Władysław Stanisław Reymont

1 Władysław Stanisław Reymont Autor chłopskiej epopei, co na wsi mieszkać nie umiał 7 V 1867-5 XII 1925 Uhonorowany Nagrodą Nobla w dziedzinie literatury 10 grudnia 1924 roku Autograf Władysława Stanisława Reymonta

2 Władysław Stanisław Reymont (1867-1925) A tak właściwie: Stanisław Władysław Rejment Władysław Rejment urodził się w 1867 r. w zdeklasowanej rodzinie szlacheckiej, jego ojciec - wiejski organista z trudem wykarmić mógł dziewięcioro dzieci. Chłopiec wysłany został wcześnie do Warszawy, by terminować tam u mistrza krawieckiego. W 1884 r. otrzymał tytuł czeladnika i na tym skończyło się jego oficjalne wykształcenie. Władysław, który uwielbiał czytać ksiąŝki nie chciał się jednak pogodzić z losem rzemieślnika. Opuścił dom, w którym draŝniła go dyscyplina ojca i poboŝność matki, aby pod zmyślonym nazwiskiem Urbański - wybrać Ŝycie wędrownego aktora w objazdowej trupie teatralnej. Później przez kilka miesięcy przebywał jako nowicjat u paulinów w Częstochowie, ale przed złoŝeniem ślubów zakonnych opuścił klasztor. Wiadomo teŝ, Ŝe uczestniczył jako medium w zagranicznej wyprawie niemieckiego spirytysty Puszowa. W tym czasie przeŝył równieŝ wiele przygód i skandali miłosnych. W końcu zatrudnił się jako pomocnik dróŝnika linii Warszawsko-Wiedeńskiej, pracując najczęściej na odcinku Koluszki-Skierniewice - we wsi i przy stacji kolejowej Krosnowa, niedaleko wioski Lipce (nazywającej się dzisiaj Lipce Reymontowskie). Wówczas teŝ zaczął pasjami pisać powieści, dramaty, opowiadania i wiersze, które jak sam wspominał - darł i palił. W 1892 r. Władysław Rejment pod nieco zmienionym nazwiskiem Reymont (ze względu na niechęć ojca do jego eksperymentów" literackich) opublikował swoją pierwszą nowelę Wigilia BoŜego Narodzenia", a rok później - mając za jedyny kapitał 3 ruble 50 kopiejek oraz teczkę rękopisów - ruszył do Warszawy zdobywać świat". Z wydaniem pierwszych nowel miał kłopoty, dopiero jego reportaŝ Pielgrzymka do Jasnej Góry", napisany w 1894 r. za radą Antoniego Świętochowskiego i wydrukowany w Tygodniku Ilustrowanym", otworzył przed nim drogę do literackiej kariery. Wkrótce potem Reymont otrzymał pierwsze zamówienie na ksiąŝkę i w 1896 r. została wydana powieść Komediantka", w której wykorzystał swoje doświadczenia z pracy aktorskiej. Rok później dopisał do niej ciąg dalszy - powieść Fermenty". Jak zauwaŝył Julian KrzyŜanowski, w utworach tych Reymont poruszał u schyłku XIX w. przewijającą się wielokrotnie w powieściach i dramatach - sprawę buntu młodych kobiet, ponoszonych przez temperament erotyczny maskowany aspiracjami artystycznymi, jednostek szamocących się z konwenansami, by ostatecznie albo zmarnować się, albo po przebyciu fermentów" psychicznych pogodzić się z szarą codziennością".

W 1899 r. Reymont wydał powieść, która przyniosła mu z czasem olbrzymią popularność Ziemię obiecaną". Odszedł w niej od naturalizmu i symbolizmu, by w sposób realistyczny przedstawić szeroką panoramę robotniczego miasta w okresie rewolucji przemysłowej i dzikiego kapitalizmu. Bohaterem zbiorowym tej powieści-reportaŝu jest miasto Łódź. KsiąŜkę spopularyzował zwłaszcza nakręcony w latach 70. film Andrzeja Wajdy pod tym samym tytułem. W 1900 r. we Włochach pod Warszawą Reymont uległ wypadkowi kolejowemu, z którego wyszedł z licznymi obraŝeniami. Wypadek miał jednak i swoje dobre strony: dzięki odszkodowaniu uzyskanemu od kolei pisarz mógł zabezpieczyć finansowo swoją przyszłość oraz uniewaŝnić poprzednie małŝeństwo swojej ukochanej, Aurelii Szacnajder, z którą oŝenił się w 1902 r. Późniejsze lata spędzał na przemian w Polsce, we Włoszech i we Francji, pisząc swoje największe dzieło, powieść Chłopi", którego kolejne cztery tomy wydał w latach 1902-1909. Nikt w literaturze polskiej nie przedstawił prawdziwiej Ŝycia wiejskiego, wpisanego w cykliczność pór roku i porządek ludowych świąt oraz obrzędów. Dzieło nie wymagało od pisarza specjalistycznych studiów, sam bowiem znał doskonale Ŝycie wsi i chłopów, a za pierwowzór do powieści posłuŝyły mu owe Lipce w Łowickiem, niedaleko których pracował jako dróŝnik. Nie na darmo Chłopi" nazywani są wielkim malowidłem epickim", bowiem Reymont-prozaik nie był ani psychologiem, ani socjologiem, ale malarzem. Julian KrzyŜanowski porównywał nawet jego opisy przyrody do mickiewiczowskich w Panu Tadeuszu". Nie zapominajmy jednak, Ŝe powieść początkowo została w Polsce przyjęta niechętnie, uznano ją za arcydzieło dopiero po licznych przekładach i entuzjastycznych recenzjach za granicą. Reymont nie miał w swojej ojczyźnie szczęścia do krytyków. Pisał w liście do Kornela Makuszyńskiego:...KtóŜ się to i kiedy naprawdę interesował mną i moimi pracami? I nie byłem socjałem" ni śydem, ni partyjniakiem. Czy moŝna, brać takiego matołka pod uwagę?...". 3

4 Nawet Jodełka-Burzecki, wielki popularyzator Reymonta, pisał o nim:...na szczęście ten ćwierćinteligent, traktowany z pogardą przez profesjonalistów literatury, posiadał wielki talent pisarski, który zastępował mu i wykształcenie teoretyczne, i oczytanie - w rezultacie chronił go przed popadnięciem w grafomanię...". Kolejne utwory, napisane po 1909 r., nie dorównywały juŝ artystycznie Chłopom". Do najbardziej udanych naleŝą powieści: Marzyciel" (1910) i Wampir" (1911) - gotycka powieść, wykorzystująca spirytystyczne doświadczenia pisarza. Podczas I wojny światowej Reymont przebywał w Warszawie, gdzie pełnił dość wysokie funkcje, pisząc jednocześnie trylogię historyczną pt. Rok 1794" poświęconą insurekcji kościuszkowskiej. Akcja utworu urywa się niespodziewanie na powstaniu ludu w Warszawie, co KrzyŜanowski tłumaczy tym, iŝ powieściopisarz wkroczył w dziedzinę dla siebie za trudną, wymagającą nie tylko duŝej wiedzy historycznej, ale równieŝ kultury umysłowej, której Reymont nie miał". Podkreślając niedostatki psychologicznej warstwy utworu, krytyk zwrócił jednocześnie uwagę na mistrzostwo opisu, zwłaszcza w scenach obyczajowych i batalistycznych. Oprócz powieści, które stanowią niemal połowę jego dorobku, Reymont tworzył równieŝ nowele, które wydał w kilkunastu tomach. W wielu z nich dał się poznać i jako wnikliwy psycholog, czego zawsze brakowało jego powieściom. Pisał równieŝ reportaŝe, z których sporą popularnością cieszył się utwór Z ziemi chełmskiej", opublikowany pierwotnie w 1909 r. w Tygodniku Ilustrowanym" i wydawany kilkakrotnie w okresie międzywojennym, opowiadający o prześladowaniu przez władze carskie grekokatolików na Chełmszczyźnie. Reymont w gabinecie w Kołaczkowie 1924 r.

5 W 1924 r. Władysław Reymont wyróŝniony został literacką Nagrodą Nobla za wybitny epos narodowy, powieść Chłopi". Jak napisał jeden ze złośliwych publicystów amerykańskich:...było dwóch głównych kandydatów do nagrody - Stefan śeromski i Władysław Reymont, poniewaŝ jednak większość Polaków wolała śeromskiego, jurorzy wybrali Reymonta...". Z powodu cięŝkiej choroby laureat nie mógł przybyć na uroczystość. Zmarł w rok po przyznaniu nagrody (1925), w wieku 58 lat. Dyplom pamiątkowy przyznawany z Nagrodą Nobla Reymont latem w parku Kołaczkowskim 1925 r.

6 Władysław Stanisław Reymont nie mógł osobiście odebrać przyznanej Nagrody Nobla, ale pisał o niej w listach: List do posła Wysockiego z 14 listopada 1924 roku [ cyt. za: Henryk Dzendzel, O Reymoncie wspomnienia, Warszawa 1972] (...) Drogi Panie, piszę w dwadzieścia cztery godziny po otrzymaniu wiadomości o Noblu. Nie mogłem wcześniej, brakowało sił, roztrząsałem się do dna. Na dobitkę od tygodnia czułem się gorzej, zupełnie nie wychodziłem. I przyznaję się przed Wami, Ŝe ta nagroda uderzyła we mnie istotnym, wstrząsającym piorunem.. (...) Inna sprawa. Dzisiaj otrzymałem zawiadomienie z poselstwa szwedzkiego i urzędową wiadomość o zaproszeniu na 10 grudnia do Sztokholmu na uroczystość. Bardzo mnie to wzrusza, ale jeszcze więcej boli, Ŝe wykonać tego nie mogę. Chory jestem, często nie mam sił na przejście pokoju, więc ani wolno marzyć o jazdach poza morze, przyjęciach, uroczystościach i tylu mocnych wraŝeniach. Zatem muszę poselstwu odpowiedzieć odmownie, przytaczając najautentyczniejsze powody. Ale co dalej robić? Nauczcie mnie, drogi Panie. Czy nie mógłby Pan, jako przedstawiciel naszego rządu i mój odbyć za mnie te ceremoniały? Odebrać, co mają mi dać, w moim imieniu i przysłać mi do Nicei, pytam, a potem, gdzie mam napisać podziękowanie i do kogo, i jakie?.... List do Wojciecha Morawskiego, Warszawa, 14 XI 1924 [ cyt. za: Henryk Dzendzel, O Reymoncie wspomnienia, Warszawa 1972]...Oszołomiony jestem tą niespodzianką. I w takich okolicznościach przyszła, Ŝe wygląda na gorzką ironię Ŝycia. Bo na cóŝ mi to wszystko? Chory jestem, miałem świeŝo zapalenie płuc. Jeszcze z trudem przechodzę z pokoju do pokoju, Ŝyję odosobniony i na srogiej diecie. Odszedłem wewnętrznie od świata i spraw jego. Marzyłem jeno o ciszy i moŝności spokojnego pracowania jak o największym szczęściu. Naraz otwierają się wielkie drzwi rozgłosu! Nieznany wczoraj i lekcewaŝony nawet przez rodaków, dzisiaj muszę brać pozę i twarz sławnego człowieka. Czy to nie warte śmiechu. Stałem się od razu dumą swojego narodu! Rodacy gotowi jeszcze czytać moje ksiąŝki!....

7

Reymont jedno z ostatnich zdjęć 8

9 Rękopis:

10 Dzieła: Wigilia BoŜego Narodzenia" (1892) nowela Pielgrzymka do Jasnej Góry" (1894) reportaŝ Komediantka" (1896) powieść Fermenty" (1897) powieść Ziemia obiecana" (1899) powieść Chłopi" (1902-1909) powieść Marzyciel" (1910) powieść Wampir" (1911) powieść Rok 1794" (1914-1918) - trylogia historyczna Z ziemi chełmskiej" (1909) reportaŝ Adaptacje filmowe Ziemia obiecana 1927, reŝ. A. Hertz i Z. Gniazdowski 1975, reŝ. A. Wajda Chłopi 1973, reŝ. J. Rybkowski, serial, następnie film pełnometraŝowy Komediantka 1986, reŝ. Jerzy Sztwiertnia Sceny z filmów: Ziemia obiecana 1975 Chłopi 1973 Plakat filmu Komediantka

11 Władysław Stanisław Reymont oczyma mistrzów pędzla i ołówka Portret Antoniego Kamieńskiego (1896)

Portrety-rysunki Leona Wyczółkowskiego z 1907 roku 12

13 Portret Jacka Malczewskiego (1905) Portret Mieczysława Jakimowicza (1909)

14 Płaskorzeźba popiersia Reymonta nieznanego autora Rzeźba głowy Reymonta autorstwa Kazimierza Laszczka

15 Karykatura Wacława Husarskiego Karykatura Eryka Lipińskiego Karykatura E. Głowackiego

16 Co Miasto Łódź ma wspólnego z Reymontem? Władysław Reymont otrzymał Nagrodę Nobla w 1924 r. za powieść Chłopi". Dla łodzian pozostaje jednak w pierwszym rzędzie twórcą epickiego, ale i drapieŝnego wizerunku ich miasta zawartym w Ziemi Obiecanej". Tytuł ten przylgnął do wizerunku Łodzi na zawsze. Wzmocnił go niewątpliwie wspaniały film Andrzeja Wajdy - jedno z najlepszych dzieł wybitnego polskiego reŝysera. Reymont o Łodzi: Dawid Halpern szedł wolno Piotrkowską (...) i przypatrywał się miastu, które kochał całą swoją entuzjastyczną duszą. Nie chciał pamiętać, Ŝe to miasto zabrało mu wszystko, co kiedyś posiadał po ojcu, Ŝe od lat wielu Ŝyje z dnia na dzień (...), ale nie tracił nadziei, szedł jednako przez Ŝycie, zapatrzony w Łódź i w jej potęgę, oszołomiony jej wielkością, zahipnotyzowany milionami, jakie się przewalały dookoła niego. Nie miał dzieci, miał tylko Ŝonę, na którą pracował, aby mogła corocznie jeździć do Franzensbadu leczyć się, sam zaś od wielu lat nie wychylał się za Łódź, nie dbał, co jada, jak mieszka, w czym chodzi, sam nic nie miał, ale był szczęśliwym, Ŝe miasto posiada coraz więcej, Ŝe mógł widzieć ten ruch szalony, przewalanie się towarów, huk maszyn pracujących, zgiełk na ulicach, zapchane składy, nowe ulice, milionerów, fabryki, wszystko, co składało się na ten kolos, który spał teraz pod cichym, ciemnym niebem, przez które płynął księŝyc. Kochał Łódź, jak kochał fabrykantów i robotników i jak kochał nawet prostych chłopów, tłumnie ściągających na kaŝdą wiosnę, bo większa ich liczba na ulicach mówiła, Ŝe znowu przybędzie miastu fabryk i domów, i ruchu. Kochał Łódź. A co go obchodziło, Ŝe ta Łódź była brudna, źle oświetlona, źle zabrukowana, źle zabudowana, Ŝe domy waliły się corocznie na głowy mieszkańców, Ŝe w bocznych ulicach w biały dzień zarzynali się ludzie scyzorykami! O takich głupstwach nie myślał, jak i nie myślał o tym, Ŝe tutaj tysiące ludzi marło z głodu, Ŝe tysiące ludzi gniło w nędzy, Ŝe tysiące ludzi walczyło całym wysiłkiem o nędzny byt i Ŝe ta walka, cicha i straszna przez swoją ustawiczność, walka prowadzona nawet bez nadziei zwycięstwa, zŝerała więcej ludzi rocznie niźli najgroźniejsze epidemie. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział XIV

17 Czasem, który patrzył przez szyby w świat, na Łódź, która z tej wysokości czwartego piętra majaczyła w mgłach i dyniach poprzecinanych tysiącami kominów, dachów, domów, drzew ogołoconych z liści; to znów na drugą stronę, na pola, co szły w głąb horyzontu na szarobiałe, brudne, zalane wiosennymi roztopami przestrzenie, majaczące gdzieniegdzie czerwonymi gmachami fabryk, które z oddalenia czerwieniły się wskroś mgieł bolesnym tonem mięsa odartego ze skóry; na odległe linie wiosek małych, przywartych cicho do ziemi, na drogi, co się wywijały wskroś pól czarną, cieknącą błotem wstęgą, migającą pomiędzy rzędami nagich topoli. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział II, Opis: o robotnikach Gałganów diabli wezmą, a Łódź i tak zostanie.(...) ja juŝ w Łodzi widziałem gorsze czasy. A Ŝe po złych nastają lepsze, to i teraz tak będzie, po co to z tego robić gwałt. Dla mądrych jest zawsze dobry czas. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział IX Ja chcę, Ŝeby moja Łódź rosła, Ŝeby miała pałace wspaniałe, ogrody piękne, Ŝeby był wielki ruch, wielki handel i wielki pieniądz. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział IX Nie zapominaj, Ŝe jesteś w Łodzi. A widzę, Ŝe wciąŝ zapominasz, Ŝe zdaje ci się, iŝ prowadzisz interes wpośród cywilizowanych ludzi środkowej Europy. Łódź to las, to puszcza masz mocne pazury, to idź śmiało i bezwzględnie duś bliźnich, bo inaczej oni cię zduszą, wyssają i wyplują z siebie. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział VIII Pamiętam Łódź, jak miała dwadzieścia tysięcy, a dzisiaj ma trzysta! A ja się doczekam, jak ona mieć będzie pół miliona, ja nie umrę prędzej! Ja to muszę widzieć na własne oczy, muszę się ucieszyć. o Autor: Władysław Reymont, Ziemia obiecana, rozdział IX, postać: Halpern

18 Reymont rozsławił poprzez swoją powieść Ziemia obiecana miasto Łódź, a jak miasto odwdzięczyło się pisarzowi? Noblista Reymont ma w Łodzi park, plac i dwa pomniki, hotel, lotnisko i... Serwis Kulturalny województwa łódzkiego Reymont pl., który przygotowuje zespół Ośrodka Promocji i Informacji Kulturalnej Łódzkiego Domu Kultury Hotel Reymont Przy Piotrkowskiej 137 znajduje się pomnik Władysława Reymonta. Pomnik wybitnego pisarza nawiązuje do roku 1886, kiedy to przyjechał do Łodzi, by zbierać informacje o nowej metropolii włókienniczej. Reymont siedzi na skrzyni, a w ręku trzyma pióro i notatnik. Pióro jest mocno wytarte dlatego, Ŝe jest pocierane przez poetów szukających natchnienia Na Kuferku Reymonta moŝna sobie przysiąść, zrobić zdjęcie, pogłaskać pisarza po nosie, zaprzyjaźnić się.

Drugi z pomników Reymonta przy Piotrowskiej 19

20 Park im. Wł. Reymonta ul. Piotrkowska, Przybyszewskiego, Milionowa, Łódź Powierzchnia: 6,3 ha. Park załoŝony około połowy XIX w. przez nieznanego projektanta. Był własnością jednego z pierwszych łódzkich fabrykantów - Ludwika Geyera. Na obrzeŝach parku zachowały się budynki willi Geyera i jego fabryki - obecnie Muzeum Włókiennictwa. Drzewostan parku liczy około stu lat. Za pomniki przyrody zostało uznane osiem drzew. Widok lotniska im. Wł. Reymonta w Łodzi z lotu ptaka

21 A co z Kołaczkowem? Kołaczkowo - wieś na Równinie Wrzesińskiej, majątek Władysława Stanisława Reymonta Pałac w Kołaczkowie Wieś była pierwotnie własnością rodziny Kołaczkowskich, w XVI w. Górków, następnie Jezierskich, Zajączków, w XIX w. Dąmbskich, od których przeszła w ręce niemieckie. W 1821 gościł tu Julian Ursyn Niemcewicz. W 1920 r. tzw. resztówkę kupił Władysław Reymont, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1924 r. Po jego śmierci w 1925 r. własność przeszła w ręce rodziny Juraszów. W pałacu po remoncie w latach 1968-79 mieścił się Gminny Ośrodek Kultury. W parku krajobrazowym przy pałacu (pow. 4,4 ha) z alejami lipowymi i pozostałością szpalerów grabowych, w 1977 r. odsłonięto pomnik Władysława Reymonta oraz bohaterów powieści Chłopi : Jagny i Boryny (dłuta Teodozjusza Butyńca i Antoniego Bolka).

22 Władysław Reymont w Narodowym Banku Polskim Przed denominacją 1945-1995 Monety próbne, srebro, rok emisji 1977 Moneta kolekcjonerska, srebrna, rok emisji 1977

23 Banknoty: Awers banknotu: z prawej Władysław Reymont, Rewers banknotu: pejzaż wiejski z rozłożystym drzewem na pierwszym planie Projekt: Andrzej Heidrich - ryt płyty wykonała Barbara Kowalska W obiegu: od 22 kwietnia 1991 do 15 października 1994

24 Awers banknotu: z prawej Władysław Reymont, Rewers banknotu: pejzaż wiejski z rozłożystym drzewem na pierwszym planie Projekt: Andrzej Heidrich - według wzoru banknotu 1 000 000 złotych z 15 lutego 1991 roku W obiegu: od 24 stycznia 1994 do 31 grudnia 1996

25 medal okolicznościowy...i na znaczkach Poczty Polskiej 100. rocznica urodzin Władysława Reymonta (12.12.1967) Seria: Polscy laureaci Nagrody Nobla (10.05.1982)