PLAN DZIAŁAŃ NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEJ ENERGII DLA MIASTA CZĘSTOCHOWY. Częstochowa 2014

Załącznik do Uchwały Nr 899/L/2014 Rady Miasta Częstochowy z dnia 24 marca 2014 r. PLAN DZIAŁAŃ NA RZECZ ZRÓWNOWAŻONEJ ENERGII DLA MIASTA CZĘSTOCHOWY Częstochowa 2014 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie...3 2. Streszczenie...4 3. Otoczenie społeczno-gospodarcze...6 4. Dotychczasowe działania...23 5. Bazowa inwentaryzacja emisji...39 5.1 Wprowadzenie...39 5.2 Zaopatrzenie w ciepło...40 5.3 Emisje ze spalania gazu...42 5.4 Transport i komunikacja miejska...44 5.5. Energia elektryczna...47 5.6. Bazowa i kontrolna inwentaryzacja emisji...49 6. Program na rzecz poprawy jakości powietrza...52 7. Wnioski i założenia dla planowanych działań...55 7.1. Wnioski z analizy...55 7.2. Interesariusze...55 7.3. Spójność programu...56 7.4. Wykonalność instytucjonalna, monitoring, montaż finansowy...56 7.5. Konsultacje Planu działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy...57 8. Plan działań...59 9. Uwagi zgłoszone w ramach konsultacji...64 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 2

1. Wprowadzenie 22 listopada 2012 r., Uchwałą Nr 509/XXVIII/2012 Rady Miasta Częstochowy, Częstochowa stała się jednym z sygnatariuszy Porozumienia między burmistrzami przedsięwzięcia na rzecz walki ze zmianami klimatu, zainicjowanego w 2008 r. przez Komisję Europejską. Istotą tej międzynarodowej inicjatywy jest zrealizowanie, a nawet przekroczenie, unijnego celu, jakim jest zmniejszenie do 2020 roku emisji CO 2 o 20% (w stosunku do roku 1990), poprzez wdrożenie Planu działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP), dotyczącego efektywności energetycznej i wykorzystywania lokalnych odnawialnych źródeł energii. Włączając się w tę inicjatywę władze miasta uznały swoją kluczową rolę w realizacji tzw. pakietu 3x20: do 2020 r. ograniczenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w stosunku do poziomu z 1990 r., zwiększenie do 20% udziału energii ze źródeł odnawialnych w ogólnym zużyciu energii, dążenie do zwiększenia efektywności wykorzystania energii o 20%. Sygnatariusze Porozumienia uznają fakt, iż w znacznym stopniu od miast, w których żyje 75% mieszkańców Unii i w których konsumuje się 80% energii przekładającej się na emisję gazów cieplarnianych, zależy osiągnięcie zakładanych rezultatów. Cele wynikające dla Częstochowy z przystąpienia do Porozumienia między burmistrzami: Cel główny: ograniczenie emisji CO 2 o 20% do 2020 roku, w stosunku do roku bazowego (2005 rok). Cel pomocniczy: ograniczenie zużycia energii o 20% do 2020 roku, w stosunku do roku bazowego (2005 rok). Cel główny jest dla Częstochowy obligatoryjny a cel pomocniczy fakultatywny. SEAP ma stanowić dokument strategiczny, który: a. stanowi bazę inwetaryzacyjną dla określenia źródeł i wysokości emisji CO 2, b. wyznacza cel i wskaźniki dla roku docelowego (poziom emisji), c. określa kierunki działań i wiązki projektów, których realizacja pozwoli na osiągnięcie zakładanego celu, d. określa działania związane z poprawą stanu powietrza w mieście. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 3

2. Streszczenie Bazową inwentaryzację emisji CO 2 opracowano w oparciu o poradnik Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP) 1. Zgodnie z zaleceniami, badano zużycie nośników energii nieodnawialnej w poszczególnych sektorach w latach 1990-2012. Ze względu na niekompletność zebranych danych, w stosunku do pewnych lat, ostatecznie zdecydowano za rok bazowej inwentaryzacji emisji (BEI) przyjąć rok 2005, natomiast za rok kontrolnej inwentaryzacji emisji (MEI) rok 2012. Wykorzystano standardowe wskaźniki emisji, zgodnie z zasadami IPCC wynikłe z końcowego zużycia energii. Zużycie energii badano w następujących obszarach: zużycie energii elektrycznej, zużycie energii cieplnej, zużycie paliw kopalnych dla potrzeb transportu. W roku bazowym 2005 emisja CO 2 wyniosła 717 321 Mg (nie wliczając przemysłu). Aby osiągnąć zakładane cele ograniczenia emisji, w roku 2020 emisja CO 2 nie powinna przekroczyć 573 857 Mg CO 2. CO 2 jest obecnie gazem, którego emisje objęte są największym zainteresowaniem, przede wszystkim ze względu na ochronę klimatu. Nie należy jednakże ignorować pozostałych emisji, związanych z wykorzystaniem energii ze źródeł nieodnawialnych, w szczególności ze źródeł opartych na spalaniu węgli. 1 Bertodi P., Cayuela D.B., Monni S., de Raveschoot R.P.: Poradnik: Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP), Unia Europejska 2010. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 4

W województwie śląskim wyszczególniono 11 stref, dla których wystąpiły ponadnormatywne stężenia przynajmniej jednej z normowanych substancji. Do stref tych zaliczono miasto Częstochowa, gdzie opracowano Program ochrony powietrza ze względu na: przekroczenie dopuszczalnej częstości przekraczania poziomu dopuszczalnego 24-godz. stężeń pyłu zawieszonego PM 10 w roku kalendarzowym; przekroczenie dopuszczalnego poziomu pyłu zawieszonego PM 10 w roku kalendarzowym; przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu w roku kalendarzowym. Na podstawie zebranych danych przedstawiono założenia dla działań, mających wpływ na wysokość emisji CO 2 i stan powietrza na terenie miasta Częstochowy: konieczność podjęcia działań zwiększających poziom uciepłownienia obszaru Śródmieścia, Starego Miasta, Podjasnogórskiej i Trzech Wieszczy (tzw. I Jednostka Bilansowa w Założeniach do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla miasta Częstochowy; podjęcie zdecydowanych działań służących ograniczeniu ruchu drogowego w centrum miasta poprzez: a. ograniczenie tranzytu, b. zwiększenie udziału komunikacji zbiorowej w przewozach; konieczność wymiany taboru MPK na pojazdy spełniające wyższe normy w zakresie emisji; zwiększenie udziału OZE w pokryciu zapotrzebowania na energię, zwłaszcza indywidualnych odbiorców, poprzez promowanie paneli słonecznych i ogniw fotowoltaicznych; ograniczenie zapotrzebowania na energię cieplną w sektorze mieszkalnictwa, poprzez przeprowadzenie termomodernizacji najstarszej części substancji mieszkaniowej; kontynuowanie działań służących poprawie zarządzania energią w budynkach użyteczności publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem budynków oświatowych, stanowiących zdecydowaną większość powyższej infrastruktury. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 5

3. Otoczenie społeczno-gospodarcze Kluczowe znaczenie dla realizacji SEAP-u ma położenie oraz sytuacja społeczno-gospodarcza miasta. Częstochowa to miasto położone w południowej Polsce na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, nad rzeką Wartą. Miasto znajduje się w subregionie północnym województwa śląskiego. Mapa 3.1. Lokalizacja Miasta Częstochowy na mapie Polski. Źródło: Miejski Program Rewitalizacji dla Częstochowy 2013 + Aktualizacja 2013 Ze względu na potencjał ludnościowy, gospodarczy, naukowy i kulturalny Częstochowa pełni funkcję metropolitarną dla subregionu. Częstochowa jest powiatem grodzkim (gminą o statusie miasta, wykonującą zadania powiatu), zajmuje obszar 160 km² i jest 12. pod względem powierzchni miastem Polski. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 6

Mapa 3.2. Lokalizacja Miasta Częstochowy na mapie województwa śląskiego. Źródło: Miejski Program Rewitalizacji dla Częstochowy 2013 + Aktualizacja 2013 Częstochowa jest unikatowym w skali światowej miejscem kultu religijnego i odsetek lat najważniejszym centrum pielgrzymkowym w Polsce. Jasną Górę odwiedza corocznie średnio 3,5 miliona pątników z 80 krajów świata. Według danych Biura Prasowego Jasnej Góry w 2012 roku Sanktuarium odwiedziło około 3,3 miliona pielgrzymów. W 203 ogólnopolskich pielgrzymkach wzięło udział około 780 tys. osób. Na Jasną Górę przyszło 278 pielgrzymek, w których uczestniczyło 141 tys. osób. Ponadto w 2012 roku Sanktuarium odwiedzili pielgrzymi z 74 krajów świata, m.in.: 694 grupy z Włoch, 557 grup z USA, 390 z Niemiec, 351 z Hiszpanii, 286 z Francji, 79 z Portugalii. Tak szerokie grono turystów odwiedzających Częstochowę świadczy o tym, że stanowi ona miejsce atrakcyjne turystycznie. Duże znaczenie dla ruchu turystycznego ma również umiejscowienie miasta na początku Jury Krakowsko-Częstochowskiej i Szlaku Orlich Gniazd. Miasto posiada wielosektorową, nowoczesną strukturę gospodarczą, prowadząc jednocześnie działalność badawczo-naukową, reprezentowaną przez dużą ilość instytutów i uczelni wyższych. Jest również ważnym ośrodkiem kultury. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 7

Miasto Częstochowa jest 13. miastem w Polsce i 2. miastem województwa śląskiego pod względem liczby ludności. Tabela 3.1. Liczba mieszkańców miasta Częstochowy i województwa śląskiego w latach 2008-2012 Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012 województwo śląskie 4 645 665 4 640 725 4 634 935 4 626 357 4 615 870 Częstochowa 240 612 239 319 237 203 235 798 234 472 Kobiety 127 507 127 014 125 629 124 952 124 299 Mężczyźni 113 105 112 305 111 574 110 846 110 173 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Zarówno na terenie całego województwa, jak i w Częstochowie, zauważa się, że liczba mieszkańców od kilku lat ulega ciągłemu zmniejszeniu. Na koniec 2012 roku kształtowała się na poziomie 234 472 osób i w porównaniu do roku poprzedniego spadła o 1 326 osoby. Natomiast w porównaniu z 2008 rokiem w Częstochowie jest o 6 140 mieszkańców mniej. Kobiety stanowią 53% mieszkańców. Gęstość zaludnienia w 2012 r. wynosiła 1 465,45 osób/km², natomiast w 2008 r. wynosiła 1 503,83 osób/km². Do głównych czynników wpływających na spadek liczby mieszkańców miasta zaliczyć można: wysokie saldo migracji, zarówno wewnętrznej (-377 osób w 2010 r.), jak i zagranicznej (-156 osób w 2010 r.), przyrost naturalny (0,9 w 2010 r.). Tendencja spadkowa powyższych czynników utrzymuje się również w latach 2011-2012, co w konsekwencji powoduje starzenie się społeczeństwa. Trendy te determinowane są przede wszystkim sytuacją ekonomiczną kraju, a także postępującym procesem suburbanizacyjnym. Od lat dziewięćdziesiątych, w większości większych miast, także w Częstochowie, utrzymuje się spadek liczby ludności spowodowany ujemnym saldem migracji. Większość osób migrujących z Częstochowy wybiera teren okolicznych gmin, jako nowe miejsce zamieszkania. Przyczyną tego są niższe ceny nieruchomości oraz korzystniejsze warunki zamieszkania. Wokół miasta rozwija się strefa podmiejska o charakterze mieszkaniowym, którą tworzą gminy sąsiadujące z Częstochową. Zazwyczaj osoby, które przeprowadziły się do gmin ościennych, w rzeczywistości codziennie dojeżdżają do miasta, SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 8

nadal pracują w Częstochowie, a ich dzieci uczęszczają do tutejszych szkół. Uczestniczą czynnie w rozwoju miasta i czują się z nim związane. Tabela 3.2. Struktura ludności miasta Częstochowy w latach 2008-2012 Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012 Ludność w wieku przedprodukcyjnym 38 403 37 636 36 677 36 091 35 782 Ludność w wieku produkcyjnym 158 250 156 727 154 498 152 113 149 460 Ludność w wieku poprodukcyjnym 43 959 44 956 46 028 47 594 49 230 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Proces starzenia się społeczeństwa znajduje swoje odzwierciedlenie w strukturze i liczebności tzw. produkcyjnych grup wiekowych. Od 2008 roku systematycznie zmniejsza się liczba osób w wieku produkcyjnym. Od dłuższego czasu maleje też liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. W ostatnich latach znacznie zwiększyła się natomiast grupa osób w wieku poprodukcyjnym. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że ludność miasta Częstochowy cechuje się systematycznym spadkiem liczby ludności w wieku produkcyjnym. Natomiast malejąca liczba ludności wpływa na zmniejszenie aktywności społecznej. Tabela 3.3. Rynek pracy miasta Częstochowy w latach 2008-2012 Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba osób pracujących 76 529 76 604 75 793 74 795 73 446 Liczba osób bezrobotnych 8 682 11 383 13 220 13 909 15 455 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2012 roku w Częstochowie zarejestrowanych było 15 455 bezrobotnych. Od 2008 r. liczba bezrobotnych systematycznie rośnie. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 9

Podczas analizy danych statystycznych zawartych w Tabeli 3.3. można zauważyć, iż od 2008 roku liczba osób pracujących systematycznie spada. Na przestrzeni ostatnich 5 lat grono osób pracujących pomniejszyło się o ponad 4%, tj. o 3 083 osoby. Wykres 3.1. Stopa bezrobocia w Częstochowie w latach 2005-2012 na tle województwa i kraju Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Tabela 3.4. Liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON działających na terenie Częstochowy w latach 2008-2012 Wyszczególnienie 2008 2009 2010 2011 2012 Podmioty ogółem 25 507 25 824 26 725 26 201 26 658 Podmioty sektora publicznego podmioty gospodarki narodowej ogółem 404 572 573 582 578 państwowe i samorządowe jednostki prawa budżetowego 276 276 272 277 270 przedsiębiorstwa państwowe 2 1 0 0 0 spółki handlowe 29 30 27 28 26 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego 1 1 1 1 1 państwowe i samorządowe jednostki prawa budżetowego, gospodarstwa pomocnicze 0 0 0 0 0 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 10

Podmioty sektora prywatnego podmioty gospodarki narodowej ogółem 24 935 25 252 26 152 25 619 26 080 osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 19 596 19 971 20 737 20 002 20 129 spółki handlowe 1 996 2 092 2 184 2 316 2 489 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego 374 386 406 417 446 spółdzielnie 80 72 77 76 74 fundacje 68 73 76 80 101 stowarzyszenia i organizacje społeczne 570 574 587 619 638 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W 2012 r. stopa bezrobocia rejestrowego w Częstochowie kształtowała się na poziomie 13,5% i była wyższa od średniej w województwie śląskim o 2,4% oraz niewiele wyższa od średniej ogólnopolskiej, która w omawianym okresie wyniosła 13,4%. Po gwałtownym spadku liczby osób bezrobotnych w latach 2004-2008, w ostatnich latach nastąpił wzrost bezrobocia rejestrowego zarówno na poziomie lokalnym, jak i wojewódzkim oraz krajowym. Niepokojący jest fakt, iż coraz większy odsetek wśród poszukujących zatrudnienia w Częstochowie i okolicach stanowią ludzie młodzi. W Częstochowie koncentruje się ponad połowa potencjału gospodarczego subregionu północnego województwa śląskiego. W mieście dynamicznie rozwija się przemysł motoryzacyjny, metalurgiczny i szklarski. Silny jest przemysł włókienniczy, skórzany i obuwniczy, materiałów budowlanych, a także przetwórstwo rolno-spożywcze i rzemiosło. Z analizy danych statystycznych umieszczonych w Tabeli 3.4. wynika, iż liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON na terenie Częstochowy, w analizowanym okresie zwiększyła się o 1 151 podmiotów i na koniec 2012 r. wyniosła 26 658. W przeważającej większości częstochowską gospodarkę tworzą podmioty sektora prywatnego. Na koniec 2012 r. zarejestrowane były 25 252 podmioty prywatne (stanowiące 97,83% ogółu). Jednostki sektora publicznego stanowią zaledwie 2,17% ogółu - 578 podmiotów sektora publicznego. Według kryterium formy prawnej największą grupę 20 129 podmiotów stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą 75,5%. Spółki handlowe, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, stanowiły przeszło 11%, z czego 15% to spółki SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 11

handlowe z udziałem zagranicznego kapitału. Inwestycje zagraniczne znacznie ożywiają lokalną gospodarkę, podnosząc potencjał rozwojowy miasta. Na przestrzeni analizowanego okresu nastąpił wzrost liczby fundacji działających na terenie miasta o około 33%, co dało na koniec 2012 roku 101 fundacji. Od 2008 roku liczba spółdzielni socjalnych zmniejszyła się o 7,5% i w 2012 r. funkcjonowały 74 spółdzielnie. W latach 2008-2012 sukcesywnie zwiększała się liczba funkcjonujących w Częstochowie stowarzyszeń i organizacji społecznych (wzrost o 10%) do 638 podmiotów. W latach 90-tych w całym kraju, również w Częstochowie, nastąpił proces restrukturyzacji gospodarki. Wiele zakładów przemysłowych, zwłaszcza dużych przedsiębiorstw państwowych, przeszło proces restrukturyzacji w wyniku, którego znacznie ograniczono zatrudnienie. Wykres 3.2. Struktura zatrudnienia wg PKD 2007 w Częstochowie w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Pomimo iż od dłuższego czasu spada zatrudnienie w sektorze przemysłu i budownictwa, to nadal jest to sektor z największym zatrudnieniem, wynoszącym 39%. W przedsiębiorstwach zajmujących się handlem, naprawą pojazdów samochodowych, transportem i gospodarką magazynową, zakwaterowaniem i gastronomią, informacją SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 12

i komunikacją, zatrudnionych jest 16 538 osób. Jest to sektor, w którym na przestrzeni ostatnich lat zwiększała się liczba osób zatrudnionych. Najmniejsze zatrudnienie jest w rolnictwie, leśnictwie, łowiectwie i rybactwie niespełna 2,5%. Na przestrzeni analizowanego okresu największy spadek zatrudnienia nastąpił w obszarze przemysłu i budownictwa. W ciągu 5 lat zatrudnienie w tym sektorze straciły 3 954 osoby. Tendencja spadkowa utrzymuje się również w działalności finansowej i ubezpieczeniowej, a także w firmach zajmujących się obsługą rynku nieruchomości 542 osoby straciły pracę. Tabela 3.5. Struktura zatrudnienia wg PKD 2007 na terenie Częstochowy w latach 2007-2011 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 808 821 721 1 933 1 908 Przemysł i budownictwo 33 979 33 416 31 055 30 857 30 025 Handel, naprawa pojazdów samochodowych, transport i gospodarka magazynowa, zakwaterowanie i gastronomia, informacja i komunikacja Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, obsługa rynku nieruchomości 16 200 16 157 16 337 16 799 16 538 2 988 2 841 3 365 2 441 2 446 Pozostałe usługi 25 097 24 250 26 082 25 881 26 023 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Częstochowa jest znaczącym w regionie ośrodkiem szkolnictwa i nauki. W mieście funkcjonują następujące jednostki oświatowe: 37 miejskich przedszkoli, 41 szkół podstawowych, 18 gimnazjów, 21 szkoły ponadgimnazjalne, 6 szkół specjalnych. W Częstochowie funkcjonuje ponadto osiem szkół wyższych o zróżnicowanym profilu kształcenia: Politechnika Częstochowska, SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 13

Akademia im. Jana Długosza, Akademia Polonijna, Wyższa Szkoła Zarządzania, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki, Wyższa Szkoła Lingwistyczna, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, Wyższe Seminarium Duchowne Archidiecezji Częstochowskiej. Łącznie w częstochowskich szkołach wyższych studiuje ponad 20 tysięcy studentów, co stanowi 12,9% studentów całego województwa śląskiego. Częstochowa jest ważnym punktem na mapie zarówno krajowej, jak i międzynarodowej sieci komunikacyjnej. Jest miastem położonym w ciągu korytarza komunikacyjnego północ-południe o znaczeniu europejskim trasa E75 relacji Sztokholm Gdańsk Katowice Żylina (Budapeszt Ateny), z odgałęzieniem dla relacji Częstochowa Ostrawa (Wiedeń Wenecja). Miasto zlokalizowane jest ponadto w pobliżu międzynarodowej trasy łączącej zachód kontynentu z Ukrainą i Białorusią. Przez Częstochowę przebiegają następujące trasy komunikacyjne: DK 1, trasa europejska E 75: Gdańsk Grudziądz Toruń Łódź Piotrków Trybunalski Częstochowa Dąbrowa Górnicza Tychy Bielsko-Biała Cieszyn (granica państwa); DK 43: Wieluń Kłobuck Częstochowa; DK 46: Kłodzko Nysa- Opole Lubliniec Częstochowa Szczekociny; DK 91: Gdańsk Tczew Piotrków Trybunalski Radomsko Częstochowa; DW 483: Łask Szczerców Nowa Brzeźnica Częstochowa; DW 491: Działoszyn Łobodno Częstochowa; DW 494: Bierdzany Olesno Wręczyła Wielka Częstochowa; DW 786: Częstochowa Koniecpol Włoszczowa Kielce; DW 908: Częstochowa Tarnowskie Góry. Łączna długość dróg publicznych w Częstochowie wynosi 616,4 km, w tym: dróg krajowych: 46,4 km; dróg wojewódzkich: 20,5 km; dróg powiatowych: 127 km; dróg gminnych: 422,5 km. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 14

Istniejący układ transportowy zapewnia bezpośrednie lub pośrednie połączenie Częstochowy z wszystkimi ważnymi regionami i miastami w kraju. Tabela 3.6. Odległości pomiędzy Częstochową a wybranymi miastami w kraju Miasto Odległość (km) Warszawa 220 Gdańsk 395 Katowice 62 Kielce 110 Kraków 102 Łódź 107 Opole 110 Poznań 233 Wrocław 149 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS W pobliżu Częstochowy funkcjonują dwa międzynarodowe porty lotnicze: Pyrzowice oddalony o 50 km oraz Kraków-Balice oddalony o 120 km. Częstochowa jest ponadto ważnym węzłem kolejowym. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z Warszawą, Gdańskiem, Katowicami, Krakowem, Kielcami, Łodzią, Wrocławiem. Teren Częstochowy obsługiwany jest przez komunikację publiczną autobusową i tramwajową. Tramwaje w Częstochowie to najmłodszy system tramwajowy na terenie Polski, który powstał w roku 1959. W mieście są trzy linie tramwajowe o łącznej długości 14,8 km. Strukturę użytkowania gruntów w mieście przedstawia Tabela 3.7. Największy obszar zajmują grunty rolne, uprawy ogrodnicze oraz nieużytki 8 152 ha. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 15

Tabela 3.7. Struktura użytkowania gruntów w Częstochowie Odsetek Powierzchnia Rodzaj terenu (dominujące funkcje) powierzchni w ha ogółem tereny zwartej zabudowy mieszkaniowo-usługowej (śródmiejskiej) 175 1,1 tereny zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej (blokowej) 492 3,1 tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej 2 390 15 tereny usług publicznych i komercyjnych 498 3,1 tereny przemysłowo-składowe 1 141 7,1 tereny infrastruktury technicznej 81 0,5 tereny ulic, parkingów i garaży 770 4,8 tereny kolejowe 231 1,4 tereny sportowo-rekreacyjne, zieleń parkowa 303 1,9 ogródki działkowe 261 1,6 cmentarze 75 0,5 tereny leśne, zadrzewienia 1 312 8,2 zbiorniki wodne 91 0,6 grunty rolne w kompleksach, uprawy ogrodnicze 4 882 30,6 pozostałe (rozproszone grunty rolne w terenach zurbanizowanych, nieużytki) 3 270 20,5 RAZEM 15 972 100,0 Źródło: Miejski Program Rewitalizacji dla Częstochowy + Aktualizacja 2012 Z danych przedstawionych w tabeli wynika, iż zabudowa mieszkaniowa zajmuje 3 570 ha, z czego 67% stanowi zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna. Natomiast powierzchnia terenów zieleni, do której zaliczamy parki, skwery, zieleńce, zieleń przyuliczną i osiedlową, ogrody działkowe, lasy, zadrzewienia wynosi ponad 1 350 ha, z czego 48% tej powierzchni zajmują lasy liściaste i iglaste. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 16

Zasoby mieszkaniowe w Częstochowie z roku na rok rosną. Na przestrzeni analizowanego okresu liczba mieszkań zwiększyła się o 2,72%. Na koniec 2011 roku liczba oddanych do użytku mieszkań wyniosła 96 800. Tabela 3.8. Zasoby mieszkaniowe w Częstochowie Wyszczególnienie 2005 2006 2007 2008 2009 2011 Liczba mieszkań 94 239 94 593 95 290 95 975 96 631 96 800 Źródło: Miejski Program Rewitalizacji dla Częstochowy + Aktualizacja 2012; dane GUS W strukturze zasobów mieszkaniowych największy udział mają mieszkania osób fizycznych oraz spółdzielni mieszkaniowych. Mieszkania komunalne stanowią zaledwie 11%. Wg danych statystycznych, przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania wynosi 58,96 m². Średnio w Częstochowie przypada 22,1m 2 powierzchni użytkowej na osobę. Natomiast przeciętna liczba osób na jedno mieszkanie kształtuje się na poziomie 2,66 osoby.. Tabela 3.9. Infrastruktura techniczna w mieście Częstochowa w 2011 roku Rodzaj sieci Dostępność sieci (%) wodociągowa 96,1 kanalizacyjna 87,1 energetyczna 100 gazowa 71,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Z powyższej tabeli wynika, iż na terenie miasta najlepsza jest dostępność do sieci energetycznych, wodociągowych i kanalizacyjnych. Natomiast sieć gazowa jest dostępna w 71%. Mieszkańcy Częstochowy korzystają z sieci kanalizacyjnej typu rozdzielczego, co oznacza, że ścieki komunalno-bytowe i przemysłowe odprowadzane są i oczyszczane oddzielnie od ścieków opadowych (deszczowych). W większości jest to system grawitacyjny, który zbiera ścieki w ramach zlewni: Centralnej Oczyszczalni Ścieków Warta oraz Oczyszczalni Ścieków Dźbów. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 17

Tabela 3.10. Sieć kanalizacyjna w Częstochowie w latach 2007-2012 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Długość czynnej sieci kanalizacji (km) 519,9 532,3 538,5 546,3 548,1 550,6 Ludność korzystająca z sieci kanalizacji 208 128 208 212 207 477 205 987 205 425 - Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Eksploatowana czynna sieć kanalizacyjna w mieście wynosi 550,6 km i jest wciąż rozbudowywana. W analizowanym okresie wybudowano 30,7 km sieci. Wg danych na 2011 r. do sieci kanalizacji podłączonych było 205 425 osób. Obserwowany spadek ludności korzystającej z kanalizacji jest spowodowany generalnym spadkiem liczby mieszkańców miasta. System gazowniczy Częstochowy jest dostępny w znacznej części na zamieszkałym obszarze miasta. Silnie rozbudowany jest system sieci niskiego ciśnienia z występowaniem sieci o dużych średnicach (do DN 500 włącznie). Wg stanu na koniec 2011 r. w Częstochowie długość czynnej sieci gazowej wynosiła 513,3 km tj. o 62,8 km więcej w stosunku do 2007 r. Z analizy danych przedstawionych w Tabeli 3.11. wynika, iż liczba odbiorców gazu systematycznie rośnie. W analizowanym okresie nastąpił wzrost odbiorców o 989. Wzrosła ponadto liczba czynnych przyłączy do budynków mieszkalnych i niemieszkalnych o 4,5%. Tabela 3.11. Charakterystyka systemu gazowniczego w Częstochowie w latach 2007-2011 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 Długość czynnej sieci gazowej (km) 450,5 448,6 459,8 484,8 513,3 Czynne przyłącza do budynków mieszkalnych i 19 887 20 044 20 306 20 611 20 832 niemieszkalnych Liczba odbiorców gazu 68 422 68 602 69 116 69 407 69 441 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 18

Sumując długość sieci magistralnej, rozdzielczej oraz przyłączy wodociągowych, wynosi 2 307,7 km. W celu zapewnienia odpowiedniej ilości wody o odpowiednim ciśnieniu, w systemie wodociągowym funkcjonuje 9 zbiorników retencyjnych wody: 3 zbiorniki Oleńki (o łącznej pojemności 14 000 m³), 2 zbiorniki Kawie Góry (o łącznej pojemności 10 000 m³), 4 zbiorniki Błeszno (o łącznej pojemności 32 000 m³), 12 przepompowni wody. Tabela 3.12. Sieć wodociągowa w Częstochowie w latach 2007-2012 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Długość czynnej sieci rozdzielczej wodociągu (km) 564,5 568,3 575,2 578,6 584,7 586,6 Ludność korzystająca z sieci wodociągowej 232 775 231 153 229 966 227 976 226 675 - Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS Sieć wodociągowa w Częstochowie nadal się rozwija. Od 2007 roku powstało 22,1 km nowej sieci rozdzielczej i na koniec 2012 r. jej długość wyniosła 586,6 km. Niestety trend ten nie utrzymuje się w przypadku ludności korzystającej z sieci wodociągowej. Liczba mieszkańców korzystających z sieci wodociągowej systematycznie spada, co jest spowodowane zmniejszającą się liczbą mieszkańców miasta. W 2011 r. z sieci wodociągowej korzystało 226 675 osób. Na terenie Częstochowy można wyróżnić następujące systemy ciepłownicze: centralny system ciepłowniczy, na który składają się: CHP Częstochowa, Ciepłownia Rejtana; hutniczy system ciepłowniczy obejmujący odbiorców zlokalizowanych na obszarze byłej Huty Częstochowa, który zaopatrywany jest ze źródła Elektrociepłownia (EC-1) i Ciepłownia (EC-2); wyspowe systemy ciepłownicze eksploatowane przez Fortum, na potrzeby których pracują następujące kotłownie: Pankiewicza oraz Koreckiego; na obszarze miasta zlokalizowanych jest wiele dużych, indywidualnych kotłowni (o mocy powyżej 0,1 MW), zaopatrujących głównie jednego odbiorcę; istnieje ponadto szereg małych źródeł ciepła (w większości są to piece węglowe), które pokrywają zapotrzebowanie indywidualnych odbiorców. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 19

Wykres 3.3. Sposób pokrycia zapotrzebowania mocy cieplnej Źródło: Założenia do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe dla miasta Częstochowy cz. I System ciepłowniczy pokrywa 56% zapotrzebowania na ciepło. 20% energii cieplnej jest wytwarzanej w kotłowniach i piecach węglowych. Natomiast gaz sieciowy jest wykorzystywany w 16%. Tabela 3.13. System ciepłowniczy w Częstochowie w latach 2007-2011 Wyszczególnienie 2007 2008 2009 2010 2011 Liczba kotłowni (szt.) 47 63 61 60 57 w tym w spółdzielniach mieszkaniowych (szt.) Długość sieci cieplnej przemysłowej (km) Długość sieci cieplnej przyłączonych do budynków i innych obiektów (km) Kubatura budynków ogrzewanych centralnie (dam³) w tym w budynkach mieszkalnych (dam 3 ) 4 1 1 1 1 117,1 133,8 132,7 135,4 137,6 46,3 48 48,7 53,6 66 19 118 19 718 20 508,8 20 114,5 19 520,3 13 690 13 616 13 599 13 660 13 864,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 20

Z analizy danych przedstawionych powyżej wynika, iż system sieci ciepłowniczych w Częstochowie ciągle się rozwija. Na koniec 2011 roku długość sieci cieplnej przemysłowej oraz przyłączy do budynków i innych obiektów wynosiła 203,6 km. W analizowanym okresie nastąpił wzrost długości sieci o niespełna 20%. W Częstochowie funkcjonują różnorodne odnawialne źródła energii. W spółkach komunalnych pracują źródła wykorzystujące biogaz do produkcji energii elektrycznej i ciepła: - w oczyszczalni ścieków - zespół prądotwórczy o mocy 827 kwe i 856 kwt produkujący rocznie łącznie ok. 11,4 GWh energii elektrycznej i cieplnej. - na składowisku odpadów komunalnych - trzy generatory o łącznej mocy 2300 kw, produkujące rocznie ok. 10 GWh energii elektrycznej; Źródła biomasowe: - elektrociepłownia CHP Częstochpwa o mocy 120 MWt i 64 MWe wykorzystuje w procesie współspalania biomasę w ilości ok. 35% - roczna produkcja energii wynosi ok. 550 GWht oraz 450 GWhe; - elektrociepłownia Zakładu Elektroenergetycznego ELSEN wykorzystuje kocioł gazowo-biomasowy (2 palniki gazowe i 4 na biomasę) o łącznej mocy 48 MW. Energia słoneczna: - w Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. Najświętszej Maryi Panny - instalacja solarna do przygotowania c.w.u. o łącznej powierzchni kolektorów 1495 m2; - w obiektach Miejskiego Szpitala Zespolonego - 3 instalacje solarne o łącznej powierzchni kolektorów ok. 700 m2 - w pływalni letniej MOSiR - kolektory słoneczne o pow. 17,5 m2; - przy wsparciu gminy z PFOŚ mieszkańcy zainstalowali w budynkach jednorodzinnych 25 zestawów kolektorów słonecznych o łącznej powierzchni ok. 100 m2. - w Śląskim ośrodku Doradztwa Rolniczego - instalacja fotowoltaiczna o mocy 0,96 kw Energia wiatru: 3 siłownie po 250 kw (inwestor prywatny). Energia wodna: MEW na rzece Kucelince o mocy 75 kw (inwestor prywatny). Miasto Częstochowa położone jest nad rzeką Wartą pomiędzy dwoma istotnymi z punktu widzenia ekologii obszarami: Jurą Krakowsko-Częstochowską, stanowiącą obszar węzłowy sieci ECONET o znaczeniu międzynarodowym, a kompleksem lasów położonych na zachód od miasta, należący do obszaru węzła sieciowego ECONET o znaczeniu krajowym. W granicach miasta występują tereny i obiekty przyrodnicze objęte ochroną. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 21

Jednym z nich jest Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, wchodzący w skład Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Na terenie miasta znajduje się niewielka jego część, tj. 8,3 ha, natomiast większy obszar obejmują otuliny Zespołu Parków Krajobrazowych. Park charakteryzuje się krasowym krajobrazem z jaskiniami, ostańcami i skałkami stokowymi, których kulminacje nieznacznie przekraczają 450 m n.p.m. Pomiędzy ostańcami charakterystyczne są płytkie, suche, piaszczyste doliny. Na terenie miasta znajduje się także 19 pomników przyrody ożywionej, w tym 16 pojedynczych drzew, które stanowią indywidualne pomniki przyrody oraz jednogatunkowa Aleja Brzozowa, utworzona z 385 drzew brzozy brodawkowej. Częstochowa jest ponadto miastem posiadającym tereny cenne przyrodniczo i krajobrazowo. Należą do nich obszary wskazane jako możliwe rezerwaty przyrody: przełom Warty na Mirowie wraz ze wzgórzem Gąszczy i wzgórzem Kokocówka (teren o powierzchni 8,91 ha); łąki torfowiskowe na Błesznie (teren o powierzchni 2,07 ha); łąki trzęślicowe w dzielnicy Dźbów Walaszczyki (teren o powierzchni ok. 25 ha); wzgórze Ossona. W granicach miasta nie występują tereny zdegradowane na skutek klęsk żywiołowych, ruchów masowych, ani też naturalne zagrożenia geologiczne. Nie ma ustanowionych obszarów ograniczonego użytkowania ze względu na występowanie uciążliwości dla środowiska, wskazanych w art. 135 ustawy Prawo ochrony środowiska. Na terenie miasta występują natomiast tereny zdegradowane w wyniku działalności człowieka, do których należą: tereny historycznej eksploatacji rud, wyrobiska poeksploatacyjne oraz hałdy. Gmina podjęła wstępne działania prowadzące do objęcia w przyszłości odpowiednimi formami ochrony prawnej najcenniejszych przyrodniczo obszarów na terenie Częstochowy. Polegają one na: - wykonaniu w latach 2008-2010 waloryzacji przyrodniczej miasta prowadzącej do opracowania mapy stref cenności przyrodniczej oraz określającej lokalizację stanowisk i obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. - zainicjowaniu kontaktów z RDOŚ w Katowicach w sprawie oceny zasadności i możliwości objęcia ochroną wytypowanych obszarów o wyjątkowych walorach przyrodniczych. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 22

W latach 2004-2010 na terenach zieleni miejskiej będących w utrzymaniu Gminy Miasto Częstochowa, w tym w pasach zieleni ulicznej, posadzono łącznie ok. 6777 drzew i 133190 krzewów. 4. Dotychczasowe działania Miasto Częstochowa od wielu lat prowadzi konsekwentną politykę w zakresie efektywnego zrządzania energią. Częstochowa świadomie kształtuje i realizuje lokalną politykę energetyczną i stara się wpływać na rozwój zrównoważonej gospodarki energetycznej. Działania konsumują założenia Polityki Energetycznej Unii Europejskiej, które w skrócie określa się 3x20 i pozostają spójne z Polityką energetyczną Polski do 2030 roku. Działania samorządu opierają się o zapisy uwzględnione w ustawie Prawo energetyczne oraz w Ustawie o efektywności energetycznej, wprowadzając w wielu obszarach rozwiązania nowatorskie i innowacyjne. Realizowane przedsięwzięcia mają charakter uniwersalny i są stale ulepszane. Największą grupę obiektów miejskich stanowią obiekty oświatowe. W latach 2004-2012 Urząd Miasta Częstochowy zrealizował szereg inwestycji o charakterze termomodernizacyjnym w obiektach tego typu: Zespół Szkół im. Wł. Reymonta, ul. Krakowska 80 wymiana stolarki, docieplenie budynku; Młodzieżowy Dom Kultury Pałac Hantkego, ul. Łukasińskiego 50/68 modernizacja kompleksowa; Młodzieżowy Dom Kultury Pływalnia z łącznikiem, ul. Łukasińskiego modernizacja kompleksowa; Młodzieżowy Dom Kultury Sala widowiskowa, ul. Łukasińskiego modernizacja kompleksowa; Młodzieżowy Dom Kultury Domek Orkiestry, ul. Łukasińskiego modernizacja kompleksowa; Szkoła Podstawowa Nr 38, ul. Sikorskiego 56 modernizacja kompleksowa; Szkoła Podstawowa Nr 21, ul. Sabinowska 7/9 wymiana stolarki, docieplenie budynku; Szkoła Podstawowa Nr 26, ul. Rakowska 42 wymiana stolarki, docieplenie budynku; IV Liceum Ogólnokształcące im. H. Sienkiewicza, Aleja Najświętszej Maryi Panny 56 wymiana stolarki, docieplenie budynku; SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 23

Szkoła Podstawowa Nr 26, ul. Rakowska 42 II etap wymiana stolarki, docieplenie budynku; Centrum Języków Obcych oraz Policealna Szkoła Administracji Publicznej, al. Jana Pawła II nr 126/130 docieplenie budynku; V Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza i Zespół Gimnazjów, ul. Krakowska 29 wymiana stolarki, wymiana centralnego ogrzewania, docieplenie; Szkoła Podstawowa Nr 25, ul. Rędzińska 23 wymiana stolarki, docieplenie budynku; Szkoła Podstawowa Nr 37, ul. Wielkoborska 54 wymiana stolarki, docieplenie budynku; Miejskie Przedszkole Nr 42, ul. PCK 16 wymiana stolarki, docieplenie budynku; Szkoła Podstawowa Nr 13, ul. Wręczycka 111/115 wymiana stolarki, wymiana centralnego ogrzewania, docieplenie, modernizacja kotłowni gazowej; Gimnazjum Nr 16, ul. Ułańska 5/7 wymiana stolarki, wymiana centralnego ogrzewania, docieplenie, modernizacja kotłowni węglowej; Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. S. Żeromskiego, Aleja Niepodległości 16/18 wymiana stolarki, wymiana centralnego ogrzewania, docieplenie; Szkoła Podstawowa Nr 53, ul. Orkana 95 wymiana stolarki okiennej; Szkoła Podstawowa Nr 51, ul. Połaniecka 50 wymiana stolarki okiennej; Miejskie Przedszkole Nr 30, ul. Czajkowskiego 3 wymiana stolarki, wymiana centralnego ogrzewania, docieplenie, modernizacja kotłowni gazowej. W 2004 roku, przy wykorzystaniu formuły ESCO, wykonano modernizację węzłów cieplnych w 24 obiektach oraz wymianę kotłowni wykorzystujących paliwa stałe na kotłownie olejowe w 2 obiektach. Miasto skorzystało przy realizacji inwestycji z nowatorskiej formuły, która pozwalała na wykonanie przedsięwzięcia z funduszy partnera prywatnego, bez angażowania środków gminy oraz spłatę inwestycji z uzyskanych oszczędności, wynikających z ograniczenia zużyć mediów energetycznych. Efekt ekologiczny zwiększony został poprzez wprowadzenie w węzłach cieplnych, oprócz regulacji pogodowej, także regulacji godzinowej, która pozwoliła ograniczyć ogrzewanie obiektów w czasie dolin nocnych, weekendowych oraz podczas przerw świątecznych i ferii zimowych. Zadanie obejmowało: Gimnazjum nr 12 im. Jana Matejki, ul. Okólna 31/39, Miejskie Przedszkole nr 4, ul. Witkiewicza 4, Miejskie Przedszkole nr 5 im. Jana Kilińskiego, ul. Górska 8/10, SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 24

Miejskie Przedszkole nr 8, Aleja Wojska Polskiego 73, Miejskie Przedszkole nr 12, ul. Broniewskiego 18, Miejskie Przedszkole nr 14, ul. Baczyńskiego 11, Miejskie Przedszkole nr 15 im. Jana Pawła II, ul. Michałowskiego 32, Miejskie Przedszkole nr 36, ul. Kukuczki 4, Miejskie Przedszkole nr 38, ul. Okulickiego 63, Miejskie Przedszkole nr 42, ul. Polskiego Czerwonego Krzyża 16, Szkoła Podstawowa nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, ul. Baczyńskiego 2a, Pływalnia Szkoły Podstawowej nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, ul. Baczyńskiego 2a, Szkoła Podstawowa nr 17 im. Stanisława Wyspiańskiego, al. Wojska Polskiego 130, Szkoła Podstawowa nr 31 z Oddziałami Integracyjnymi, ul. PCK 18, Szkoła Podstawowa nr 36 im. Polskich Olimpijczyków, ul. Kasztanowa 7/9, Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 1, Aleja Jana Pawła II 95, Szkoła Podstawowa nr 42 im. Jana Brzechwy, Aleja Armii Krajowej 68a, Szkoła Podstawowa nr 48 im. gen. Zygmunta Berlinga, ul. Schillera 5, Pływalnia Szkoły Podstawowej nr 48 im. gen. Zygmunta Berlinga, ul. Schillera 5, Szkoła Podstawowa nr 49 im. Janusza Kusocińskiego, ul. Jesienna 42, Szkoła Podstawowa nr 50 im. gen. Władysława Sikorskiego, ul. Starzyńskiego 10, Szkoła Podstawowa nr 52 im. Małego Powstańca, ul. Powstańców Warszawy 144a (kotłownia olejowa), Zespół Szkół nr 1 im. Powstania Warszawskiego, ul. Kukuczki 30, Zespół Szkół nr 2 im. Polskich Noblistów, ul. Wirażowa 8 (kotłownia olejowa), Zespół Szkół Gastronomicznych im. Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Worcella 1, Zespół Szkół Samochodowo-Budowlanych, ul. Św. Augustyna 3/7. W ramach wzajemnych rozliczeń, za przekazaną w latach 90-tych XX wieku infrastrukturę techniczną, firma Fortum Częstochowa S.A. w 2007 roku wykonała na rzecz miasta 23 zadania w obiektach miejskich, o następującym zakresie rzeczowym: SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 25

Zakres zadania Wymiana węzłów cieplnych starego typu na węzły wymiennikowe kompaktowe Budowa nowych węzłów wymiennikowych kompaktowych Obiekty miejskie Miejskie Przedszkole nr 6, ul. Sosnowa 22/28, Miejskie Przedszkole nr 11, ul. Kurpińskiego 6, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 5, ul. Słowackiego 35, Szkoła Podstawowa nr 32 im. Jerzego Dudy-Gracza, ul. Przerwy Tetmajera 40, II Liceum Ogólnokształcące im. R. Traugutta, ul. Kilińskiego 62, Internat Zespołu Szkół im. Gen. Władysława Andersa (obecnie Bursa Miejska), ul. Legionów 19/21 (dodatkowo wymiennik do przygotowania ciepłej wody użytkowej), Żłobek Miejski, al. Armii Krajowej 66a. Gimnazjum nr 5, ul. Worcella 20/22 (również osobny węzeł dla dawnego Domu Nauczyciela), Miejskie Przedszkole nr 13, ul. Gwiezdna 2, Miejskie Przedszkole nr 27, ul. Krasińskiego 1, Młodzieżowy Dom Kultury Filia, ul. Spadzista 13 (dodatkowo osobny węzeł dla Publicznej Poradni Psychologiczno- Pedagogicznej nr 3), Szkoła Podstawowa nr 10 (obecnie Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 2), ul. Olsztyńska 28 (dodatkowo osobny węzeł dla budynku przedszkola), Szkoła Podstawowa nr 12 im. Bolesława Chrobrego, ul. Warszawska 31, Zespół Szkół Zawodowych Specjalnych im. M. Grzegorzewskiej, ul. Krótka 22, VI Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Dąbrowskiego, ul. Łukasińskiego 40, Budynek biurowy (obecnie MOPS), ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 2. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 26

Budowa węzłów wymiennikowych kompaktowych oraz przyłączy do sieci cieplnej wysokich parametrów Budowa zautomatyzowanych kotłowni na ekogroszek Szkoła Podstawowa nr 20 (obecnie Zespół Szkolno-Przedszkolny nr 3), ul. Łukasińskiego 70/74, Zespół Szkół Technicznych i Ogólnokształcących im. Stefana Żeromskiego, al. Niepodległości 16/18, Miejskie Przedszkole nr 17 im. Siedmiu Krasnoludków, ul. Kozia 18 (uciepłownienie). Szkoła Podstawowa nr 39, ul. Kopernika 79/89, Zespół Szkół Ekonomicznych, ul. Św. Augustyna 28/30, Miejskie Przedszkole nr 9, ul. Sabinowska 81/83, Miejskie Przedszkole nr 21, ul. Przemysłowa 6. Program Zarządzanie energią i środowiskiem w obiektach użyteczności publicznej miasta Częstochowy stanowi jeden z głównych obszarów, realizowanych w celu skutecznej poprawy efektywności zużycia energii w budynkach miejskich, tj. obiektach oświatowych oraz pozostałych obiektach użyteczności publicznej. Od 2003 roku działa w strukturach Urzędu Miasta Biuro Inżyniera Miejskiego - specjalistyczna komórka realizująca zadania z zakresu planowania energetycznego i koordynacji zaopatrzenia gminnych obiektów użyteczności publicznej w media energetyczne. Zespołem specjalistów kieruje Inżynier Miejski. Zespół realizuje program, którego jednym z elementów jest monitoring zużycia paliw i energii w 230 obiektach i lokalach użytkowanych przez jednostki, instytucje i spółki miejskie. Program szczegółowo raportowany jest dla 118 obiektów oświatowych. Założenia programu Zarządzanie energią i środowiskiem w obiektach użyteczności publicznej miasta Częstochowy są zgodne z: założeniami Polityki energetycznej Unii Europejskiej, określonymi jako 3x20, w zakresie ograniczenia zużycia energii o 20% do 2020 roku i ograniczenia emisji CO 2 do atmosfery o 20% do 2020 roku; zapisami Polityki energetycznej Polski do 2030 roku w zakresie efektywności energetycznej; Ustawą o efektywności energetycznej z dnia 15.04.2011 r. (Dz.U. Nr 94 poz. 551 z późn. zm.); normą PN-EN ISO 50001:2011 Systemy zarządzania energią. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 27

Zakres merytoryczny programu obejmuje inwentaryzację danych technicznych i energetycznych oraz sposobu użytkowania obiektów i lokali użytkowanych przez miejskie jednostki organizacyjne. Podstawą prowadzonych działań jest analiza zużyć paliw i energii oraz warunków rozliczeń z przedsiębiorstwami energetycznymi. Na podstawie prowadzonych od 2003 roku analiz, wydawane są zalecenia obejmujące katalog wskazówek, dotyczących optymalizacji zapisów umownych i rozliczeń z przedsiębiorstwami energetycznymi, warunków eksploatacji budynków oraz urządzeń, rozliczeń z pododbiorcami mediów, a także zachowań energooszczędnych. Bieżąca analiza i kontrola oraz aktualizacja bazy danych pozwala na prowadzenie działań korygujących, w zakresie zaopatrzenia w media wszystkich jednostek organizacyjnych gminy. Istotna jest również ścisła współpraca z administratorami obiektów oraz przedsiębiorstwami energetycznymi. Kompleksowe działania zarządcze, realizowane w ramach Programu, przyniosły znaczne oszczędności w zużyciu mediów i kosztach z tego tytułu oraz wpłynęły na poprawę komfortu korzystania z obiektów. Kompleksowa realizacja Programu możliwa jest dzięki opracowanemu na potrzeby własne Systemowi Monitoringu Mediów, który działa od 2010 roku na platformie internetowej. Narzędzie to wykorzystywane jest do gromadzenia, przetwarzania i analizy danych. Dane z faktur za media są bezpośrednio wprowadzane do systemu przez pracowników jednostek, zakładów i spółek gminnych. Na etapie wprowadzenia systemu przeprowadzono szkolenia administratorów obiektów komunalnych. System, poza archiwizacją i analizą danych, pozwala na ankietowanie obiektów oświatowych oraz generowanie dla nich rocznych raportów. Prowadzony w ramach działań monitoring zużycia energii elektrycznej, stanowi dodatkowo dobrą bazę do przygotowania materiałów przetargowych, w celu skorzystania z wolnego rynku energii elektrycznej. Częstochowa jest wśród samorządów prekursorem wykorzystania zliberalizowanego rynku energii elektrycznej. Od 2009 roku kupuje energię elektryczną w trybie przetargu nieograniczonego Systematycznie rośnie liczba jednostek objętych wspólna procedurą przetargową. Realizacja działań inwestycyjnych, modernizacyjnych oraz zarządczych, przyniosła w grupie obiektów oświatowych wymierne efekty w postaci ograniczenia zużyć paliw i energii oraz zmieszenia emisji CO 2 do atmosfery. Zmiany zużycia paliw i energii w latach 2003 2012 dla 118 obiektów oświatowych przedstawiają się następująco: SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 28

Media ciepło sieciowe Rok Zmiana zużycia w danym roku Zmiana zużycia Zużycie do 2003 narastająco [GJ] [GJ] [GJ] 2003 175 199 2004 150 036 25 163 25 163 2005 138 276 36 923 62 086 2006 129 339 45 860 107 946 2007 128 015 47 184 155 130 2008 137 047 38 152 193 282 2009 138 382 36 817 230 099 2010 149 747 25 452 255 551 2011 128 469 46 730 302 280 2012 132 349 42 850 345 130 Media - ciepło sieciowe 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 132349 128469 149747 138382 137047 128015 129339 138276 150036 175199 [GJ] SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 29

Przeprowadzone działania modernizacyjne, inwestycyjne i zarządcze pozwoliły na stałe obniżenie zużycia ciepła sieciowego na potrzeby ogrzewania oraz centralnej wody użytkowej w grupie 118 obiektów oświatowych. Stanowi to istotny efekt ekologiczny i finansowy. Media Energia elektryczna Rok Zmiana zużycia w danym roku Zmiana zużycia Zużycie do 2003 narastająco [kwh] [kwh] [kwh] 2003 5 259 926 2004 4 905 451 354 475 354 475 2005 4 735 438 524 488 878 963 2006 4 736 726 523 200 1 402 163 2007 4 848 249 411 677 1 813 840 2008 4 785 955 473 971 2 287 811 2009 4 482 852 777 074 3 064 885 2010 4 899 290 360 636 3 425 521 2011 4 633 120 626 806 4 052 327 2012 4 585 789 674 137 4 726 464 Media- Energia elektryczna 2012 2011 4585789 4633120 2010 4899290 2009 4482852 2008 2007 2006 2005 2004 4785955 4848249 4736726 4735438 4905451 2003 5259926 [kwh] SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 30

Działania w zakresie poprawy efektywności energetycznej, realizowane sukcesywnie od 2003 roku, pozwoliły na stałe ograniczenie zużycia energii elektrycznej. Media Gaz ziemny Rok Zużycie Zmiana zużycia w danym roku Zmiana zużycia do 2003 narastająco [m3] [m3] [m3] 2003 1 076 231 2004 1 034 982 41 249 41 249 2005 991 425 84 806 126 055 2006 980 826 95 405 221 460 2007 944 182 132 049 353 509 2008 932 735 143 496 497 005 2009 846 334 229 897 726 902 2010 894 186 182 045 908 947 2011 814 238 261 993 1 170 940 2012 860 368 215 863 1 386 803 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 31

Realizacja kompleksowych działań w zakresie konserwacji urządzeń oraz optymalizacji zużyć generowanej regulacją urządzeń grzewczych, pozwoliła na obniżenie zużycia gazu. Media Olej opałowy Rok Zmiana zużycia w danym Zmiana zużycia Zużycie roku do 2003 narastająco [l] [l] [l] 2003 56 262 2004 86 799-30 537-30 537 2005 134 596-78 334-108 871 2006 124 602-68 340-177 211 2007 121 696-65 434-242 645 2008 125 695-69 433-312 078 2009 126 815-70 553-382 631 2010 141 519-85 257-467 888 2011 124 310-68 048-535 936 2012 134 892-78 630-614 566 Media - Olej opałowy 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 56262 86799 134892 124310 141519 126815 125695 121696 124602 134596 [l] Zwiększenie zużycia oleju opałowego zostało spowodowane przede wszystkim przebudową wyeksploatowanych kotłowni indywidualnych, na jednostki używające w celach SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 32

grzewczych olej opałowy. Wzrost ten jest szczególnie widoczny pomiędzy rokiem 2003 a 2005, kiedy to, w ramach formuły ESCO, działania inwestycyjne przeprowadziła firma Polterm. Media Paliwa stałe Rok Zmiana zużycia w danym roku Zmiana zużycia Zużycie do 2003 narastająco [t] [t] [t] 2003 1 163 2004 895 268 268 2005 785 378 646 2006 715 448 1 094 2007 487 676 1 770 2008 232 931 2 701 2009 231 932 3 633 2010 196 967 4 600 2011 151 1 012 5 613 2012 289 874 6 487 Media - Paliwa stałe 2012 289 2011 151 2010 196 2009 231 2008 2007 2006 2005 2004 2003 232 487 715 785 895 1163 [t] SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 33

Realizując działania z zakresu poprawy jakości atmosfery, miasto przeprowadziło inwestycje, polegające na przyłączaniu obiektów oświatowych do sieci centralnego ogrzewania oraz przebudowy indywidualnych źródeł ciepła na lokalne kotłownie, wykorzystujące jako paliwo olej opałowy i gaz sieciowy. Dzięki temu w sposób bardzo znaczący obniżyło się zużycie paliw stałych w grupie 118 obiektów oświatowych. Łączne zużycie energii i paliw w latach 2003-2012 dla 118 obiektów oświatowych zmieniało się następująco: Oszczędności energii w danym Rok Zużycie energii roku do 2003 [kwh] [kwh] 2003 72 589 735 2004 63 434 803 9 154 932 2005 59 355 702 13 234 033 2006 56 218 534 16 371 201 2007 54 113 039 18 476 696 2008 54 858 935 17 730 800 2009 54 082 542 18 507 193 2010 58 055 867 14 533 868 2011 50 621 817 21 967 918 2012 53 098 791 19 490 944 Łącznie za lata 2004-2012 149 467 585 Zużycie energii 2012 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 53098791 50621817 58055867 54082542 54858935 54113039 56218534 59355702 63434803 72589735 [kwh] SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 34

Realizacja programu w zakresie działań zarządczych, modernizacyjnych oraz inwestycyjnych przyniosła za lata 2004-2012 dla grupy 118 obiektów oświatowych ograniczenie zużycia energii o 149 468 MWh. Emisja CO 2 Rok Zmiana emisji Zmiana emisji Emisja w danym roku do 2003 narastająco [t] [t] [t] 2003 32 120 2004 28 025 4 095 4 095 2005 26 185 5 935 10 031 2006 24 873 7 247 17 278 2007 24 228 7 892 25 169 2008 24 689 7 432 32 601 2009 24 368 7 752 40 353 2010 26 266 5 854 46 207 2011 23 047 9 073 55 279 2012 23 911 8 210 63 489 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 35

Realizacja Programu przyniosła za lata 2004-2012 dla grupy 118 obiektów oświatowych ograniczenie emisji CO 2 o 63 489 ton. Program Zarządzanie energią i środowiskiem w budynkach użyteczności publicznej reguluje zasady użytkowania mediów energetycznych w samorządzie w zakresie: określenia odpowiedzialności za realizowany obszar, z delegacją uprawnień dla odpowiedniej osoby lub struktury; optymalizacji zużyć mediów energetycznych i polepszenia jakości atmosfery; osiągnięcia odpowiednich standardów usług energetycznych (komfort cieplny, oświetlenie, emisja zanieczyszczeń); ograniczenia kosztów ponoszonych na zaopatrzenie w media energetyczne; określenia katalogu niezbędnych inicjatyw i podejmowania działań według efektywności ekonomicznej i energetycznej; podnoszenia świadomości administratorów zarządzających obiektami, w obszarze optymalizacji zużyć mediów energetycznych i wody oraz ograniczenia kosztów z tym związanych. Dla realizacji krajowych celów strategicznych zawartych w Polityce Energetycznej Polski do 2025r. oraz Krajowym Planie Działań dotyczącym efektywności energetycznej (EEAP) 2007 opracowano Lokalny Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej dla miasta Częstochowy (CEEAP) 2009. Plan ten ma charakter pilotażowy i wpisuje się w Krajowy Plan Działań dotyczący efektywności energetycznej. Jego celem jest określenie obszarów, w których możliwe jest uzyskanie ograniczenia zużycia energii ze szczególnym uwzględnieniem gminnych obiektów użyteczności publicznej. Dokument ten jest jednym z elementów służących do realizacji celu: "Częstochowa miastem zrównoważonej energii". W ramach Programu Ograniczenia Niskiej Emisji dla Miasta Częstochowy corocznie przyznawane jest dofinansowanie na zadania realizowane przez osoby fizyczne w budynkach i lokalach mieszkalnych na terenie miasta Częstochowy polegające na: - modernizacji systemów grzewczych na energooszczędne i ekologiczne; - montażu kolektorów słonecznych wspomagających system grzewczy oraz służących do wytwarzania ciepłej wody użytkowej (od 2009 roku). Przy pomocy finansowej ze strony miasta w latach 2004-2012 mieszkańcy zmodernizowali 949 starych kotłowni węglowych instalując nowoczesne i ekologiczne źródła ciepła oraz zainstalowali 25 zestawów kolektorów słonecznych. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 36

Działania w zabudowie wielorodzinnej W latach 2008-2010 zrealizowano w Częstochowie, w dzielnicy Dźbów, modernizację 39 budynków wielorodzinnych o łącznej liczbie 610 lokali oraz budynek przedszkola, w oparciu o Program ograniczenia niskiej emisji dla dzielnicy Dźbów w Częstochowie, uchwalony przez Radę Miasta. Do czasu zakończenia inwestycji mieszkania dogrzewane były węglowymi piecami ceramicznymi, kotłami węglowymi i gazem ciekłym (LPG). W ramach inwestycji wykonano: instalację c.o. etażową wraz z zakupem gazowych pieców grzewczych, instalację gazową oraz pełną termomodernizację. Jej realizacja ograniczyła emisję szkodliwych związków do atmosfery, przy równoczesnym ograniczeniu powstawania odpadów stałych, tj. popiołów. Wpłynęło to w znaczący sposób na zmniejszenie degradacji środowiska naturalnego. Zakres kompleksowej termomodernizacji w budynkach, połączonej z modernizacją istniejących źródeł grzewczych na ekologiczne, obejmował ok. 55% wszystkich mieszkańców na terenie dzielnicy Dźbów, co stanowi ok. 0,7% udziału w całkowitej liczbie mieszkańców Częstochowy. Dzięki przeprowadzonej inwestycji ograniczono zapotrzebowanie na energię cieplną o ok. 5.934 GJ/rok oraz emisję CO 2 do atmosfery o ok. 803 ton/rok. Na podstawie przeprowadzonych audytów, Urząd Miasta Częstochowy wyznaczył zadania (termomodernizacje obiektów oświatowych), planowane do realizacji w roku 2015 i latach następnych. Lp. Obiekt Adres 1. Szkoła Podstawowa nr 50 im. Starzyńskiego gen. Władysława Sikorskiego 10 2. Szkoła Podstawowa nr 48 im. gen. Zygmunta Berlinga Schillera 5 Szkoła Podstawowa nr 48 im. 2a. gen. Zygmunta Berlinga Schillera 5 Pływalnia Propozycje Uwaga ogólna: modernizacja instalacji c.o. i c.w.u. oraz węzłów cieplnych przebudowa przyłącza c.o. (aktualne zasilanie z sieci SM Północ) przebudowa przyłącza c.o. (aktualne zasilanie z sieci SM Północ) zastosowanie rekuperacji i kolektorów do przygotowania c.w.u. Jedn. zużycie energii [kwh/m 2 ] 100 126 587 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 37

3. Szkoła Podstawowa nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Baczyńskiego 2a przebudowa przyłącza c.o. (aktualne zasilanie z sieci SM Północ) 129 3a. Szkoła Podstawowa nr 2 im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego Pływalnia Baczyńskiego 2a zastosowanie rekuperacji i kolektorów do przygotowania c.w.u. 519 4. Szkoła Podstawowa nr 53 im. Marii Curie-Skłodowskiej Orkana 95/109 proponowana zmiana dla c.w.u. na c.s. 143 Zespół Szkół nr 1 z Oddziałami przebudowa przyłącza 5. Integracyjnymi im. Powstania Kukuczki 30 c.o. (aktualne zasilanie z 131 Warszawskiego sieci SM Północ) 6. Szkoła Podstawowa nr 49 im. Janusza Kusocińskiego Jesienna 42 proponowana zmiana dla c.w.u. na c.s. 114 7. Szkoła Podstawowa nr 8 im. Haliny Poświatowskiej Szczytowa 28/30 rozważyć centralną c.w.u. w całym obiekcie 151 8. Bursa Miejska Legionów 19/21 zastosowanie kolektorów do przygotowania c.w.u. 229 9. Szkoła Podstawowa nr 33 im. Marii Kownackiej 10. Szkoła Podstawowa nr 39 im. Marii Konopnickiej 11. Szkoła Podstawowa nr 52 im. Małego Powstańca 12. Zespół Szkół Ekonomicznych 13. Zespół Szkół Samochodowo- Budowlanych Goszczyńskieg o 9/11 Kopernika 79/87 Powstańców Warszawy 144a Św. Augustyna 28/30 Św. Augustyna 3/7 rozważyć centralną c.w.u. 290 rozważyć zmianę na c.s. lub gaz, wykonanie 183 centralnej c.w.u. rozważyć modernizację kotłowni na gaz sieciowy, 216 centralną c.w.u. rozważyć zmianę na c.s. lub gaz, wykonanie 209 centralnej c.w.u. rozważyć wykonanie 254 centralnej c.w.u. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 38

5. Bazowa inwentaryzacja emisji 5.1 Wprowadzenie Bazową inwentaryzację emisji opracowano w oparciu o poradnik Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP) 2. Zgodnie z zaleceniami, badano zużycie nośników energii nieodnawialnej w poszczególnych sektorach w latach 1990-2012. Ze względu na niekompletność danych w stosunku do pewnych lat, ostatecznie zdecydowano za rok bazowej inwentaryzacji emisji (BEI) przyjąć 2005, natomiast za rok kontrolnej inwentaryzacji emisji (MEI) 2012. Wykorzystano standardowe wskaźniki emisji, zgodnie z zasadami IPCC wynikłe z końcowego zużycia energii. Zużycie energii badano w następujących obszarach: zużycie energii elektrycznej, zużycie energii cieplnej, zużycie paliw kopalnych dla potrzeb transportu. Do obliczenia emisji CO 2 przyjęto następujące założenia: Wskaźniki emisji CO 2 dla poszczególnych paliw: węgiel bitumiczny: 0,34 Mg CO 2 /MWh, olej opałowy ciężki: 0,279 Mg CO 2 /MWh, gaz płynny: 0,227 Mg CO 2 /MWh, gaz ziemny wysokometanowy: 0,202 Mg CO 2 /MWh, biomasa stała: 0,02 Mg CO 2 /MWh *, energia elektryczna 1,191 Mg CO 2 /MWh. * Biomasa stała współspalana jest przez Fortum Power and Heat Polska Sp. z o.o. Oddział Częstochowa. Zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie szczegółowego zakresu obowiązków uzyskania i przedstawienia do umorzenia świadectw pochodzenia, uiszczenia opłaty zastępczej, zakupu energii elektrycznej i ciepła wytworzonych w odnawialnych źródłach energii oraz obowiązku potwierdzania danych dotyczących ilości energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym źródle energii, współspalana jest mieszanina biomasy pochodzącej z upraw energetycznych oraz leśnej. Pozyskiwana biomasa leśna jest odnawialna, potwierdzona certyfikatami. Przyjęto jednak współczynnik wyższy niż 0, ponieważ każda biomasa, nawet w pełni odnawialna, generuje przy współspalaniu pewną ilość CO 2, związaną z procesami zbioru i transportu. Uśrednione zużycie paliwa przez samochody: samochody osobowe: benzyna 0,096 dm 3 /km, olej napędowy 0,069 dm 3 /km, samochody dostawcze: benzyna 0,13 dm 3 /km, olej napędowy 0,098 dm 3 /km, 2 Bertodi P., Cayuela D.B., Monni S., de Raveschoot R.P.: Poradnik: Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP), Unia Europejska 2010. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 39

samochody ciężarowe wyłącznie olej napędowy: 0,298 dm 3 /km. Dodatkowe parametry paliw, wykorzystane przy obliczaniu emisji CO 2 : gęstość oleju napędowego: 0,83 kg/dm 3, wartość opałowa oleju napędowego: 43 MJ/kg, wartość opałowa gazu ziemnego: 34,43 MJ/m 3, współczynnik przeliczeniowy dla benzyny: 9,2 kwh/dm 3, współczynnik przeliczeniowy dla oleju napędowego: 10,0 kwh/dm 3. W wyliczeniu bazowej inwentaryzacji emisji nie brano pod uwagę emisji związanych ze zużyciem nieodnawialnych nośników energii w przemyśle. 5.2 Zaopatrzenie w ciepło Na terenie miasta Częstochowy głównym dostarczycielem ciepła jest Fortum Power and Heat Polska Sp. z o.o. Oddział Częstochowa. W ogólnym pokryciu zapotrzebowania na ciepło, udziały poszczególnych sposobów zasilania są następujące: system ciepłowniczy 56,20%, gaz sieciowy 15,00%, kotłownie węglowe 14,80%, piece węglowe 6,00%, pozostałe źródła 8,00% Na rys. 5.1. przedstawiono emisję CO 2 z wytwarzania ciepła sieciowego, w rozbiciu na potrzeby następujących odbiorców: komunalnych i mieszkaniowych, oświatę, kulturę, służbę zdrowia, handel i usługi. Rys. 5.1. Emisja CO 2 na podstawie sprzedaży ciepła sieciowego SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 40

Jak widać na rys. 5.1. emisja CO 2 ma tendencję spadkową we wszystkich sektorach (z wyjątkiem roku 2010, kiedy to zanotowano niższe średnie temperatury w porównaniu do 2009 roku). Tendencja spadkowa ma związek z rosnącymi cenami ciepła i jego oszczędzaniem przez odbiorców. Zmniejszone zużycie ciepła możliwe jest dzięki przeprowadzonym licznym termomodernizacjom, jak również inwestycjom w sieć przesyłową, modernizacjom i optymalizacjom źródeł ciepła etc. Dodatkowo na zmniejszenie emisji CO 2 miało wpływ rozpoczęcie współspalania biomasy przez Fortum Power and Heat Polska Sp. z o.o. Oddział Częstochowa. W tabeli 5.1. przedstawiono emisje CO 2 związane z produkcją ciepła dla ogrzewania, w rozbiciu na poszczególne sposoby zasilania. Tabela 5.1. Emisje CO 2 związane z produkcją ciepła. Rok Ciepło sieciowe (węgiel/biomasa) Kotłownie i piece (węgiel) Olej ciężki Gaz płynny Ogółem Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 2005 204 180 42 470 5 012 4 078 255 740 2006 188 054 39 115 4 616 3 755 235 540 2007 182 626 37 986 4 483 3 647 228 742 2008 184 161 38 306 4 520 3 678 230 665 2009 143 374 39 000 4 602 3 745 190 721 2010 161 785 44 008 5 193 4 225 215 211 2011 116 814 36 236 4 276 3 479 160 805 2012 118 806 36 854 4 349 3 538 163 547 W tabeli 5.1. pominięto ogrzewanie za pomocą gazu sieciowego, ponieważ całkowite emisje związane ze spalaniem gazu przedstawiono w rozdziale 5.3. (w przypadku uwzględnienia emisje związane z ogrzewaniem za pomocą gazu sieciowego liczone byłyby podwójnie). Emisje związane z przygotowaniem ciepła dla ogrzewania przedstawiono też graficznie na rys. 5.2. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 41

Rys. 5.2. Emisja CO 2 z produkcji ciepła, w rozbiciu na poszczególne nośniki energii. Zaobserwowano podobne tendencje jak dla ciepła sieciowego emisje mają charakter malejący, przede wszystkim ze względu na termomodernizacje, jak również proces zastępowania indywidualnych kotłów nowszymi, o coraz większej sprawności. 5.3 Emisje ze spalania gazu Zużycie gazu, a zatem również związane z tym emisje CO 2, określono dla następujących odbiorców: gospodarstwa domowe, przemysł, handel, usługi, inne, przy czym zgodnie z przedstawionymi we wstępie założeniami, emisji związanych ze spalaniem gazu w przemyśle nie wzięto pod uwagę w obliczaniu BEI/MEI. Tabela 5.2. Emisje CO 2 ze spalania gazu w poszczególnych sektorach. rok gosp. domowe przemysł handel usługi inne ogółem Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 2001 53619 2954 3891 1195 11716 73375 2002 53714 3823 6721 1834 9006 75098 2003 52758 9954 3809 2280 10072 78873 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 42

2004 53287 11676 5341 3530 7173 81007 2005 50398 10963 15762 0 6 77129 2006 47344 8740 7046 9821 6 72957 2007 46870 7819 6914 12085 8 73696 2008 44269 8198 6312 11259 8 70046 2009 45487 22774 6519 10876 0 85656 2010 48640 24693 7351 12067 3 92754 2011 43283 43432 7183 11031 4 104933 2012 44187 61322 4741 11593 0 121843 Rys. 5.3. Emisje CO 2 ze spalania gazu, w poszczególnych sektorach, w latach 2001-2012. Rys. 5.4. Emisje CO 2 ze spalania gazu, w latach 2001-2012. Zaobserwowano tendencję malejącą, z wyjątkiem roku 2010, kiedy to zwiększyło się zużycie gazu ze względu na warunki pogodowe. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 43

5.4 Transport i komunikacja miejska Dane odnośnie zużycia paliwa / energii przez tabor Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Częstochowie Sp. z o.o. zestawiono w tabelach 5.3. oraz 5.4. emisję CO 2 z komunikacji miejskiej przedstawiono również graficznie, na rys. 5.5. Tabela 5.3. Zużycie oleju napędowego przez autobusy MPK oraz emisję CO 2 z tego tytułu, w latach 2001-2012. Rok Zużycie oleju napędowego w autobusach MZK Eksploatacyjne Ogrzewanie Motogodziny Razem Emisja CO 2 - dm 3 dm 3 dm 3 dm 3 Mg CO 2 2001 3 922 559 98 134 6 407 4 027 100 10 660 2002 3 796 315 84 061 10 411 3 890 787 10 299 2003 3 773 098 106 224 4 409 3 883 731 10 280 2004 3 866 591 51 110 0 3 917 701 10 370 2005 3 884 505 54 620 1 737 3 940 862 10 431 2006 4 089 962 34 445 9 317 4 133 724 10 942 2007 4 120 084 28 630 125 4 148 839 10 982 2008 3 965 178 25 383 245 3 990 806 10 564 2009 3 917 154 13 178 21 711 3 952 043 10 461 2010 4 122 500 71 181 15 572 4 209 253 11 142 2011 4 186 042 48 035 6 409 4 240 486 11 225 2012 4 247 416 55 270 10 438 4 313 124 11 417 Tabela 5.4. Zużycie energii elektrycznej przez tramwaje i związana z tym emisja CO 2, w latach 2001-2012. rok Zużycie energii Emisja CO 2 MWh Mg CO 2 2001 6 641 7 909 2002 6 308 7 513 2003 6 557 7 809 2004 5 979 7 121 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 44

2005 6 164 7 341 2006 6 076 7 237 2007 5 336 6 355 2008 4 773 5 685 2009 6 991 8 326 2010 5 181 6 171 2011 3 974 4 733 2012 5 800 6 908 Rys. 5.5. Emisje CO 2 z komunikacji miejskiej, w latach 2001-2012. Zużycie paliwa oraz związane z tym emisje CO 2 z procesów transportu drogowego na terenie miasta, przedstawiono w tabeli 5.5. Tabela 5.5. Zużycie paliwa i emisje CO 2 w procesach miejskiego transportu drogowego. Zużycie paliwa 2005 Zużycie paliwa 2012 Rodzaj zasilania Osobowy Dostawczy Ciężarowy Osobowy Dostawczy Ciężarowy - dm 3 dm 3 dm 3 dm 3 dm 3 dm 3 Benzyna 35 961 078 2 031 842 0 49 479 635 2 450 116 0 Diesel 21 576 646 4 740 966 2 316 587 29 687 781 5 716 937 13 585 333 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 45

Rodzaj zasilania Emisja CO 2 2005 Emisja CO 2 2012 Osobowy Dostawczy Ciężarowy Osobowy Dostawczy Ciężarowy - Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Benzyna 82 380 4 655 0 113 348 5 613 0 Diesel 57 610 12 658 6 185 79 266 15 264 36 273 Tabela 5.6. Emisje z procesów transportu drogowego i komunikacji miejskiej, w latach 2005 (BEI) i 2012 (MEI). rok MZK Pozostały Miejski transport transport drogowy drogowy (tranzyt) ogółem - Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 2005 17 772 163 488 22 294 203 554 2012 18 325 249 764 34 059 302 148 Emisje z komunikacji miejskiej są stosunkowo niewielkie (tabela 5.6.) w porównaniu do transportu indywidualnego. Dodatkowo, emisje związane z transportem drogowym mają tendencje silnie wzrostowe. Ograniczenia emisji w tym sektorze należy upatrywać przede wszystkim w promowaniu komunikacji miejskiej. Również wyprowadzenie tranzytu poza granice miasta może przyczynić się do znaczącego zmniejszenia emisji CO 2. Należy również zauważyć, że poradnik Jak opracować plan działań na rzecz zrównoważonej energii (SEAP), w ogóle nie przewiduje zasilania gazem w transporcie indywidualnym. Tymczasem, zgodnie z danymi GUS 3, w roku 2011 w Polsce zarejestrowanych było 10 735 320 pojazdów zasilanych benzyną, 4 415 612 pojazdów zasilanych olejem napędowym oraz 2 651 754 pojazdów zasilanych gazem, co daje średnią ogólnopolską 14,90% pojazdów zasilanych gazem. Postuluje się, aby w przyszłości w opracowywaniu metodyki SEAP wziąć pod uwagę również ten istotny sposób zasilania pojazdów. 3 Transport Drogowy w Polsce, w latach 2010 i 2011, Główny Urząd Statystyczny, 2013 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 46

5.5. Energia elektryczna Zużycie energii elektrycznej zinwentaryzowano dla lat 1990-2012, w rozbiciu na następujące sektory: lokale mieszkalne, gospodarstwa rolne oraz oświetlenie ulic. Dane odnoszące się do zużycia energii elektrycznej, jak również do związanej z tym emisji CO 2, przedstawiono w tabeli 5.7. Tabela 5.7. Zużycie energii elektrycznej i związane z tym emisje CO 2 w latach 1990-2012. Rok Lokale mieszkalne Gospodarstwa rolne Oświetlenie ulic Razem Lokale mieszkalne Gospodarstwa rolne Oświetlenie ulic Razem Mg MWh MWh MWh MWh Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 CO 2 1990 182 899 4 346 9 498 196 743 217 833 5 176 11 312 234 321 1991 195 631 5 149 9 006 209 786 232 997 6 132 10 726 249 855 1992 186 407 5 012 11 300 202 719 222 011 5 969 13 458 241 438 1993 166 730 4 671 13 529 184 930 198 575 5 563 16 113 220 251 1994 156 899 5 055 13 752 175 706 186 867 6 021 16 379 209 267 1995 153 402 4 470 14 797 172 669 182 702 5 324 17 623 205 649 1996 168 417 4 840 14 828 188 085 200 585 5 764 17 660 224 009 1997 163 657 2 353 14 560 180 570 194 915 2 802 17 341 215 058 1998 164 374 1 688 14 862 180 924 195 769 2 010 17 701 215 480 1999 162 388 1 247 14 457 178 092 193 404 1 485 17 218 212 107 2000 164 001 813 15 176 179 990 195 325 968 18 075 214 368 2001 165 870 85 14 803 180 758 197 551 101 17 630 215 282 2002 163 013 9 14 690 177 712 194 148 11 17 496 211 655 2003 169 989 9 15 145 185 143 202 457 11 18 038 220 506 2004 173 761 27 15 280 189 068 206 949 32 18 198 225 179 2005 146 295 0 14 798 161 093 174 237 0 17 624 191 861 2006 178 365 0 13 915 192 280 212 433 0 16 573 229 006 2007 173 655 0 14 800 188 455 206 823 0 17 627 224 450 2008 171 117 0 12 911 184 028 203 800 0 15 377 219 177 2009 171 942 0 13 393 185 335 204 783 0 15 951 220 734 2010 191 055 0 13 573 204 628 227 547 0 16 165 243 712 2011 170 959 0 14 024 184 983 203 612 0 16 703 220 315 2012 176 990 0 13 435 190 425 210 795 0 16 001 226 796 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 47

Rys. 5.6. Emisje CO 2 związane ze zużyciem energii elektrycznej, w poszczególnych sektorach, w latach 1990-2012. Z danych przedstawionych na rys. 5.6. należy wywnioskować, że w latach 1990-2012 nastąpił całkowity zanik gospodarstw rolnych na terenie miasta Częstochowy. Bardzo znaczącemu zmniejszeniu uległo zapotrzebowanie na energię elektryczną do oświetlenia ulic. Natomiast zużycie energii przez lokale mieszkalne kształtowało się w latach 1990-2012 na w miarę stałym poziomie. Prawdopodobnie równoważą się dwa trendy, z jednej strony oszczędzanie energii elektrycznej przez zakup urządzeń (AGD, oświetlenie) o wyższych klasach energetycznych, z drugiej strony wzrost zużycia spowodowany zwiększaniem się liczby odbiorników elektrycznych jak również urządzeń do indywidualnej klimatyzacji. Rys. 5.7. Całkowite emisje CO 2 związane ze zużyciem energii elektrycznej, w latach 1990-2012. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 48

5.6. Bazowa i kontrolna inwentaryzacja emisji Jak już wspomniano, bazową inwentaryzację emisji przeprowadzono dla roku 2005, natomiast kontrolną dla roku 2012. Wyniki obliczeń przedstawiono w tabeli 5.8., jak również na rys. 5.8. Tabela 5.8. Bazowa i kontrolna inwentaryzacja emisji CO 2 dla miasta Częstochowy. Ciepło Indywidualne Komunikacja Energia Gaz Transport Rok sieciowe ogrzewanie miejska elektryczna Razem Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 Mg CO 2 2005 BEI 204 180 51 560 66 166 17 772 185 782 191 861 717 321 2012 MEI 118 806 44 741 60 521 18 325 283 823 233 704 753 012 Rys. 5.8. Bazowa i kontrolna inwentaryzacja emisji podział na sektory. W roku bazowym 2005 emisja CO 2 wyniosła 717 321 Mg (nie wliczając przemysłu). Aby osiągnąć zakładane cele ograniczenia emisji, w roku 2020 emisja CO 2 nie powinna przekroczyć 573 857 Mg CO 2. SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 49

WYJŚCIOWA INWENTARYZACJA EMISJI 1. Rok inwentaryzacji: 2005 2. Współczynnik emisji: Standardowe współczynniki emisji, zgodne z zasadami IPCC Jednostka zgłaszania emisji: Emisje CO 2 3. Główne wyniki wyjściowej inwentaryzacji emisji B. Emisje CO 2 lub ekwiwalentu CO 2 Kategoria BUDYNKI, WYPOSAŻENIE/ URZĄDZENIA I PRZEMYSŁ Budynki, wyposażenie/urządzenia komunalne Energia elektryczna Ciepło/ chłód Gaz ziemny Gaz ciekły Olej opałowy EMISJE CO 2 (t) / emisje ekwiwalentu CO 2 (t) Paliwa kopalne Olej napędowy Benzyna Węgiel brunatny Węgiel kamienny Inne paliwa kopalne Olej roślinny Energia odnawialna Biopaliwo Inna biomasa Słoneczna cieplna 24 890,7 23 988,0 6,1 48 884,8 Budynki, wyposażenie/urządzenia 49781,4 12780,9 15762,1 78324,4 Usługowe (niekomunalne) Budynki mieszkalne 99564,0 167410,9 50398,0 4078,1 5012,0 42470,1 368933,1 Komunalne oświetlenie publiczne 17 624,4 17 624,4 Przemysł - - - - - - - - - - - - - - - - Budynki, wyposażenie/urządzenia 191860,5 204179,8 66166,2 4078,1 5012,0 0,0 0,0 0,0 42470,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 513766,7 I przemysł razem TRANSPORT Transport gminny Transport publiczny 7 341,3 10 430,9 17 772,2 Transport prywatny i komercyjny Geo termicz na Razem 86 879,1 98 903,0 185 782,1 Transport razem 7 341,3 0,0 0,0 0,0 0,0 97 310,0 98 903,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 203 554,3 Razem 199 201,8 204 179,8 66 166,2 4 078,1 5 012,0 97 310,0 98 903,0 0,0 42 470,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 717 321,0 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 50

KONTROLNA INWENTARYZACJA EMISJI 1. Rok inwentaryzacji: 2012 2. Współczynnik emisji: Standardowe współczynniki emisji, zgodne z zasadami IPCC Jednostka zgłaszania emisji: Emisje CO 2 3. Główne wyniki kontrolnej inwentaryzacji emisji B. Emisje CO 2 lub ekwiwalentu CO 2 Kategoria BUDYNKI, WYPOSAŻENIE/ URZĄDZENIA I PRZEMYSŁ Budynki, wyposażenie/urządzenia komunalne Energia elektryczna Ciepło/ chłód Gaz ziemny Gaz ciekły Olej opałowy EMISJE CO 2 (t) / emisje ekwiwalentu CO 2 (t) Paliwa kopalne Olej napędowy Benzyna Węgiel brunatny Węgiel kamienny Inne paliwa kopalne Olej roślinny Energia odnawialna Biopaliwo Inna biomasa Słoneczna cieplna 30 114,4 15 613,1 0,0 45 727,5 Budynki, wyposażenie/urządzenia 60226,5 8959,0 16333,9 85519,4 Usługowe (niekomunalne) Budynki mieszkalne 120454,2 94234,1 44187,1 3538,0 4349,1 36854,0 303616,5 Komunalne oświetlenie publiczne 16 001,1 16 001,1 Przemysł - - - - - - - - - - - - - - - - Budynki, wyposażenie/urządzenia 226796,2 118806,2 60521,0 3538,0 4349,1 0,0 0,0 0,0 36854,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 450864,5 I przemysł razem TRANSPORT Transport gminny Transport publiczny 6 907,8 11 416,9 18 324,7 Transport prywatny i komercyjny Geo termicz na Razem 148 640,0 135 183,1 283 823,1 Transport razem 6 907,8 0,0 0,0 0,0 0,0 160 056,9 135 183,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 302 147,8 Razem 233 704,0 118 806,2 60 521,0 3 538,0 4 349,1 160 056,9 135 183,1 0,0 36 854,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 753 012,3 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 51

6. Program na rzecz poprawy jakości powietrza Wartością dodaną programu służącego poprawie stanu zarządzania energią w mieście powinno być podniesienie jakości powietrza. Większość źródeł odpowiadających za tzw. niską emisję w obszarze dwutlenku węgla jest powiązana bezpośrednio z emisją pozostałych zanieczyszczeń, obniżających jakość powietrza na terenie aglomeracji. CO 2 jest obecnie gazem, którego emisje objęte są największym zainteresowaniem, przede wszystkim ze względu na ochronę klimatu. Nie należy jednakże ignorować pozostałych emisji, związanych z wykorzystaniem energii ze źródeł nieodnawialnych, w szczególności dotyczy to źródeł opartych na spalaniu węgli. Do najważniejszych zanieczyszczeń, których powstawanie związane jest ze spalaniem paliw kopalnych, poza CO 2, należą dwutlenek siarki (SO 2 ), tlenki azotu (N 2 O, NO x ) oraz pył zawieszony, w szczególności cząstki ultra drobne (PM10, PM2.5). Należy też zwrócić uwagę na pożądaną synergię w rozwoju odnawialnych źródeł energii oprócz głównego celu, jakim jest redukcja emisji CO 2, korzystne jest równoczesne osiągnięcie obniżenia emisji pozostałych substancji zanieczyszczających, wymienionych powyżej. W wyniku rocznej oceny jakości powietrza w województwie śląskim dokonanej w 2007 roku, wyznaczono strefy, które zostały zakwalifikowane jako strefy C, a tym samym zostały zobligowane do opracowania Programu ochrony powietrza (POP) 4. Strefa C definiowana jest jako obszar, na którym poziom chociażby jednej substancji (zanieczyszczającej) przekracza poziom dopuszczalny, powiększony o margines tolerancji. W województwie śląskim wyszczególniono 11 stref, dla których wystąpiły ponadnormatywne stężenia przynajmniej jednej z normowanych substancji. Do stref tych zaliczono miasto Częstochowa, gdzie opracowano Program ochrony powietrza ze względu na: przekroczenie dopuszczalnej częstości przekraczania poziomu dopuszczalnego 24-godz. stężeń pyłu zawieszonego PM10 w roku kalendarzowym, przekroczenie dopuszczalnego poziomu pyłu zawieszonego PM10 w roku kalendarzowym, przekroczenie poziomu docelowego benzo(a)pirenu w roku kalendarzowym. Pomiary stężeń substancji zanieczyszczających w powietrzu prowadzone były w Częstochowie, w jednej stacji pomiarowej należącej do WIOŚ, znajdującej się przy ul. Baczyńskiego 2. 4 Opracowanie zbiorowe pod red. Bartocha A.: Program ochrony powietrza dla stref województwa śląskiego, w których stwierdzone zostały ponadnormatywne poziomy substancji w powietrzu, Katowice 2010 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 52

Jak wynika z opracowania Program ochrony powietrza dla stref województwa śląskiego, w których stwierdzone zostały ponadnormatywne poziomy substancji w powietrzu, obszar przekroczeń stężeń normatywnych pyłów i benzo(a)piranu, obejmuje praktycznie całą centralną część miasta, w tym dzielnice: Śródmieście, Stare Miasto, południową część Dzielnicy Północnej, Kule, Aniołów, Kamień, Złotą Górę, Zawodzie, Dąbie, Ostatni Grosz, Bór, Stradom, północną część dzielnicy Bór Wypalanki, Zacisze, Stradomka Herbska, Podjasnogórską, Trzech Wieszczów, Częstochówkę i Partitkę. Występuje on na powierzchni ok. 31,5 km 2 i obejmuje obszar zamieszkiwany przez ok. 80% populacji Częstochowy, czyli ok. 200 tys. osób. W zakresie monitorowania jakości powietrza w woj. śląskim dostępny jest również najbardziej aktualny dokument Jedenasta ocena jakości powietrza w województwie śląskim, obejmująca rok 2012 5. Ze zgromadzonych informacji wynika, że obszar Częstochowy w dalszym ciągu pozostaje strefą C, ze względu na przekroczenia zarówno zawartości pyłu PM10, jak również benzo(a)pirenu. Najważniejszym źródłem zarówno cząstek PM10, jak również benzo(a)pirenu na terenie Częstochowy są emisje powierzchniowe, co należy rozumieć jako emisje związane z indywidualnym ogrzewaniem (Rys. 6.1.). Rys. 6.1. Struktura emisji w Częstochowie w roku 2006 (Źródło: Baza emisji SOZAT 6 ). 5 WIOŚ w Katowicach, Jedenasta ocena jakości powietrza w województwie śląskim, obejmująca rok 2012, Katowice 2013 6 Opracowanie zbiorowe pod red. A. Bartocha: Program ochrony powietrza dla stref województwa śląskiego, w których stwierdzone zostały ponadnormatywne poziomy substancji w powietrzu, Katowice 2010 SEAP Plan działań na rzecz zrównoważonej energii dla miasta Częstochowy Strona 53