianach ycia ludnoœci œwiata w jego 194 krajach i terytoriach. 219
œci, które uwzglêdniaj¹ dokonany postêp w teorii i narzêdziach mierzenia nierównoœci i ubóstwa w procesach ycia ludnoœci i ich zmian. W procesie oceny rozwoju poziomu ycia ludzkoœci coraz bardziej zwracamy uwagê na to, e ma on prowadziæ do powiêkszenia mo liwoœci wyboru, podkreœlaj¹c prawo, a nie szansê do bycia zdrowym, lepiej wykszta³conym i posiadania wy szego ekonomicznego standardu ycia. Podkreœla siê te, e postêp ten musi tak e obejmowaæ prawo do politycznej wolnoœci oraz respektowanie praw cz³owieka. Powy sze aspekty procesów oceny poziomu ycia ludnoœci znajduj¹ pozytywne przyjêcie w opinii rz¹dów, stowarzyszeñ spo³ecznych i badaczy, a ich nowatorskie znaczenie znajduje szeroki pozytywny rezonans i zaanga owanie mediów. Materia³ statystyczny i analiza 20. raportu pozwalaj¹ jednoznacznie stwierdziæ, e poziom ycia i rozwoju ludnoœci œwiata w 2010 roku by³ na znacznie lepszym poziomie ni w 1990 czy 1970 roku, a wiêc przed 20 czy 40 laty. W ujêciu syntetycznym oznacza to, e ogólny wskaÿnik poziomu ycia ludnoœci (HDI) w ostatnich 20 latach wzrós³ o 18%, a w okresie 40 lat o 41% i obejmowa³ poprawê ³¹czn¹ zagregowanych wskaÿników, takich jak: d³ugoœæ ycia, analfabetyzm, uczestnictwo w nauczaniu szkolnym oraz poziom dochodów. Wœród 135 krajów objêtych analiz¹ w latach 1970 2010, które stanowi¹ 92% ludnoœci œwiata, tylko 3 kraje, tj. Demokratyczna Republika Konga, Zambia i Zimbabwe, mia³y ni sze wskaÿniki HDI ni w 1970 roku. Niestety zró nicowanie wskaÿników rozwoju jest nadal du e, gdy w ci¹gu minionych 40 lat 1/4 liczby krajów rozwijaj¹cych siê odnotowa³a wzrost wskaÿnika HDI tylko o 20%, a równoczeœnie 1/4 tych krajów odnotowa³a wzrost HDI o 65%. Wzrost poszczególnych wskaÿników, tworz¹cych ³¹cznie wskaÿnik syntetyczny (HDI), tak e wykaza³ istotne zró nicowanie. I tak poprawa jakoœci zdrowia by³a znaczna, ale powolna, a w 19 krajach wykazywa³a zahamowanie lub pogorszenie, w tym we wspomnianych ju krajach afrykañskich i niektórych krajach by³ego Zwi¹zku Sowieckiego. Postêp w kszta³ceniu by³ znacz¹cy i dotyczy³ zarówno liczby objêtych kszta³ceniem, jak i poprawy jego poziomu, choæ spoœród tych cech systemu edukacji silniejszy by³ wzrost iloœci ni jakoœci. Postêp w podniesieniu dochodów by³ szczególnie zró nicowany, a jego wzrost nie by³ zbie ny z postêpem w poziomie zdrowia i edukacji. Rozbie noœæ powy sza wynika zapewne z tego, e tempo rozwoju krajów bogatych by³o szybsze ni krajów biednych, a poziom dochodów charakteryzowa³o bardzo du e zró nicowanie. A zatem podsumowuj¹c powy sze zjawiska, mo na powiedzieæ, e poprawa poziomu ycia ludnoœci w ujêciu globalnym w ostatnich kilku mijaj¹cych dekadach by³a du a, lecz przepaœæ w poziomie rozwoju ludnoœci w przekroju œwiata, choæ uleg³a zwê eniu, to nadal pozostaje g³êboka. Na koniec pragnê podkreœliæ dwa problemy, które po raz pierwszy zosta³y podjête w jubileuszowym 20. raporcie. Po pierwsze raport ten wprowadza nowy wskaÿnik (MPI Multidimensional Poverty Index), po polsku wielowymiarowy wskaÿnik ubóstwa, pozwalaj¹cy na równoczesne uwzglêdnienie ró nych przejawów ubóstwa i wzajemnie siê nak³adaj¹cych jego cech. WskaŸnik ten mo- e byæ obliczany dla ró nych regionów, grup etnicznych lub innych grup ludno- 220
œci. Po drugie w raporcie tym bardzo wyraÿnie zwraca siê uwagê na fakt, e rozwój ludzkoœci nie dotyczy tylko zdrowia, kszta³cenia i dochodu, ale tak e aktywnego zaanga owania w procesy rozwoju, których warunkiem jest wolnoœæ i prawo wyboru takiego ycia, które pozwala spe³niæ wyznawane wartoœci. Te zjawiska w procesie rozwoju ludzkoœci jest znacznie trudniej mierzyæ i oceniaæ, ale nie mo e to oznaczaæ, e mog¹ byæ one ignorowane lub lekcewa one. Wróæmy jednak jeszcze do wielowymiarowego wskaÿnika ubóstwa (MPI). Szacuje siê, e oko³o 1,75 mld ludzi w 104 krajach œwiata, tj. 1/3 ich ca³ej populacji, yje w warunkach wielowymiarowego ubóstwa. Obliczono, e w tych krajach 1,44 mld ludzi yje, maj¹c do dyspozycji 1,25 USD na dzieñ i na osobê, czyli poni ej powszechnie przyjmowanej wielkoœci 2 USD na dzieñ. Zró nicowanie miêdzy krajami w tym zakresie jest ogromne i obejmuje od 3% ludnoœci w Afryce Po³udniowej do 69% w Nigrze i 45% w Lesotho, Gabonie czy Swaziland. Wœród ogólnej liczby ludnoœci yj¹cej w ubóstwie (1,75 mld) ponad 1/4, tj. oko³o 460 mln, yje w Afryce, a po³owa w najbardziej ludnym regionie œwiata, tj. Azji Po- ³udniowej (oko³o 850 mln). Na koniec krótka ilustracja liczbowa omawianego raportu. W raporcie wskaÿnik HDI obliczono dla 169 krajów i 25 oddzielnie wyró nionych krajów lub terytoriów. Dla uproszczenia zajmiemy siê tylko t¹ pierwsz¹ liczb¹ 196 krajów zosta³o podzielonych na nastêpuj¹ce grupy: 1) bardzo wysoko rozwiniête, 2) wysoko rozwiniête, 3) œrednio rozwiniête, 4) nisko rozwiniête oraz kraje rozwijaj¹ce siê, z uwzglêdnieniem poszczególnych regionów geograficznych. Tabela 1 przedstawia ranking, czyli kolejnoœæ wed³ug wskaÿnika HDI dla 169 krajów u³o- onych wed³ug alfabetu w jêzyku angielskim. Pozycjê nr 1, a wiêc z najwy - szym wskaÿnikiem HDI, zajmuje Norwegia, a pozycjê ostatni¹, nr 169, z najni - szym wskaÿnikiem Zimbabwe, Polska zajmuje 41 miejsce. W tabelach 2 i 3 przedstawiono syntetyczne zestawienia HDI dla wyró nionych grup krajów wed³ug poziomu rozwoju i geograficznej przynale noœci regionalnych. W tych zestawieniach obok HDI podano tak e wartoœci dla kilku jego sk³adowych, a wiêc d³ugoœci ycia w latach, przeciêtnej liczby lat nauki szkolnej oraz wysokoœci dochodu narodowego brutto w USD na g³owê w 2010 roku. Przedstawione dane ilustruj¹ w sposób jednoznaczny wielkie zró nicowanie tych wskaÿników miêdzy grupami zarówno wed³ug poziomu rozwoju, jak i wed³ug wyodrêbnionych regionów geograficznych. Tak wiêc w grupach poziom rozwoju wartoœæ HDI w krajach najbardziej rozwiniêtych jest ponad 2-krotnie wiêkszy ni w grupie krajów bardzo s³abo rozwiniêtych, ale te same grupy w poziomie dochodu narodowego na g³owê ró ni¹ siê 26-krotnie, w liczbie lat wykszta³cenia szkolnego 3-krotnie, a d³ugoœæ ycia ró ni siê o 20 lat (tabela 2). Ró nice w grupach regionalnych w ujêciu geograficznym s¹ znacznie mniejsze, na co zapewne wp³ywa istotne jednak zró nicowanie krajów w poszczególnych regionach (tabela 3). 221
TABELA 1. Ranking wed³ug poziomu wskaÿnika rozwoju ludzkoœci (HDI) w 2010 roku w uk³adzie alfabetycznym w jêzyku angielskim TABLE 1. Ranking of Human Development Indicators in 2010 in alphabetic list in English Afghanistan 155 Albania 64 Algeria 84 Andorra 30 Angola 146 Argentina 46 Armenia 76 Australia 2 Austria 25 Azerbaijan 67 Bahamas 43 Bahrain 39 Bangladesh 129 Barbados 42 Belarus 61 Belgium 18 Belize 78 Benin 134 Bolivia, PlurinationalStata of 95 Bosnia and Herzegovina 68 Botswana 98 Brazil 73 Brunei Darussalam 37 Bu³garia 58 Burkina Faso 161 Burundi 166 Cambodia 124 Cameroon 131 Canada 8 CapeVerde 118 Central African Republic 159 Chad 163 Chile 45 China 89 Colombia 79 Comoros 140 Congo 126 Congo, Democratic Republic of the 168 Costa Rica 62 Cóte d'lvoire 149 Croatia 51 Cyprus 35 Czech Republic 28 Denmark 19 Djibouti 147 Dominican Republic 88 Ecuador 77 Egypt 101 El Salvador 90 Equatorial Guinea 117 Estonia 34 Ethiopia 157 Fiji 86 Finland 16 France 14 Gabon 93 Gambia 151 Georgia 74 Germany 10 Ghana 130 Greece 22 Guatemala 116 Guinea 156 Guinea-Bissau 164 Guyana 104 Haiti 145 Honduras 106 Hong Kong, China (SAR) 21 Hungary 36 Iceland 17 India 119 Indonesia 108 Iran, Islamic Republic of 70 Ireland 5 Israel 15 Italy 23 Jamaica 80 Japan 11 Jordan 82 Kazakhstan 66 Kenye 128 Korea, Republic of 12 Kuwait 47 Kyrgyzstan 109 Lao People's Democrstic Republic 122 Latvia 48 Lesotha 141 Liberia 162 Libyan Arab Jamahiriya 53 Liechtenstain 6 Lithuania 44 Luxembourg 24 Madagascar 135 Malawi 153 Malaysia 57 Maldives 107 Mali 160 Malta 33 Mauritenia 136 Mauritius 72 Mexico 56 Micronesia. Federated States of 103 Moldove, Republic of 99 Mongolia 100 Montenegro 49 Morocco 114 Mozambique 165 Myanmar 132 Namibia 105 Nepal 138 Netherlands 7 New Zealand 3 Nicerague 115 Niger 167 Nigeria 142 Norway 1 Pakistan 125 Panama 54 Papua New Guinea 137 Paraguay 96 Peru 63 Philippines 97 Poland 41 Portugal 40 Qatar 38 Romania 50 Russian Federation 65 Rwanda 152 Sao Tomé and Principe 127 Saudi Arabia 55 Senegal 144 Serbia 60 Sierra Leone 158 Singapore 27 Slovakia 31 Slovenia 29 Salomon Islands 123 South Africa 110 Spain 20 Sri Lanka 91 Sudan 154 Suriname 94 Swaziland 121 Sweden 9 Switzerland 13 Syrian Arab Republic 111 Tajikistan 112 Tanzania, United Republic of 148 Thailand 92 The former Yugoslav Republic of Macedonia 71 Timor-Leste 120 Togo 139 Tonga 85 Trinidad and Tobago 59 Tunisia 81 Turkey 83 Turkmenistan 87 Uganda 143 Ukrainê 69 United Arab Emirates 32 United Kingdom 26 United States 114 Uruguay 52 Uzbekistan 102 Venezuela, Bolivarian Republic of 75 Viet Nam 113 Yemen 133 Zambia 150 Zimbabwe 169 222
TABELA 2. Poziom wskaÿników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych wed³ug grup poziomu rozwoju krajów w 2010 roku TABLE 2. Human Development Indicators and their components according the groups of the countries in 2010 Grupy krajów Wartoœæ D³ugoœæ ycia Liczba lat HDI [lata] nauki szkolnej Dochód narodowy brutto na g³owê [USD] Œrednio œwiat 0,624 69,3 7,4 10 631 Kraje bardzo wysoko rozwiniête 0,878 80,3 11,3 37 225 Kraje wysoko rozwiniête 0,717 72,6 8,3 12 286 Kraje œrednio rozwiniête 0,592 69,3 6,3 5 134 Kraje s³abo rozwiniête 0,393 56,0 4,1 1 490 Kraje bardzo s³abo rozwiniête 0,386 57,7 3,7 1 393 TABELA 3. Poziom wskaÿników rozwoju ludzkoœci (HDI) oraz jego wybranych sk³adowych w krajach rozwijaj¹cych siê wed³ug regionów geograficznych w 2010 roku TABLE 3. Human Development Indicators and their components in developing countries and the geographical regions in 2010 Grupy krajów Wartoœæ D³ugoœæ ycia Liczba lat Dochód narodowy rozwijaj¹cych siê HDI [lata} nauki szkolnej brutto na g³owê w regionach geograficznych [USD] Kraje arabskie 0,588 69,1 5,7 7 861 Azja Wschodnia i Pacyfik 0,643 72,6 7,2 6 403 Europa i Azja Centralna 0,702 69,5 9,2 11 462 Ameryka aciñska i Karaiby 0,704 74,0 7,9 10 642 Azja Po³udniowa 0,516 65,1 4,6 3 417 Afryka poni ej Sahary (Subsahara) 0,389 52,7 4,5 2 050 223