Warszawa 2012
Spis treści Wstęp... 7 Andrzej Wrzyszcz Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej (The Liability for Rape on Historically Polish Territory until the First Years of the Second Polish Republic Summary)... 9 Aneta Michalska-Warias Ustawowe znamiona przestępstwa zgwałcenia (Statutory Features of the Offence of Rape Summary)... 31 Marian Filar Kiedy ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek (When Common Sense Becomes the Victim of Rape Summary)... 61 Marek Kulik Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym (The Offence of Rape in the Light of Comparative Law Summary)... 73 Wiesław Kozielewicz Pojęcia: czyn nierządny, czyn lubieżny, obcowanie płciowe i inna czynność seksualna w orzecznictwie Sądu Najwyższego (The Terms: Act of Gross Indecency, Lecherous Act, Sexual Intercourse and Other Sexual Act in the Decision of the Supreme Court Summary)... 117 Katarzyna Dudka Procesowe aspekty przestępstwa zgwałcenia (Procedural Aspects of Rape Summary)... 129
Spis treści Ryszard A. Stefański Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży w wyniku czynu zabronionego (Certificate Confirming the Justified Suspicion that Pregnancy Resulted from a Forbidden Act Summary)... 149 Jacek Sobczak Zgwałcenie w przekazie internetowym (Rape in Internet Transmission Summary)... 161 Marek Marczewski Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k. (The Statistical Picture of the Offences Described in Art. 197 Summary)... 197 Marek Mozgawa, Patrycja Kozłowska-Kalisz Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych) (Matrimonial Rape (in the Light of Empirical Data) Summary)... 217 Magdalena Budyn-Kulik Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty zgwałcenia (Chosen Victimological (and Psychological) Aspects of Rape Summary)... 243 Marek Mozgawa Zgwałcenia popełniane przez kobiety (Rapes committed by Women Summary)... 281 Agnieszka Szczekala Cywilnoprawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie (Civil Law Aspects of Compensation for Rape Summary)... 315
Wstęp Dnia 12 grudnia 2011 r. odbyła się w Lublinie konferencja naukowa Przestępstwo zgwałcenia, zorganizowana przez Katedrę Prawa Karnego Porównawczego w ramach kolejnego już III Lubelskiego Seminarium Karnistycznego. Przedmiotem poprzednich seminariów była problematyka bigamii (I) oraz pornografii (II). Niniejsza publikacja zawiera referaty przedstawione na konferencji. Celem III Lubelskiego Seminarium Karnistycznego było zaprezentowanie szerokiej gamy zagadnień związanych z problematyką przestępstwa zgwałcenia, nie tylko odnoszących się do dogmatyki prawa karnego materialnego, lecz także kwestii procesowych, kryminologicznych, wiktymologicznych, cywilistycznych i historycznych. W pierwszej części konferencji obradom przewodniczył Prezes Sądu Okręgowego w Lublinie Krzysztof Wojtaszek, a uczestnicy wysłuchali następujących referatów: prof. dr. hab. Andrzeja Wrzyszcza (UMCS Lublin) Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej, dr Anety Michalskiej-Warias (UMCS Lublin) Ustawowe znamiona przestępstwa zgwałcenia, prof. dr. hab. Mariana Filara (UMK Toruń) Kiedy ofiarą zgwałcenia pada zdrowy rozsądek oraz dr. Marka Kulika (UMCS Lublin) Przestępstwo zgwałcenia w ujęciu porównawczym. W drugiej części seminarium obradom przewodniczył mecenas Stanisław Estreich, a przedstawiono następujące wystąpienia: sędziego Sądu Najwyższego Wiesława Kozielewicza Pojęcia»czyn nierządny«,»czyn lubieżny«,»obcowanie płciowe«i»inna czynność seksualna«w orzecznictwie Sądu Najwyższego, prof. dr hab. Katarzyny Dudki (UMCS Lublin) Procesowe aspekty przestępstwa zgwałcenia, prof. dr. hab. Ryszarda Stefańskiego (Uczelnia Łazarskiego Warszawa) Zaświadczenie o uzasadnionym podejrzeniu powstania ciąży. w wyniku czynu zabronionego, sędziego Sądu Najwyższego prof. dr. hab. Jacka Sobczaka (SWPS Warszawa) Zgwałcenie w przekazie internetowym. 7
Wstęp W trzeciej części konferencji obradom przewodniczył prof. dr hab. Ryszard A. Stefański, a referaty wygłosili: dr Marek Marczewski (IWS Warszawa) Obraz statystyczny przestępstw z art. 197 k.k., prof. dr hab. Marek Mozgawa, dr Patrycja Kozłowska-Kalisz (UMCS Lublin) Zgwałcenie w małżeństwie (w świetle badań empirycznych), dr Magdalena Budyn-Kulik (UMCS Lublin) Wybrane wiktymologiczne (i psychologiczne) aspekty zgwałcenia, prof. dr hab. Marek Mozgawa (UMCS Lublin) Zgwałcenia popełniane przez kobiety, dr Agnieszka Szczekala (UMCS Lublin) Cywilnoprawna problematyka zadośćuczynienia za zgwałcenie. W dyskusji poruszono wiele wątków związanych z bardzo złożoną problematyką stanowiącą przedmiot obrad. Podniesiono między innymi historyczne aspekty analizowanej materii, jak również kwestie natury dogmatycznej (między innymi problematykę przesłuchiwania dzieci w charakterze świadków przestępstwa zgwałcenia oraz możliwości przeprowadzenia konfrontacji z ich udziałem; podejmowanie przez prokuratora czynności procesowych w sytuacji, gdy jest wiadome, że pokrzywdzony nie złoży wniosku o ściganie; problematykę stosowania kwalifikacji prawnej w kontekście wadliwej konstrukcji przepisów art. 197 k.k.; kwestie władzy rodzicielskiej rodziców będących podejrzanymi o przestępstwo seksualne popełnione wobec swojego dziecka i możliwości ustanowienia opieki nad nim). W podsumowaniu dyskusji stwierdzono, że III Lubelskie Seminarium Karnistyczne (podobnie jak i dwa poprzednie) stanowiło doskonałą okazję do wymiany poglądów dotyczących problematyki przestępstwa zgwałcenia (i zjawiska zgwałcenia jako takiego) jako materii niezwykle złożonej, wielowątkowej, implikującej liczne wątpliwości zarówno natury dogmatycznej, jak i praktycznej. Pozwolę sobie mieć nadzieję, że niniejsze opracowanie (podobnie jak i dwa poprzednie), prezentujące interdyscyplinarne rozważania w materii zjawiska zgwałcenia (oczywiście z głównym akcentem położonym na prawo karne), wzbudzi zainteresowanie Czytelników. Moim zamierzeniem jest to, aby Lubelskie Seminarium Karnistyczne, które już. na stałe wpisało się w kalendarium naukowych przedsięwzięć mających na celu dalsze zbliżenie teorii i praktyki, także w przyszłości przyniosło wiele równie interesujących tematów badawczych, a prezentowane referaty charakteryzowały się wciąż wysokim poziomem merytorycznym. prof. dr hab. Marek Mozgawa
Andrzej Wrzyszcz Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej 1. Dla przedstawienia karalności przestępstwa zgwałcenia w ciągu tysiącletniej historii Polski (od początku państwowości do pierwszych lat. II Rzeczypospolitej) niezbędne wydaje się wyjaśnienie kwestii terminologicznych. Przede wszystkim przez prawie cały ten okres pojęcie zgwałcenia odnosiło się wyłącznie do przypadków, w których sprawcą był mężczyzna, a ofiarą kobieta, prawo nie przewidywało innych możliwości. Dopiero dwudziestowieczny rosyjski kodeks Tagancewa z 1903 r. zawierał sformułowanie neutralne (ofiarą mogło być dziecko bez wyraźnego określenia płci, a w doktrynie stwierdzano, że sprawczynią w tej sytuacji mogła być także kobieta) 1. W dawnej Polsce (do 1795 r.) używano najczęściej słowa usilstwo ( violentia, stuprum, oppressio feminae ) dla określenia zgwałcenia kobiety przez mężczyznę, chociaż można też podać przykłady stosowania bardziej ogólnego pojęcia gwałtu ( rapt, raptus ), które odnoszone było 1 W. Makowski, Kodeks karny obowiązujący tymczasowo w Rzeczypospolitej Polskiej na ziemiach b. zaboru rosyjskiego z dodaniem przepisów przechodnich i ustaw zmieniających i uzupełniających postanowienia karne kodeksu, odpowiednich przepisów Kodeksu Karnego Niemieckiego i Ustawy Karnej Austriackiej, obowiązujących w pozostałych dzielnicach Rzeczypospolitej oraz komentarza i orzeczeń Sądu Najwyższego, t. II, cz. II XIX, Warszawa 1921, s. 196 199 (komentarz do art. 522 kodeksu Tagancewa). Należy jednak przytoczyć odmienny pogląd innego komentatora Sz. Choynowskiego, który stwierdził, że podmiotem zbrodni zgwałcenia może być tylko mężczyzna; Sz. Choynowski, Zarys najważniejszych przestępstw pospolitych zawartych w k.k. 03 oraz w ustawach i rozporządzeniach karnych dodatkowych zestawiony do użytku wojskowych organów spokoju, porządku i bezpieczeństwa publicznego, Grudziądz 1931, s. 51 52. 9
Andrzej Wrzyszcz także do wielu innych stanów faktycznych 2. Inne określenia używane w źródłach i opracowaniach z okresu dawnej Polski to: violatio, oppresio, oppresio violenta, vrauwen note, behurunge unde note 3.. We współczesnej literaturze historyczno-prawnej charakteryzującej prawo karne Polski przedrozbiorowej powszechne jest stosowanie nazwy zgwałcenie, ale można też wskazać wyjątki (B. Lesiński używa słowa gwałt, W. Szafrański także nie wyodrębnia przestępstwa zgwałcenia z szerokiego pojęcia gwałtu, podobnie W. Organiściak) 4. W aktach prawnych z okresu zaborów zdecydowanie dominuje już nazwa zgwałcenie, chociaż w oficjalnym tłumaczeniu na język polski austriackiej Józefiny (ustawa powszechna o występkach i ich karaniu z 1787 r.) użyto określenia gwałtowne porubstwo, a w oficjalnym tłumaczeniu Franciszkany (Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803 r.) pojawia się słowo porubstwo 6. 2. U progu państwowości polskiej, w okresie istnienia państw plemiennych zgwałcenie kobiety traktowane było, jak się wydaje, jako naruszenie praw jej opiekuna (męża, ojca) 7. W następnych stuleciach wraz z kształtowaniem się stanów doszło do znacznego zróżnicowania karalności za przestępstwo zgwałcenia. W najstarszym zwodzie prawa polskiego (tzw. Księdze elbląskiej) sankcją za zgwałcenie kobiety należącej do stanu rycerskiego (zarówno panny, jak i mężatki) była wysoka kara pieniężna w wysokości 50 grzywien. Inaczej potraktowano kobiety ze stanu chłopskiego (identycznie panny i mężatki). Jeśli zostały zgwałcone na polu lub w lesie (na wyprawie po jabłka albo na jagody), to sprawca musiał zapłacić tylko sześć grzywien. Kara mogła być jeszcze mniejsza (trzysta grudek soli), jeśli dziewczyna samotnie udała się do lasu lub na pole wbrew zakazowi. Po- 2 P. Szczerbic, Ius municipale to jest prawo miejskie magdeburskie nowo z łacińskiego i z niemieckiego na polski język z pilnością i wiernie przełożone, Poznań 1610, s. 165, S.S. lib: i. arti: liij; S. Kutrzeba, Dawne polskie prawo sądowe w zarysie, Lwów Warszawa Kraków 1927, s. 38. 3 W. Maisel, Poznańskie prawo karne do końca XVI wieku, Poznań 1963, s. 252 253. 4 B. Lesiński, Stanowisko kobiety w polskim prawie ziemskim do połowy XV wieku, Wrocław 1956, s. 150 159; W. Szafrański, Kodeks Stanisława Augusta, Poznań 2007, s. 268 275; W. Organiściak, Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775, Katowice 2001, s. 151. Ustawa powszechna o występkach i ich karaniu, Wiedeń 1787, Biblioteka Główna Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, cz. I, rozdział V, s. 142, 126. 6 Księga ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa, Wiedeń 1817, s. 62, rozdział piętnasty O porubstwie i innej cielesnej sprośności. 7 M. Filar, Przestępstwa seksualne w polskim prawie karnym, Toruń 1985, s. 33; tenże, Zgwałcenie. (w:) System prawa karnego. O przestępstwach w szczególności, pod red. I. Andrejewa, L. Kubickiego,. J. Waszczyńskiego, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1989, s. 158. 10
Karalność zgwałcenia na ziemiach polskich do pierwszych lat II Rzeczypospolitej dobne zróżnicowanie odnosiło się do środków dowodowych. Aby uwolnić się od zarzutu zgwałcenia kobiety ze stanu rycerskiego, należało złożyć przysięgę i przedstawić sądowi ośmiu współprzysiężników, w przypadku oskarżenia o zgwałcenie chłopki już tylko dwóch, a w sprawie samowolnej dziewczyny tylko jednego 8. Kolejny fundamentalny spis polskiego prawa ziemskiego to statuty Kazimierza Wielkiego z połowy XIV w. W Statucie wielkopolskim kara za zgwałcenie kobiety na drodze była jeszcze wyższa niż w Księdze elbląskiej i wynosiła 70 grzywien. Poza tym znalazł się tam niezwykle interesujący przepis ograniczający samowolę szlachty w stosunku do podległej jej ludności chłopskiej. Szlachcic, który zgwałcił poddaną mu chłopkę, mógł ponieść szczególne konsekwencje. Otóż wszyscy sąsiedzi ofiary (mieszkańcy całej wsi) mogli natychmiast opuścić wieś, uwalniając się spod zwierzchnictwa feudała 9. Dotychczasowe ustalenia historyków prawa nie pozwalają na weryfikację praktycznego znaczenia tego przepisu (brak dowodów, czy taka emigracja chłopów miała rzeczywiście miejsce) 10. Zachowane dane świadczą o różnorodnej praktyce dotyczącej prywatnej nawiązki. W ziemi łęczyckiej pod koniec XIV stulecia obok publicznej kary 70 grzywien sprawca musiał zapłacić odszkodowanie w wysokości 30 grzywien, ale znany też jest przykład, gdy zgwałcona dochodziła zadośćuczynienia na całym majątku sprawcy 11. W XIV w. uprzywilejowanie prawne wyższych warstw społecznych nie było jeszcze tak znaczne jak w następnych stuleciach. Chłop, który w obronie gwałconej córki przyczynił się do śmierci wysokiego dostojnika kościelnego, nie podlegał za to odpowiedzialności karnej 12. 8 Najstarszy zwód prawa polskiego, wydał, przetłumaczył i wstępem opatrzył Józef Matuszewski, Warszawa 1959, s. 194 196, art. 17. J. Bardach inaczej zinterpretował użyte w Księdze elbląskiej sformułowanie samodziewiąt ; uznał, że trzeba przedstawić sądowi dziewięciu współprzysiężników;. J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I do połowy XV wieku, Warszawa 1965, s. 352. H. Grajewski wysunął hipotezę, że w przypadku niewypłacalności (kary pieniężne za zgwałcenie szlachcianki były praktycznie nieosiągalne dla sprawców wywodzących się ze stanu chłopskiego) stosowano subsydiarnie karę śmierci lub karę cielesną; H. Grajewski, Kara śmierci w prawie polskim do połowy XIV wieku, Warszawa 1956, s. 161 162. 9 H. Grajewski, Kara śmierci, s. 164. 10 B. Lesiński, Stanowisko kobiety, s. 157. Przepis o możliwości opuszczenia przez chłopów wsi powtórzony został kilkadziesiąt lat później w spisie prawa łęczyckiego z początku XV w.; tamże, s. 157. 11 Tamże, s. 156. 12 B. Baranowski, Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII, Łódź 1955, s. 64 65. 11