Wymagania edukacyjne z przyrody dla klasy 5.

Wymagania edukacyjne z przyrody dla klasy 5. Tytuł 1. O czym będziemy się uczyć na lekcjach przyrody w klasie 5? Dział 1. Polska moja ojczyzna 1. Polska w Europie 2. Podział administracyjny Polski 3. Ukształtowanie powierzchni Polski 2. Położenie Polski w Europie 3. Polska w Unii Europejskiej 4. Podział administracyjny Polski 5. Jakie siły kształtowały rzeźbę Polski? 6. Charakterystyczne cechy rzeźby Polski Uczeń: wymienia zagadnienia, które będą omawiane w klasie 5; wyjaśnia, na czym polega przedmiotowy system oceniania; wymienia przykładowe sposoby pracy na lekcjach przyrody; prezentuje sposób korzystania z płyty CD wymienia państwa graniczące z Polską ; odczytuje z wykresu nazwy państw mających większą powierzchnię niż Polska (C) wymienia stolice państw graniczących z Polską ; wymienia kraje europejskie wysoko rozwinięte gospodarczo wymienia przynajmniej 5 państw podaje przykłady inwestycji należących do Unii Europejskiej lokalnych powstałych dzięki ; opisuje flagę Unii ; podaje funduszom unijnym nazwę waluty obowiązującej w części państw Unii Europejskiej podaje nazwę województwa, powiatu i gminy, w których mieszka wyjaśnia znaczenie pojęcia epoka lodowcowa ; podaje 2 dowody działalności lądolodu na terytorium Polski wskazuje na mapie fizycznej Polski główne pasy rzeźby (C); odczytuje z mapy ogólnogeograficznej nazwy głównych pasów rzeźby w Polsce (C) podaje nazwy władz lokalnych (wójt, burmistrz) wymienia 2 3 przykłady śladów działalności lądolodu w Polsce wyjaśnia, dlaczego rzeźba terenu w Polsce ma charakter pasowy wskazuje na mapie granice Polski z krajami sąsiadującymi (C) podaje datę powstania Unii Europejskiej ; wymienia cele Unii Europejskiej wyjaśnia, co to jest podział administracyjny kraju ; województwa oraz powiaty w swoim województwie (C); wymienia województwa sąsiadujące z tym, w którym mieszka charakteryzuje epokę lodowcową (C); wyjaśnia znaczenie pojęć morena czołowa i morena denna opisuje rzeźbę terenu wybranego pasa, podając także m.in.: nazwy krain geograficznych, nazwy i wysokości najwyższych wzniesień (C) wykorzystując wiadomości prezentuje informacje o jednym z historii, opowiada, jak zmieniały z państw sąsiadujących z Polską się granice Polski (w XVII w., (powierzchnia, stolica, liczba w okresie rozbiorów, po I i II wojnie ludności itd.) światowej) wymienia przykłady inwestycji współfinansowanych przez Unię Europejską ; wymienia prawa państw członków Unii Europejskiej nazywa władze wojewódzkie, powiatowe, gminne opisuje krajobraz polodowcowy ; wskazuje obszary w Polsce, na których występuje rzeźba polodowcowa na podstawie analizy mapy wskazuje obszary w Polsce, na których działanie sił zewnętrznych jest najbardziej widoczne ogólne informacje o sposobach zarządzania w Unii Europejskiej informacje o swojej gminie (liczba ludności, sposób zarządzania, podział administracyjny, charakter gminy) wyszukuje w najbliższej okolicy (lub w miejscach odwiedzanych w czasie wakacji) ślady działania lądolodu ; opracowuje opis wyprawy Śladami lądolodu opisuje krajobraz okolicy swojego miejsca zamieszkania, uwzględniając działanie sił wewnętrznych i zewnętrznych

4. Skały, po których chodzimy 7. Poznajemy skały 8. Jakie rodzaje skał występują w okolicy? (wycieczka) 5. Gleby Polski 9. Jakie rodzaje gleb występują w Polsce? 6. Lasy Polski 10. Rozmieszczenie lasów w Polsce 7. Wody powierzchniowe Polski 8. Bogaty świat przyrody ożywionej 11. Poznajemy typy lasów w Polsce 12. Poznajemy rzeki Polski 13. Jeziora i bagna w Polsce 14. Jak podzielono świat organizmów? podaje po 1 przykładzie skał litych, zwięzłych i luźnych ; rozpoznaje wybrane 3 skały (C); podaje przykłady zastosowania 2 wybranych skał (C) podczas wycieczki wskazuje przykłady skał: litej, zwięzłej i sypkiej omawia znaczenie gleby w rozwoju roślin podaje przykłady wykorzystywania lasów w Polsce we wcześniejszych okresach historycznych rozpoznaje pospolite drzewa iglaste (C); rozpoznaje pospolite drzewa liściaste (C); opisuje wybrany typ lasu wskazuje na mapie rzekę główną i jej dopływy (C); odczytuje z mapy Polski nazwy kilku rzek głównych wskazuje na mapie największe jeziora w Polsce (C); wymienia 2 różnice między jeziorami a stawami przyporządkowuje poznanym grupom skał po 2 nazwy skał spośród podanych przez nauczyciela (C); podaje przykłady zastosowania 3 4 wybranych skał (C) segreguje znalezione okazy skał na skały: lite, zwięzłe i luźne wyjaśnia, od czego zależy żyzność gleby na podstawie tekstu omawia zmiany w rozmieszczeniu lasów w Polsce w dziejach ; wyjaśnia, dlaczego korzystne jest sadzenie lasów mieszanych odróżnia las naturalny od posadzonego (C); wymienia po kilka roślin charakterystycznych dla poznanych typów lasu (C) wyjaśnia, które rzeki nazywamy głównymi, a które dopływami ; odczytuje z mapy nazwy dopływów Wisły i Odry obszary bagienne (C); wyjaśnia, w jakim celu buduje się sztuczne zbiorniki wodne ; wymienia zastosowania torfu odróżnia komórkę roślinną od podaje nazwy królestw, na które komórki zwierzęcej (C); wymienia podzielono organizmy ; 2 charakterystyczne cechy roślin wyjaśnia, dlaczego rośliny są organizmami samożywnymi omawia budowę skał ; wyjaśnia, od czego zależy twardość skały przygotowuje wystawę skał (klasyfikacja, opisy, zastosowanie) omawia skład próchnicy ; wymienia typy gleb wskazuje obszary w Polsce, na których zachowało się najwięcej i najmniej lasów ; podaje przyczyny zmniejszania się w przeszłości powierzchni lasów wymienia podstawowe typy lasu występujące w Polsce ; tereny, na których występują bory świerkowe i jodłowe ; wymienia gatunki charakterystyczne dla poznanych typów lasu wskazuje na mapie dorzecza Wisły i Odry oraz dział wodny między tymi rzekami (C); wskazuje na mapie Kanał Bydgoski i Kanał Augustowski (C) wymienia typy jezior występujące w Polsce ; charakteryzuje typy jezior występujące w Polsce (C) charakteryzuje poszczególne królestwa (C); omawia funkcje poszczególnych struktur komórkowych (C) wymienia rodzaje skał przeważających (występujących najczęściej) w poszczególnych częściach Polski (C); porównuje budowę skał litych, zwięzłych i luźnych dodatkowe informacje o jednej z omawianych grup skał przygotowuje wystawę skał wykonuje folder Skały (klasyfikacja, opisy, zastosowanie, w naszej okolicy a także zdjęcia terenu, na którym znaleziono okazy oraz ciekawostki zaczerpnięte z różnych źródeł informacji) wymienia najżyźniejsze i mało opisuje gleby występujące żyzne gleby występujące w Polsce w najbliższej okolicy ; miejsca występowania czarnoziemów wyjaśnia, dlaczego drzewa iglaste są mniej odporne na zanieczyszczenia przemysłowe i szkodniki niż drzewa liściaste wyjaśnia związek między rozmieszczeniem lasów a rodzajem gleb ; porównuje grądy z lasami bukowymi ; wyjaśnia, dlaczego runo lasu liściastego jest najbogatsze wiosną korzystając z mapy i podręcznika, przygotowuje informacje na temat Wisły i Odry od źródła do ujścia omawia powstawanie bagien ; wyjaśnia, dlaczego na obszarach wcześniejszych zlodowaceń występuje niewiele jezior przyporządkowuje wymienione przez nauczyciela organizmy odpowiednim królestwom informacje o szkodnikach lasu; przedstawia kilka szkodników lasu uzasadnia, popierając to przykładami, że sadzenie lasów jednogatunkowych ułatwia ich niszczenie przez szkodniki ; wymienia gatunki chronione rosnące w borach, lasach grądowych, lasach łęgowych i lasach bukowych Polski ocenia (ogólnie) czystość głównych rzek Polski opracowuje folder Typy jezior w Polsce przykłady roślin pasożytniczych i mięsożernych 15. W jaki sposób podaje nazwy gatunkowe 2 3 w podanej przez nauczyciela omawia zasługi Karola na podstawie ilustracji wskazuje

9. Formy ochrony przyrody 10. Podsumowanie uporządkowano królestwo roślin? 16. W jaki sposób chronimy przyrodę w Polsce? dowolnych organizmów wymienia 2 3 formy ochrony przyrody w Polsce ; omawia sposób zachowania się na obszarach chronionych 17,18. Powtórzenie i sprawdzian z działu Polska moja ojczyzna Dział 2. Morze Bałtyckie słonowodne środowisko życia 1. Warunki życia w Morzu Bałtyckim 2. Podwodny świat morskich glonów 3. Tam, gdzie ląd styka się z morzem 4. Wędrujemy po pobrzeżach bałtyckich 5. Podsumowanie 19. Jakie warunki panują w Morzu Bałtyckim? 20. Poznajemy glony morskie 21. Poznajemy rzeźbiarzy wybrzeża 22. Czym charakteryzuje się pogoda nad morzem? 23. Osobliwości przyrodnicze pobrzeży bałtyckich 24. Jak ludzie gospodarują na pobrzeżach bałtyckich? rzeki wpadające do Morza Bałtyckiego (C); odczytuje z mapy nazwy krajów nadbałtyckich (C) wyjaśnia, co nazywamy plechą ; opisuje plechę dowolnego glonu na podstawie ilustracji opisuje wybrzeże wysokie i wybrzeże niskie (C); wskazuje na mapie mierzeję i jezioro przybrzeżne (C) wymienia charakterystyczne cechy pogody nad morzem pas pobrzeży (C); wymienia parki narodowe na pobrzeżach ; wskazuje na mapie wymienione parki (C) wymienia główne miasta pobrzeży nazwie organizmu (np. sosna zwyczajna) wskazuje człon oznaczający rodzaj i człon oznaczający gatunek (C) wyjaśnia, dlaczego należy chronić przyrodę ; wskazuje na mapie 2 3 parki narodowe położone najbliżej miejsca zamieszkania (C) wyjaśnia, dlaczego najwięcej organizmów występuje w wodach przybrzeżnych na podstawie ilustracji omawia rozmieszczenie glonów morskich (C); omawia rolę planktonu w morzu wymienia cechy charakterystyczne wybrzeża niskiego i wybrzeża wysokiego wskazuje 2 3 różnice między pogodą nad morzem a pogodą w głębi lądu i podaje przykłady osobliwości nadmorskich parków narodowych (C) wymienia główne zajęcia mieszkańców pobrzeży 25, 26. Powtórzenie i sprawdzian z działu Morze Bałtyckie słonowodne środowisko życia Dział 3. Jeziora słodkowodne środowisko życia Linneusza charakteryzuje poszczególne formy ochrony przyrody (C); wyjaśnia, na czym polega ochrona całkowita, a na czym ochrona częściowa wyjaśnia, dlaczego Morze Bałtyckie jest nazywane morzem śródziemnym ; porównuje wschodnie wybrzeże Morza Bałtyckiego z wybrzeżem zachodnim (C) wymienia przystosowania glonów do życia w morzu ; wyjaśnia, czym glony różnią się od roślin charakteryzuje działalność fal na wybrzeżu niskim i wybrzeżu wysokim (C); omawia rolę Wisły w tworzeniu Żuław Wiślanych wyjaśnia, jak powstaje bryza morska opisuje Woliński Park Narodowy omawia główne cechy krajobrazu pobrzeży podobieństwa między gatunkami sosny (C) porównuje park narodowy z rezerwatem przyrody (C) wyjaśnia, dlaczego Morze Bałtyckie jest bardzo słabo zasolone ; omawia związek zasolenia wód z występowaniem roślinności wyjaśnia związek między przenikaniem światła w morzu a rozmieszczeniem glonów morskich (C) wyjaśnia, dlaczego wybrzeże wysokie cofa się ; podaje przykłady budującej działalności morza wyjaśnia, dlaczego bryza w nocy wieje od lądu ku morzu, a w dzień odwrotnie podaje przykłady niszczącej i budującej działalności morza ; charakteryzuje parki narodowe na pobrzeżach (C) wymienia gałęzie przemysłu przeważające w głównych miastach pobrzeży informacje i ciekawostki dotyczące roślin wymienia formy ochrony przyrody w najbliższej okolicy ; prezentuje informacje o najbliższym parku narodowym informacje o stanie czystości Morza Bałtyckiego podaje przykłady wykorzystania przez człowieka glonów morskich przygotowuje w formie plakatu ilustrowany słowniczek pojęć (np.: wybrzeże wysokie, wybrzeże niskie, mierzeja, jezioro przybrzeżne, zatoka, półwysep, wyspa) wyjaśnia, dlaczego pobyt nad morzem korzystnie wpływa na drogi oddechowe planuje tygodniową wycieczkę po pobrzeżach bałtyckich i uzasadnia wybór trasy

1. Warunki życia w jeziorze 2. Słodkowodne glony 3. Jak rośliny przystosowały się do życia w wodzie? 4. Roślinność naszych jezior 5. Wędrujemy po Pojezierzach Mazurskim i Suwalskim 6. Podsumowanie 27. Jakie czynniki umożliwiają życie w jeziorze? 28. Poznajemy glony słodkowodne 29. Jak rośliny przystosowały się do życia w wodzie? 30. Jakie rośliny spotykamy w jeziorze? 31. W Krainie Wielkich Jezior Mazurskich 32. Poznajemy Pojezierze Suwalskie Dział 4. Ląd jako środowisko życia 1. Mchy jedne z pierwszych roślin lądowych 2. Bliscy krewni olbrzymów sprzed milionów lat wymienia czynniki niezbędne do życia roślinom wodnym podaje przykłady glonów występujących w wodach słodkich ; rozpoznaje struktury organizacyjne glonów (jednokomórkowe, kolonijne, wielokomórkowe) (C) wyjaśnia, dlaczego łodygi roślin wodnych są elastyczne i wytrzymałe na rozerwanie (C) rozpoznaje 2 3 rośliny strefy przybrzeżnej (C); podaje nazwy stref życia w jeziorze Pojezierze Mazurskie (C); odczytuje z mapy nazwy kilku jezior (C) Pojezierze Suwalskie (C); jezioro Hańcza (C) wymienia źródła dwutlenku węgla zawartego w wodzie ; porównuje temperaturę wody w jeziorze latem i zimą (C) rysuje schematycznie glony jednokomórkowe i kolonijne (C); omawia znaczenie glonów wymienia 2 3 cechy budowy przystosowujące rośliny do życia w wodzie opisuje warunki życia w strefie przybrzeżnej ; określa granicę między strefą przybrzeżną a strefą otwartej toni wodnej wskazuje na mapie szlak opisany (C) wymienia osobliwości przyrodnicze Puszczy Augustowskiej 33, 34. Powtórzenie i sprawdzian z działu Jeziora słodkowodne środowisko życia 35. Poznajemy budowę mchów 36. Jaką rolę mchy odgrywają w przyrodzie i w gospodarce? 37. Poznajemy paprocie wymienia 2 3 siedliska, w których występują mchy ; rysuje mech na podstawie obserwacji makroskopowej (C) odróżnia torfowiec od innych mchów (C); podaje 2 przykłady wykorzystania torfu nazywa części paproci ; wskazuje zarodnie na liściu paproci (C) na okazie mchu lub na planszy wskazuje chwytniki, łodyżkę i zarodnię (C) omawia rolę mchów w przyrodzie i gospodarce wymienia miejsca występowania paproci ; rozpoznaje na ilustracjach paprocie chronione (C) wyjaśnia, od czego zależy ilość światła w jeziorze i głębokość, na jaką ono dociera ; omawia korzyści, jakie mieszanie się wody przynosi organizmom wodnym (C) dzieli glony słodkowodne na jednokomórkowe, kolonijne i wielokomórkowe (C); podaje przykłady glonów jednokomórkowych, kolonijnych i wielokomórkowych (C) posługując się przykładami, charakteryzuje rodzaje liści występujących u roślin wodnych (C) omawia znaczenie szuwarów (C); omawia przystosowania roślin do życia w strefie otwartej toni wodnej charakteryzuje miasta leżące nad wielkimi jeziorami: Ruciane- Nidę, Mikołajki, Giżycko (C) opisuje Puszczę Augustowską (C) opisuje budowę i rolę poszczególnych części mchu (C) opisuje budowę liści torfowca (C) omawia kształt blaszek liściowych u paproci ; opisuje położenie zarodni u paproci (C) wyjaśnia związek przenikania światła z występowaniem roślin w jeziorze ; wyjaśnia, dlaczego woda w jeziorze nigdy nie zamarza do dna (C) omawia budowę okrzemek ; porównuje okrzemkę z pierwotkiem ; wyjaśnia, dlaczego glonów nie zalicza się do roślin wyjaśnia rolę komór powietrznych w liściach i łodygach ; omawia sposób rozmnażania się roślin wodnych przyporządkowuje wymienione przez nauczyciela gatunki roślin odpowiednim strefom życia w jeziorze (C/D) opisuje osobliwości przyrodnicze na trasie rejsu po wielkich jeziorach mazurskich opisuje krajobraz Pojezierza Suwalskiego, uwzględniając siły, które go kształtowały uzasadnia stwierdzenie, że mchy są najprostszymi roślinami lądowymi ; wymienia 3 4 gatunki mchów występujące w Polsce wyjaśnia związek budowy liści z magazynowaniem wody przez torfowiec wyjaśnia sposób otwierania zarodni u paproci porównuje warunki życia w jeziorze z warunkami życia na lądzie korzystając z różnych źródeł informacji, analizuje możliwe przyczyny śnięcia ryb w jeziorze w okresie letnim informacje i ciekawostki dotyczące roślin wodnych informacje o ptakach mających miejsca lęgowe w szuwarach informacje o wybranym jeziorze i okolicach ; na ich podstawie opracowuje folder informacje o Wigierskim Parku Narodowym opracowuje informacje o wybranych gatunkach mchów (w formie albumu lub wystawki) wyjaśnia, dlaczego mchy nazywamy roślinami pionierskimi przygotowuje informacje o paprociach uprawianych w klasie ; informacje o salwinii pływającej

3. Rośliny nasienne 4. Jak jest zbudowana roślina nasienna? 5. Budowa i różnorodność grzybów 38. Poznajemy skrzypy i widłaki 39. Które rośliny należą do nasiennych? 40. Budowa i rola korzeni roślin nasiennych 41. Poznajemy budowę i funkcje pędu 42. Jak zbudowany jest kwiat rośliny nasiennej? 43. Co kryje owoc? 44. W królestwie grzybów 45. Jak odróżniać grzyby jadalne od trujących? odróżnia skrzyp od innych roślin (C); odróżnia widłak od innych roślin (C) wymienia rośliny należące do nagonasiennych ; podaje 3 4 przykłady roślin okrytonasiennych ; rozpoznaje nasiona wybranych roślin (C) nazywa części rośliny nasiennej ; wymienia 2 funkcje korzeni opisuje budowę pędu nadziemnego ; omawia rolę łodygi ; opisuje budowę zewnętrzną liścia (C) podaje nazwy części kwiatu ; na modelu lub planszy wskazuje poszczególne części kwiatu (C) dzieli owoce na suche i mięsiste (C); podaje przykłady owoców suchych i mięsistych (C); rozpoznaje nasiona fasoli, grochu, słonecznika itd. na podstawie obserwacji rysuje grzyb kapeluszowy ; podaje nazwy części grzyba (kapelusz, trzon) wyjaśnia, dlaczego należy zbierać tylko znane sobie grzyby ; rozpoznaje 2 3 gatunki grzybów jadalnych (C) wymienia 2 3 miejsca występowania skrzypów i widłaków ; wymienia 2 3 gatunki widłaków występujące w Polsce podaje przykłady wykorzystania roślin nasiennych (C) rozpoznaje typy systemów korzeniowych roślin (C) podaje przykłady roślin mających pędy podziemne ; wymienia funkcje liścia podaje nazwy części kwiatu ; na modelu lub planszy wskazuje poszczególne części kwiatu (C); wyjaśnia znaczenie pojęć: kwiaty jednopłciowe i kwiaty obupłciowe opisuje przystosowania owoców do rozprzestrzeniania przez zwierzęta (C); omawia warunki niezbędne do kiełkowania nasion wyjaśnia, dlaczego grzyby tworzą odrębne królestwo odróżnia gatunki jadalne grzybów od gatunków trujących odróżnia pędy wiosenne od letnich u skrzypu (C); opisuje budowę morfologiczną widłaka (C) wyjaśnia znaczenie nazw: nagonasienne i okrytonasienne porównuje systemy korzeniowe palowy i wiązkowy (C); opisuje budowę morfologiczną korzeni (C) omawia funkcje pędów nadziemnego i podziemnego ; wymienia funkcje łodygi ; omawia rolę aparatu szparkowego u roślin opisuje kwiatostany męskie i żeńskie roślin nagonasiennych (C); odróżnia kwiat od kwiatostanu (C); charakteryzuje rolę poszczególnych części kwiatu (C) charakteryzuje przystosowania owoców do różnych sposobów rozsiewania (C) podaje przykłady grzybów jedno- i wielokomórkowych ; podaje przykłady szkodliwego działania grzybów na żywność i organizmy wymienia cechy budowy morfologicznej grzybów ułatwiające ich rozpoznawanie charakteryzuje rolę pędów wiosennych i letnich skrzypu ; uzasadnia nazwę rośliny zarodnikowe wyjaśnia, w jakim celu rośliny wytwarzają nasiona ; wskazuje różnice między roślinami zarodnikowymi a roślinami nasiennymi wymienia przykłady roślin mających korzenie spichrzowe podaje przykłady przekształceń łodyg ; omawia kształt liści, podając przykłady (C) wyjaśnia znaczenie pojęć: zapylenie i zapłodnienie ; rozpoznaje typy kwiatostanu ; korzystając ze schematu, omawia cykl rozwojowy rośliny okrytonasiennej omawia budowę owocu (C); planuje doświadczenie, które pozwoli określić warunki kiełkowania nasion wykonuje folder (album, wystawkę) Rośliny zarodnikowe ; informacje o powstawaniu węgla kamiennego informacje o roślinach nasiennych występujących w najbliższej okolicy podaje przykłady przekształceń korzeni podaje przykłady przekształceń liści ; omawia wykorzystanie poszczególnych części roślin przez człowieka wykazuje związek budowy kwiatu ze sposobem zapylania rośliny informacje o nasionach bogatych w białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy sole mineralne wyjaśnia, dlaczego nie należy niszczyć owocników grzybów ; informacje o grzybicy opisuje kształty owocników, podając przykłady (C) wymienia objawy, które mogą świadczyć o zatruciu grzybami informacje o chronionych gatunkach grzybów ; przygotowuje spis zasad obowiązujących podczas grzybobrania

6. Porosty 46. Poznajemy porosty 7. Podsumowanie wymienia miejsca występowania porostów ; wymienia organizmy tworzące porost 47, 48. Powtórzenie wiadomości z działu Ląd jako środowisko życia" 49. Sprawdzian wiadomości Dział 5. Krajobrazy Nizin Środkowopolskich 1. Niziny Środkowopolskie 2. Puszcza Białowieska pierwotny obszar leśny 3. Podsumowanie 50. Poznajemy Nizinę Śląską 51. Poznajemy Nizinę Mazowiecką 52. Jakie osobliwości spotkamy na Polesiu Lubelskim i Nizinie Podlaskiej? 53. Poznajemy Puszczę Białowieską Dział 6. Krajobrazy wyżyn 1. Wyżyna Śląska pas nizin (C); odczytuje z mapy nazwy najważniejszych miast Niziny Śląskiej (C) Nizinę Mazowiecką (C); Wisłę, Warszawę, Łódź (C) Polesie Lubelskie i Nizinę Podlaską (C); wskazuje na mapie Polski główne miasta Polesia Lubelskiego i Niziny Podlaskiej (C) omawia znaczenie porostów omawia kształt i barwę plech porostów odczytuje z mapy Polski nazwy wymienia cechy krajobrazu nizin (C); na podstawie mapy nizin ; omawia związek określa położenie Niziny Śląskiej warunków klimatycznych (C); omawia cechy klimatu Niziny i glebowych z gospodarką Śląskiej na Nizinie Śląskiej (C) rozległe obszary leśne na Nizinie Mazowieckiej (C) omawia klimat Niziny Podlaskiej ; wymienia parki narodowe na Polesiu Lubelskim i Nizinie Podlaskiej Puszczę podaje przykłady roślin Białowieską (C); na podstawie zdjęcia występujących w Puszczy opisuje wygląd żubra symbolu Białowieskiej Białowieskiego Parku Narodowego (C) 54. Powtórzenie wiadomości z działu Krajobrazy Nizin Środkowopolskich" 55. Czym charakteryzuje się krajobraz Wyżyny Śląskiej? na podstawie zdjęcia lub obserwacji opisuje krajobraz Wyżyny Śląskiej (C); wskazuje na mapie Polski główne miasta Wyżyny Śląskiej (C) Wyżynę Śląską (C); wymienia 2 3 bogactwa mineralne występujące na Wyżynie Śląskiej wymienia cechy krajobrazu Niziny Mazowieckiej wyjaśnia, dlaczego Polesie Lubelskie jest krainą słabo przekształconą przez człowieka ; omawia wybrany park narodowy (nazwa, symbol, położenie, co podlega ochronie) (C) wyjaśnia, w jaki sposób odbywa się krążenie substancji pokarmowych w lesie omawia wpływ działalności człowieka na krajobraz Wyżyny Śląskiej (C) wyjaśnia, dlaczego porosty nazywa się organizmami symbiotycznymi ; wyjaśnia, dlaczego porosty nazywamy wskaźnikami czystości powietrza omawia rolę lądolodu w kształtowaniu krajobrazu nizin ; na podstawie mapy wymienia bogactwa mineralne występujące na Nizinie Śląskiej (C) opisuje krajobraz Niziny Mazowieckiej, uwzględniając wpływ lądolodu omawia pochodzenie jezior występujących na Polesiu Lubelskim ; charakteryzuje parki narodowe na Polesiu Lubelskim i Nizinie Podlaskiej (C) opowiada historię Puszczy Białowieskiej ; wyjaśnia, w jaki sposób drzewa oddziałują na inne organizmy (i odwrotnie) uzasadnia stwierdzenie, że środowisko Wyżyny Śląskiej nie jest przyjazne dla jej mieszkańców charakteryzuje porosty występujące w najbliższej okolicy ; wnioskuje o czystości powietrza na podstawie obecności porostów przygotowuje przewodnik turystyczny po wybranej nizinie, uwzględniający walory przyrodniczo-geograficzne, zabytki i miejsca, które warto odwiedzić informacje o osobliwościach Białowieskiego Parku Narodowego proponuje działania, które mogą poprawić stan środowiska przyrodniczego Wyżyny Śląskiej

2. Wyżyna Krakowsko- - Częstochowska kraina białych skał 3. Wśród wąwozów i pól Wyżyny Lubelskiej 4. Podsumowanie Dział 7. Krajobrazy gór 1. Góry Świętokrzyskie kraina gołoborzy 2. Sudety góry o osobliwych formach skalnych 3. Tatry kraina turni, dolin i jezior górskich 4. Pogoda i roślinność Tatr 56. Czym na podstawie zdjęcia omawia charakteryzuje się wygląd Jaskini Łokietka ; krajobraz Wyżyny opowiada historię Jaskini Krakowsko- Łokietka - Częstochowskiej? 57. Dlaczego wymienia typy lasu, które na Wyżynie występują na Wyżynie Krakowsko- Krakowsko- - Częstochowskiej - Częstochowskiej jest duża różnorodność roślin? 58. Poznajemy Wyżynę Lubelską Wyżynę Lubelską (C); główne miasta Wyżyny Lubelskiej (C) Wyżynę Krakowsko- - Częstochowską (C) podaje przykłady roślin występujących na Wyżynie Krakowsko- - Częstochowskiej wymienia rośliny uprawiane na Wyżynie Lubelskiej najczęściej 59. Powtórzenie wiadomości z działu Krajobrazy wyżyn 60. Sprawdzian wiadomości z działów Krajobrazy Nizin Środkowopolskich i Krajobrazy wyżyn 61. Góry Świętokrzyskie kraina gołoborzy 62. Poznajemy Sudety 63. Poznajemy wysokogórski krajobraz Tatr 64. Czym charakteryzuje się pogoda w Tatrach? Góry Świętokrzyskie (C); odczytuje z mapy wysokość najwyższych wzniesień w Górach Świętokrzyskich (C) wskazuje Sudety na mapie Polski (C); odczytuje nazwę wysokość najwyższego szczytu Sudetów (C) wskazuje Tatry na mapie Polski (C); na podstawie zdjęcia omawia charakterystyczne cechy krajobrazu wysokogórskiego (C) wymienia 2 3 cechy tatrzańskiej pogody wyjaśnia przyczyny zniszczenia lasów w Górach Świętokrzyskich wyjaśnia znaczenie pojęcia kotlina ; wskazuje na mapie Polski Kotlinę Jeleniogórską (C) wskazuje Rysy na mapie Polski (C); wymienia charakterystyczne elementy krajobrazu wysokogórskiego wyjaśnia, dlaczego w wyższych partiach gór dłużej zalega śnieg wymienia cechy krajobrazu krasowego omawia przystosowania suchorośli do warunków życia charakteryzuje krajobraz Wyżyny Lubelskiej (C) wyjaśnia, dlaczego Góry Świętokrzyskie są pasmami niewysokich wzniesień ; wyjaśnia, w jaki sposób powstały gołoborza pasma górskie otaczające Kotlinę Jeleniogórską (C); wskazuje na mapie Polski miasta uzdrowiskowe w Kotlinie Jeleniogórskiej (C) opisuje krajobraz Tatr Wysokich (C); opisuje krajobraz Tatr Zachodnich (C); wyjaśnia, jak powstają żleby oblicza temperaturę na szczytach, znając temperaturę u podnóża gór opisuje krajobraz krasowy ; wymienia osobliwości krajobrazu Wyżyny Krakowsko- - Częstochowskiej uzasadnia celowość utworzenia Ojcowskiego Parku Narodowego wyjaśnia, w jaki sposób powstają wąwozy podaje przykłady zjawisk krasowych w Górach Świętokrzyskich (C); wyjaśnia przyczyny wymierania jodeł w Puszczy Jodłowej opisuje krajobraz Karkonoszy (C); wyjaśnia, dlaczego w Sudetach obumierały lasy używa ze zrozumieniem terminów: turnia, grań, żleb, stożek piargowy ; porównuje krajobraz Tatr Wysokich z krajobrazem Tatr Zachodnich omawia charakterystyczne cechy wiatru halnego omawia zastosowanie skał wapiennych informacje o Ojcowskim Parku Narodowym informacje o Roztoczańskim Parku Narodowym informacje o Świętokrzyskim Parku Narodowym informacje o parkach narodowych w Sudetach informacje o miejscach w Tatrach Wysokich, które warto zobaczyć opracowuje spis zasad, których należy przestrzegać, wybierając się w góry

5. Podsumowanie 65. Poznajemy roślinność Tatr podaje nazwy pięter roślinnych w Tatrach ; omawia wybrane piętro roślinne w Tatrach (C) 66, 67. Powtórzenie i sprawdzian z działu Krajobrazy gór" Dział 8. Budowa i właściwości materii 1. O oddziaływaniach w przyrodzie i ich skutkach 2. Jak przezwyciężyć siłę grawitacji? 3. Z czego jest zbudowany otaczający nas świat? 68. Jakie siły działają w przyrodzie? podaje przykłady zjawisk związanych z przyciąganiem ziemskim (C) 69. Poznajemy nazywa bieguny magnesu ; przykłady podaje przykłady przedmiotów działania siły przyciąganych przez magnes oddziaływania magnetycznego i siły oddziaływania elektrostatycznego 70. Jak działa dźwignia? 71. Czym są: blok, równia pochyła i kołowrót? 72. Z czego jest zbudowany otaczający nas świat? podaje 2 przykłady wykorzystania dźwigni w życiu codziennym (C); rysuje żuraw podaje 2 przykłady zastosowania bloku, równi pochyłej i kołowrotu ; rozpoznaje na ilustracjach blok, równię pochyłą i kołowrót (C) rysuje modele atomu i cząsteczki (C); odróżnia na rysunkach schematycznych atomy od cząsteczek (C); wymienia stany skupienia substancji odróżnia limbę od sosny zwyczajnej (C); wyjaśnia, dlaczego limba jest drzewem chronionym podaje nazwy 2 sił, które wprawiają przedmioty w ruch ; wskazuje przykłady oddziaływań sprężystych w życiu codziennym (C) opisuje przystosowania kosodrzewiny do życia w warunkach górskich (C); wyjaśnia, co decyduje o piętrowym rozmieszczeniu roślinności w górach podaje przykłady pozytywnego i negatywnego działania siły grawitacji i siły tarcia wskazuje przykłady oddziaływania magnetycznego bieguny jednoimienne", wyjaśnia znaczenie pojęć: i oddziaływania elektrostatycznego bieguny różnoimienne" w życiu codziennym (C) wymienia urządzenia, w których budowie wykorzystano zasadę działania dźwigni (C); wymienia nazwy maszyn prostych omawia działanie wybranej maszyny prostej podaje przykłady substancji w poszczególnych stanach skupienia (C) rysuje schematycznie dźwignię dwustronną (C); rysuje schematycznie dźwignię jednostronną (C) wyjaśnia zasadę działania bloku (C); opisuje budowę kołowrotu ; podaje przykłady praktycznego wykorzystania równi pochyłej podaje przykłady cząsteczek zbudowanych z jednakowych i z różnych atomów (C); omawia podstawowe właściwości ciał stałych, cieczy i gazów opisuje przystosowania roślin (innych niż kosodrzewina) do życia w surowym klimacie górskim (C) podaje przykłady współdziałania siły grawitacji z siłą tarcia wyjaśnia działanie sił elektrostatycznych porównuje budowę dźwigni dwustronnej i dźwigni jednostronnej ; omawia zasadę działania dźwigni dwustronnej i dźwigni jednostronnej podaje 2 przykłady zastosowania poznanych maszyn prostych we współczesnych urządzeniach technicznych porównuje ruch cząsteczek w ciałach stałych, cieczach i gazach ; wyjaśnia zależność właściwości ciał stałych, cieczy i gazów od odległości między cząsteczkami w tych substancjach informacje o Tatrzańskim Parku Narodowym proponuje, posługując się przykładami, sposoby zmniejszania siły tarcia (C); wyjaśnia, czym jest spowodowany stan nieważkości podaje przykłady praktycznego zastosowania magnesu konstruuje model wskazanej przez nauczyciela maszyny prostej ; prezentuje działanie skonstruowanej przez siebie maszyny prostej i prezentuje (w formie plakatu, rysunków schematycznych, modeli) informacje o największych i najmniejszych atomach

4. Właściwości ciał stałych 5. Właściwości cieczy 6. Właściwości gazów 7. Jak zmiana temperatury wpływa na ciała stałe, ciecze i gazy? 8. Podsumowanie 73. Poznajemy właściwości fizyczne substancji 74. Poznajemy właściwości ciał stałych 75, 76. Poznajemy budowę i właściwości cieczy 77. Poznajemy budowę i właściwości gazów 78. W jaki sposób zmiana temperatury wpływa na ciała stałe? 79. W jaki sposób zmiany temperatury wpływają na ciecze i gazy? omawia właściwości fizyczne wybranych substancji (C) podaje przykłady ciał stałych dobrze i źle przewodzących ciepło (C); podaje przykłady ciał twardych, kruchych, plastycznych i sprężystych (C); rysuje ułożenie cząsteczek w ciałach stałych (C) omawia podstawowe właściwości cieczy omawia właściwości gazów ; podaje przykłady praktycznego wykorzystania ściśliwości i rozprężliwości gazów (C) podaje przykłady z życia codziennego potwierdzające zjawisko rozszerzalności temperaturowej ciał stałych podaje przykłady wykorzystania w praktyce zjawiska rozszerzalności temperaturowej cieczy wymienia cechy, które pozwalają określić właściwości substancji wymienia właściwości mechaniczne ciał stałych ; na rysunku schematycznym rozpoznaje ciała bezpostaciowe i kryształy (C) porównuje właściwości fizyczne cieczy i ciał stałych (C) wyjaśnia, dzięki czemu możliwe jest ogrzewanie mieszkań za pomocą kaloryferów wyjaśnia, dlaczego latem na jezdniach powstają koleiny wyjaśnia, na jakiej zasadzie zamyka się szczelnie słoiki z przetworami 80, 81. Powtórzenie i sprawdzian z działu Budowa i właściwości materii" porównuje właściwości tej samej substancji w różnych stanach skupienia wyjaśnia, od czego zależą właściwości substancji (C) wyjaśnia, dlaczego ciała stałe porównuje ułożenie cząsteczek mają określony kształt i określoną w ciałach bezpostaciowych objętość ; dzieli ciała stałe i kryształach (C); podaje w zależności od sposobu ułożenia przykłady zastosowania cząsteczek (C); wyjaśnia przewodnictwa cieplnego ciał znaczenie pojęć: przewodnik stałych i izolator wyjaśnia, dzięki jakim siłom krople mają kształt zbliżony do kuli; wyjaśnia, dlaczego lekkie przedmioty utrzymują się na powierzchni cieczy podaje przykłady świadczące o tym, że gazy nie są dobrymi przewodnikami ciepła (C) wyjaśnia, czym jest gęstość substancji ; wyjaśnia, na czym polega anomalna rozszerzalność temperaturowa wody porównuje zjawisko parowania ze zjawiskiem wrzenia (C); podaje przykłady z życia świadczące o rozszerzalności temperaturowej gazów wyjaśnia, kiedy powstaje menisk wklęsły, a kiedy menisk wypukły ; porównuje przewodnictwo cieplne cieczy i ciał stałych ; wyjaśnia, o czym decydują siły spójności i siły przylegania uzasadnia związek budowy cząsteczkowej gazów z ich właściwościami ; porównuje oddziaływania międzycząsteczkowe w ciałach stałych, cieczach i gazach wyjaśnia związek rozszerzalności temperaturowej ciał stałych z ich budową cząsteczkową (C); podaje przykłady ciał, które nie zmieniają stanu skupienia pod wpływem temperatury wyjaśnia, dlaczego balony wypełnia się podgrzanym powietrzem dowodzi doświadczalnie, że rozdrobnienie substancji nie wpływa na zmianę ich właściwości wyjaśnia zasadę działania termosu ; wyjaśnia, czy powiedzenie futro grzeje jest prawdziwe wyjaśnia, wykorzystując informacje zdobyte samodzielnie, dlaczego niektóre owady mogą chodzić po powierzchni wody omawia zasady bezpieczeństwa przy posługiwaniu się urządzeniami, w których wykorzystano zjawisko ściśliwości gazów wyjaśnia, dlaczego nocne przymrozki i ocieplenia na przedwiośniu wpływają niekorzystnie na stan dróg podaje przykłady wykorzystania zjawiska rozszerzalności temperaturowej cieczy i gazów (inne niż omawiane na )

Dział 9. Przemiany chemiczne wokół nas 1. Substancje proste i złożone 2. Mieszaniny substancji 3. Właściwości roztworów wodnych 82. Poznajemy substancje proste 83. Związki chemiczne substancje złożone 84, 85. Co to są mieszaniny? 86. W jaki sposób rozdzielać składniki mieszanin? 87. Jak powstaje roztwór? 88. Jakie znaczenie mają roztwory wodne w przyrodzie? rysuje modele budowy pierwiastków (C); podaje przykłady pierwiastków chemicznych ; wymienia właściwości i zastosowania wybranych metali rysuje model cząsteczki wody (C); wymienia 3 4 związki chemiczne występujące w przyrodzie wykonuje doświadczenie zgodnie z instrukcją ; zapisuje obserwacje ; na podstawie obserwacji odróżnia mieszaninę jednorodną od mieszaniny niejednorodnej (C); wyjaśnia, dlaczego powietrze jest mieszaniną jednorodną ; omawia właściwości fizyczne powietrza rozdziela składniki 2 3 mieszanin niejednorodnych (np. grochu i piasku, spinaczy i siarki, trocin i piasku) sporządza roztwór według instrukcji ; wymienia czynniki przyspieszające proces rozpuszczania ; otrzymuje kryształy soli z roztworu wodnego wyjaśnia znaczenie tlenu rozpuszczonego w wodzie dla organizmów odróżnia na rysunkach schematycznych pierwiastki chemiczne od związków chemicznych (C); określa właściwości metali wskazanych przez nauczyciela (C); podaje przykłady niemetali będących ciałami stałymi i będących gazami (C) podaje 2 zastosowania dwutlenku węgla wyjaśnia, dlaczego gleba jest mieszaniną niejednorodną ; wymienia 2 3 przedmioty wykonane z mosiądzu, brązu ; odczytuje z wykresu skład ilościowy powietrza (C) wyjaśnia, jak rozdzielić mieszaninę soli z wodą wyjaśnia, dlaczego roztwór jest przykładem mieszaniny jednorodnej wyjaśnia, dlaczego picie wody mineralnej jest korzystne dla organizmu wyjaśnia, dlaczego pierwiastki rysuje modele wskazanych chemiczne nazywa się przez nauczyciela pierwiastków substancjami prostymi ; podaje chemicznych i związków przykłady związków chemicznych chemicznych ; podaje ; wymienia zastosowania przykłady metali o różnej metali o największej ciągliwości twardości i kowalności ; podaje przykłady zastosowania niemetali wyjaśnia, dlaczego dwutlenek węgla jest używany do wypełniania gaśnic ; wyjaśnia, dlaczego związki chemiczne to substancje złożone podaje inne niż wymienione na przykłady mieszanin jednorodnych i niejednorodnych ; wyjaśnia, podając przykłady, że woda może tworzyć zarówno mieszaninę jednorodną, jak i niejednorodną proponuje sposób rozdzielenia składników mieszaniny jednorodnej, uwzględniając różne właściwości ciał tworzących tę mieszaninę używa ze zrozumieniem pojęć: rozpuszczalnik, substancja rozpuszczona ; wyjaśnia, na czym polega krystalizacja wskazuje przykłady pozytywnej i negatywnej roli wody jako rozpuszczalnika porównuje wybrane właściwości pierwiastków i związku chemicznego, który z nich powstał ; wyjaśnia, czym jest reakcja chemiczna projektuje doświadczenie potwierdzające, że woda jest mieszaniną niejednorodną ; wyjaśnia, dlaczego w praktyce częściej używa się stopów niż czystych metali wyjaśnia, na czym polega odparowanie wyjaśnia, dlaczego podwyższenie temperatury przyspiesza rozpuszczanie dowodzi, że nie wszystkie roztwory są przyjazne dla środowiska informacje o metalach i niemetalach występujących w organizmach wskazuje miejsca występowania w Polsce wybranych minerałów wyjaśnia, dlaczego katastrofy tankowców są groźne dla środowiska omawia różne sposoby rozdzielania mieszanin wskazuje procesy krystalizacji zachodzące w przyrodzie podaje przykłady potwierdzające szkodliwość niektórych roztworów dla środowiska

4. Udział tlenu w niektórych przemianach chemicznych 5. Podsumowanie 89. Na czym polega spalanie, a na czym utlenianie Dział 10. Ochrona przyrody 1. Co i jak zagraża przyrodzie? 2. Jak ratować przyrodę? 3. Podsumowanie podaje przykłady spalania ; wymienia 2 skutki korozji ; wymienia 2 sposoby zapobiegania korozji wymienia cechy spalania ; opisuje sposoby zapobiegania korozji 90, 91. Powtórzenie i sprawdzian z działu Przemiany chemiczne wokół nas 92. W jaki sposób człowiek wpływa na środowisko przyrodnicze? 93. W jaki sposób ścieki i odpady stałe niszczą środowisko? 94. Jakie działania służą ochronie przyrody? 95.W jaki sposób możemy chronić przyrodę? podaje przykłady działań człowieka niekorzystnych dla środowiska przyrodniczego (C) wymienia 2 3 źródła zanieczyszczeń wód powierzchniowych ; podaje przykłady zanieczyszczeń środowiska w najbliższej okolicy podaje 3 przykłady działań globalnych służących ochronie środowiska podaje 3 przykłady indywidualnych działań służących ochronie środowiska 96, 97. Powtórzenie i sprawdzian z działu Ochrona przyrody wymienia 2 źródła zanieczyszczeń powietrza ; wyjaśnia, dlaczego nie należy wypasać bydła i uprawiać gleby w pobliżu ruchliwych tras komunikacyjnych wyjaśnia, dlaczego hałdy stanowią zagrożenie dla środowiska ; proponuje sposoby zagospodarowania hałd (C/D) uzasadnia celowość segregacji odpadów (C) charakteryzuje indywidualne działania służące ochronie środowiska (C) wyjaśnia różnice między utlenianiem a spalaniem (C); wyjaśnia rolę tlenu w procesie spalania ; podaje przykłady skutków korozji omawia działania człowieka w dawnych czasach, których szkodliwe skutki w środowisku trwają do dziś (C); wyjaśnia, jak powstaje smog wyjaśnia, dlaczego wylewanie ścieków do rzek stanowi zagrożenie dla środowiska i zdrowia człowieka omawia globalne akcje na rzecz ochrony przyrody (C) wyjaśnia znaczenie pojęcia utylizacja wyjaśnia, na czym polega utlenianie w komórkach wyjaśnia, jak powstają kwaśne opady ; dowodzi, że zatrucie jednego składnika środowiska powoduje niekorzystne zmiany pozostałych dowodzi, że odpady składowane na wysypiskach mogą zanieczyścić wody podziemne i duże powierzchnie gleby ; ocenia stan środowiska w najbliższej okolicy podaje przykłady odpadów szczególnie groźnych dla środowiska proponuje działania lokalne służące ochronie środowiska porównuje: spalanie, utlenianie i oddychanie informacje o najbardziej zanieczyszczonych miejscach w Polsce i wykonuje mapę tych miejsc, ilustrując ją zdjęciami, rysunkami itd. informacje o historii ochrony przyrody w Polsce charakteryzuje stan środowiska w najbliższej okolicy