8. Obiekty budowlane i pomieszczenia pracy 8.1. Przepisy ogólne i dokumentacja projektowa 8.2. Oddawanie do użytku obiektów budowlanych 8.3. Utrzymanie obiektów budowlanych 8.4. Wymagania dla pomieszczeń higienicznosanitarnych Informacja: Rozwinięcie powyższej tematyki m.in. w książkach Komentarz do ustawy Prawo budowlane, BHP w budownictwie. Poradnik i Wymagania i ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie. Poradnik.
8.1. Przepisy ogólne i dokumentacja projektowa Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm.), przez obiekty budowlane należy rozumieć: budynki wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi, budowle stanowiące całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniami czyli obiekty budowlane niebędące budynkami lub obiektami małej architektury, jak: obiekty liniowe, lotniska, mosty, wiadukty, estakady, tunele, przepusty, sieci techniczne, wolno stojące maszty antenowe, wolno stojące trwale związane z gruntem urządzenia reklamowe, budowle ziemne, obronne (fortyfikacje), ochronne, hydrotechniczne, zbiorniki, wolno stojące instalacje przemysłowe lub urządzenia techniczne, oczyszczalnie ścieków, składowiska odpadów, stacje uzdatniania wody, konstrukcje oporowe, nadziemne i podziemne przejścia dla pieszych, sieci uzbrojenia terenu, budowle sportowe, cmentarze, pomniki, a także części budowlane urządzeń technicznych (kotłów, pieców przemysłowych, elektrowni wiatrowych, elektrowni jądrowych i innych urządzeń) oraz fundamenty pod maszyny i urządzenia, jako odrębne pod względem technicznym części przedmiotów składających się na całość użytkową, obiekty małej architektury niewielkie obiekty, a w szczególności: kultu religijnego (kapliczki, krzyże przydrożne, figury), posągi, wodotryski, inne obiekty architektury ogrodowej, oraz obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej i utrzymaniu porządku (piaskownice, huśtawki, drabinki, śmietniki). Obiekty budowlane należy projektować i budować zgodnie z przepisami, w tym techniczno-budowlanymi oraz zasadami wiedzy technicznej, zapewniając: spełnienie wymagań podstawowych dotyczących: bezpieczeństwa konstrukcji, bezpieczeństwa pożarowego, bezpieczeństwa użytkowania, odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych oraz ochrony środowiska, ochrony przed hałasem i drganiami, odpowiedniej charakterystyki energetycznej budynku oraz racjonalizacji użytkowania energii; warunki użytkowe zgodne z przeznaczeniem obiektu, w szczególności w zakresie: zaopatrzenia w wodę i energię elektryczną oraz odpowiednio do potrzeb, w energię cieplną i paliwa, przy założeniu efektywnego wykorzystania tych czynników, usuwania ścieków, wody opadowej i odpadów; możliwość dostępu do usług telekomunikacyjnych, w szczególności w zakresie szerokopasmowego dostępu do Internetu; możliwość utrzymania właściwego stanu technicznego; niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne; warunki bezpieczeństwa i higieny pracy; ochronę ludności zgodnie z wymaganiami obrony cywilnej; ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską; odpowiednie usytuowanie na działce budowlanej; poszanowanie, występujących w obszarze oddziaływania obiektu, uzasadnionych interesów osób trzecich, w tym zapewnienie dostępu do drogi publicznej; warunki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia osób przebywających na terenie budowy. Obiekt budowlany należy użytkować w sposób zgodny z jego przeznaczeniem i wymaganiami ochrony środowiska oraz utrzymywać w należytym stanie technicznym i estetycznym, nie dopuszczając do nadmiernego pogorszenia jego właściwości użytkowych i sprawności technicznej. Projektant, który opracowuje projekt wznoszonego lub modernizowanego obiektu budowlanego lub jego części, jest obowiązany: opracować projekt obiektu budowlanego w sposób zgodny z ustaleniami określonymi w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, w decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, wymaganiami ustawy Prawo budowlane, przepisami oraz zasadami wiedzy technicznej, zapewnić, w razie potrzeby, udział w opracowaniu projektu osób posiadających uprawnienia budowlane do projektowania w odpowiedniej specjalności oraz wzajemne skoordynowanie techniczne wykonanych przez te osoby opracowań projektowych, zapewniające uwzględnienie zawartych w przepisach zasad bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w procesie budowy, z uwzględnieniem specyfiki projektowanego obiektu budowlanego, sporządzić informację dotyczącą bezpieczeństwa i ochrony zdrowia ze względu na specyfikę projektowanego obiektu budowlanego, uwzględnianej w planie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, uzyskać wymagane opinie, uzgodnienia i sprawdzenia rozwiązań projektowych w zakresie wynikającym z przepisów,
wyjaśnić wątpliwości dotyczące projektu i zawartych w nim rozwiązań, sporządzać lub uzgadniać indywidualną dokumentację techniczną, sprawować nadzór autorski na żądanie inwestora lub właściwego organu. Do wydawania opinii uprawnieni są: rzeczoznawca ds. bezpieczeństwa i higieny pracy pod względem zgodności z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz wymaganiami ergonomii; opiniowanie polega w szczególności na sprawdzeniu przez rzeczoznawcę zgodności przyjętych rozwiązań z przepisami bezpieczeństwa i higieny pracy, wymaganiami ergonomii oraz z Polskimi Normami, a także na sprawdzeniu, czy przyjęte rozwiązania likwidują bądź ograniczają zagrożenia, jakie może spowodować projektowany proces technologiczny (rozporządzenie MPiPS z dnia 19 grudnia 2007 r. w sprawie rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy Dz. U. Nr 247, poz. 1835, z późn. zm.), rzeczoznawca ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych pod względem zgodności zawartych w nim rozwiązań z wymaganiami ochrony przeciwpożarowej (rozporządzenie MSWiA z dnia 16 czerwca 2003 r. w sprawie uzgadniania projektu budowlanego pod względem ochrony przeciwpożarowej Dz. U. Nr 121, poz. 1137, z późn. zm.). Uzgodnienia wymagają projekty budowlane m.in.: budynku zawierającego strefę pożarową zakwalifikowaną do kategorii zagrożenia ludzi ZL I, ZL II lub ZL V, budynku zawierającego strefę pożarową produkcyjną lub magazynową, wolno stojącego urządzenia technologicznego lub zbiornika poza budynkiem oraz placu składowego albo wiaty, jeżeli ww. strefa pożarowa ma powierzchnię przekraczającą 1000 m 2 oraz gęstość obciążenia ogniowego przekraczającą 500 MJ/m 2 lub występuje zagrożenie wybuchem lub strefa pożarowa produkcyjna lub magazynowa wymienionych obiektów budowlanych ma powierzchnię przekraczającą 5000 m 2 i gęstość obciążenia ogniowego mniejszą niż 500 MJ/m 2, obiektu budowlanego objętego obowiązkiem wykonania systemu sygnalizacji pożarowej, stałych urządzeń gaśniczych lub dźwiękowego systemu ostrzegawczego, parkingu przeznaczonego dla pojazdów przewożących towary niebezpieczne, rzeczoznawca ds. sanitarnohigienicznych pod względem zachowania i przestrzegania wymagań higienicznych i zdrowotnych, w imieniu inspektora sanitarnego (rozporządzenie MZ z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie rzeczoznawców do spraw sanitarnohigienicznych Dz. U. Nr 210, poz. 1792). Pracodawca jest obowiązany zapewniać, aby budowa lub przebudowa obiektu budowlanego, w którym przewiduje się pomieszczenia pracy, była wykonywana na podstawie projektów uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy. Informacja: Niezbędne informacje z zakresu bezpiecznego prowadzenia prac budowlanych zawarte są w książce firmy TARBO- NUS autorstwa Haliny Wojciechowskiej-Piskorskiej i Andrzeja Uzarczyka BHP w budownictwie. Poradnik.
8.2. Oddawanie do użytku obiektów budowlanych Do użytkowania obiektu budowlanego, na którego wzniesienie jest wymagane pozwolenie na budowę, można przystąpić po zawiadomieniu właściwego organu o zakończeniu budowy (co najmniej 21 dni przed zamierzonym terminem przystąpienia do użytkowania), jeżeli organ ten, w terminie 21 dni od dnia doręczenia zawiadomienia, nie zgłosi sprzeciwu, w drodze decyzji. Uzyskanie pozwolenia na użytkowanie obiektu budowlanego jest wymagane, jeżeli właściwy organ: nałożył taki obowiązek w wydanym pozwoleniu na budowę lub stwierdził, że zgłoszony przez inwestora obiekt budowlany został wykonany z naruszeniem warunków, określonych w pozwoleniu na budowę lub wydał decyzję nakazującą dokonanie określonych czynności, zmian lub przeróbek. Pozwolenie wymagane jest także, jeżeli przystąpienie do użytkowania obiektu budowlanego ma nastąpić przed wykonaniem wszystkich robót budowlanych. Inwestor, na którego nałożono obowiązek uzyskania zezwolenia na użytkowanie, jest zobowiązany zawiadomić, zgodnie z właściwością wynikającą z przepisów szczególnych, organy: Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Państwowej Straży Pożarnej. Niezajęcie stanowiska przez ww. organy, w terminie 14 dni od dnia otrzymania zawiadomienia, traktuje się jak niezgłoszenie sprzeciwu lub uwag. Właściwy organ wydaje pozwolenie na użytkowanie obiektu budowlanego po protokolarnym stwierdzeniu na miejscu budowy: zgodności wykonania obiektu z warunkami zabudowy i zagospodarowania terenu oraz warunkami pozwolenia na budowę, zgodności obiektu budowlanego z projektem architektoniczno-budowlanym, w zakresie: charakterystycznych parametrów technicznych: kubatury, powierzchni zabudowy, wysokości, długości, szerokości i liczby kondygnacji, wykonania widocznych elementów nośnych układu konstrukcyjnego obiektu budowlanego, geometrii dachu (kąt nachylenia, wysokość kalenicy i układ połaci dachowych), wykonania urządzeń budowlanych, zasadniczych elementów wyposażenia budowlano-instalacyjnego, zapewniających użytkowanie obiektu zgodnie z przeznaczeniem, zapewnienia warunków niezbędnych do korzystania z tego obiektu przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich w stosunku do obiektu użyteczności publicznej i budynku mieszkalnego wielorodzinnego, wyrobów budowlanych szczególnie istotnych dla bezpieczeństwa konstrukcji i bezpieczeństwa pożarowego, uporządkowania terenu budowy. Inwestor jest obowiązany zawiadomić właściwy organ o zakończeniu robót budowlanych prowadzonych, po przystąpieniu do użytkowania obiektu budowlanego, na podstawie zezwolenia na użytkowanie.
8.3. Utrzymanie obiektów budowlanych Właściciel lub zarządca obiektu budowlanego jest obowiązany: użytkować obiekt zgodnie z jego przeznaczeniem i wymaganiami ochrony środowiska oraz utrzymywać go w należytym stanie technicznym i estetycznym, nie dopuszczając do nadmiernego pogorszenia jego właściwości użytkowych i sprawności technicznej; zapewnić, dochowując należytej staranności, bezpieczne użytkowanie obiektu w razie wystąpienia czynników zewnętrznych oddziaływujących na obiekt, związanych z działaniem człowieka lub sił natury, takich jak: wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, osuwiska ziemi, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych, pożary lub powodzie, w wyniku których następuje uszkodzenie obiektu budowlanego lub bezpośrednie zagrożenie takim uszkodzeniem, mogące spowodować zagrożenie życia lub zdrowia ludzi, bezpieczeństwa mienia lub środowiska. W związku z tym powinien być on poddawany przez właściciela lub zarządcę kontroli: okresowej, co najmniej raz w roku, polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego: elementów budynku, budowli i instalacji narażonych na szkodliwe wpływy atmosferyczne i niszczące działania czynników występujących podczas użytkowania obiektu, instalacji i urządzeń służących ochronie środowiska, instalacji gazowych oraz przewodów kominowych (dymowych, spalinowych i wentylacyjnych), okresowej, co najmniej raz na 5 lat, polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego i przydatności do użytkowania obiektu budowlanego, estetyki obiektu oraz jego otoczenia; również badanie instalacji elektrycznej i piorunochronnej w zakresie stanu sprawności połączeń, osprzętu, zabezpieczeń i środków ochrony od porażeń, oporności izolacji przewodów oraz uziemień instalacji i aparatów, okresowej, w zakresie jak dla kontroli corocznej, co najmniej 2 razy do roku, w terminach do 31 maja oraz do 30 listopada, w przypadku budynków o powierzchni zabudowy przekraczającej 2000 m 2 oraz innych obiektów budowlanych o powierzchni dachu przekraczającej 1000 m 2 ; osoba dokonująca kontroli jest obowiązana bezzwłocznie pisemnie zawiadomić właściwy organ o przeprowadzonej kontroli, bezpiecznego użytkowania obiektu każdorazowo w przypadku wystąpienia czynników zewnętrznych oddziaływujących na obiekt, związanych z działaniem człowieka lub sił natury. Z dniem 1 stycznia 2009 r. obowiązek kontroli został rozszerzony o: kontrolę okresową, polegającej na sprawdzeniu stanu technicznego kotłów, z uwzględnieniem efektywności energetycznej kotłów oraz ich wielkości do potrzeb użytkowych: co najmniej raz na 2 lata opalanych nieodnawialnym paliwem ciekłym lub stałym o efektywnej nominalnej wydajności ponad 100 kw, co najmniej raz na 4 lata opalanych nieodnawialnym paliwem ciekłym lub stałym o efektywnej nominalnej wydajności 20 kw do 100 kw oraz kotłów opalanych gazem; kontrolę okresową, co najmniej raz na 5 lat, polegającą na ocenie efektywności energetycznej zastosowanych urządzeń chłodniczych w systemach klimatyzacji, ich wielkości w stosunku do wymagań użytkowych o mocy chłodniczej nominalnej większej niż 12 kw. Właściciel lub zarządca jest obowiązany prowadzić dla każdego budynku oraz obiektu budowlanego niebędącego budynkiem, którego projekt jest objęty obowiązkiem sprawdzenia, książkę obiektu budowlanego, stanowiącą dokument przeznaczony do zapisów dotyczących przeprowadzanych badań i kontroli stanu technicznego, remontów i przebudowy, w okresie użytkowania obiektu budowlanego. Pracodawca jest obowiązany utrzymywać obiekty budowlane i znajdujące się w nich pomieszczenia pracy, a także tereny i urządzenia z nimi związane w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne warunki pracy. Informacja: Rozwinięcie powyższej tematyki znajdziemy w książce firmy TARBONUS autorstwa Marka Gałuszy, Mariana Śmidowiskiego i Kazimierza Wernera Wymagania i ocena stanu bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie. Poradnik.
8.4. Wymagania dla pomieszczeń higienicznosanitarnych Za pomieszczenia higienicznosanitarne, w myśl rozporządzenia MPiPS z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650, z późn. zm.), oraz rozporządzenia MI z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690, z późn. zm.), uważa się: szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, pomieszczenia do wypoczynku, ustępy, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników, pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej. Pomieszczenia higienicznosanitarne powinny znajdować się w budynku, w którym odbywa się praca, albo w budynku połączonym z nim obudowanym, ogrzewanym przejściem. Powinny być one ogrzewane, oświetlone i wentylowane zgodnie z przepisami techniczno-budowlanymi. Wysokość tych pomieszczeń nie powinna być w świetle mniejsza niż 2,5 m (2,2 m gdy są usytuowane w suterenie, piwnicy lub na poddaszu). Pracodawca jest obowiązany utrzymywać pomieszczenia higienicznosanitarne oraz znajdujące się w nich urządzenia w stanie zapewniającym bezpieczne i higieniczne korzystanie z nich przez pracowników. Podłoga oraz ściany pomieszczeń higienicznosanitarnych powinny być tak wykonane, aby możliwe było łatwe utrzymanie w nich czystości. Ściany pomieszczeń do wysokości co najmniej 2 m powinny być pokryte materiałami gładkimi, nienasiąkliwymi i odpornymi na działanie wilgoci. Pracodawca zatrudniający do 20 pracowników powinien zapewnić im co najmniej ustępy i umywalki, a także warunki do higienicznego przechowywania odzieży własnej (domowej), roboczej i ochronnej oraz do higienicznego spożywania posiłków. Gdy w zakładzie pracy nie występują czynniki szkodliwe i prace brudzące lub szczególne wymagania sanitarne, miejsce do spożywania posiłków, przechowywania odzieży oraz umywalki mogą znajdować się w jednym pomieszczeniu. 8.4.1. Szatnie Szatnie powinny być urządzone w oddzielnych lub wydzielonych pomieszczeniach, suchych i w miarę możliwości oświetlonych światłem dziennym. Szatnie powinny być dostosowane do rodzaju prac, stopnia narażenia pracownika na zabrudzenie ciała i zanieczyszczenia jego odzieży substancjami szkodliwymi, trującymi lub materiałami zakaźnymi. Szatnie dzieli się na: szatnie odzieży własnej pracowników gdy odzież ta nie powinna stykać się z odzieżą roboczą i środkami ochrony indywidualnej, szatnie odzieży roboczej i ochronnej stosowane równolegle do szatni poprzednich, szatnie podstawowe do przechowywania odzieży własnej oraz odzieży roboczej i środków ochrony indywidualnej, szatnie przepustowe część przeznaczona na odzież własną jest połączona z częścią przeznaczoną na odzież roboczą i środki ochrony indywidualnej za pomocą przepustowego zespołu sanitarnego z natryskami. W szatniach odzieży własnej lub odzieży roboczej i ochronnej powinno przypadać co najmniej 0,3 m 2 wolnej powierzchni podłogi na jednego pracownika, natomiast w szatni podstawowej co najmniej 0,5 m 2. Szafy na odzież powinny spełniać wymagania Polskiej Normy. 8.4.2. Umywalnie i pomieszczenia z natryskami W skład zespołu szatni powinny wchodzić umywalnie dostępne dla pracowników i zapewniające bezkolizyjny ruch pracowników już umytych i przebranych w odzież własną. Do umywalek powinna być doprowadzona woda ciepła i zimna. W przypadku zatrudniania pracowników przy pracach brudzących i w kontakcie z substancjami szkodliwymi lub zakaźnymi należy zapewnić umywalki z bieżącą ciepłą wodą. Na każdych 10 pracowników najliczniejszej zmiany powinna w umywalni przypadać co najmniej jedna umywalka indywidualna, a przy pracach brudzących i w kontakcie z substancjami szkodliwymi lub zakaźnymi jedna umywalka na 5 pracowników. W przypadku zastosowania umywalek szeregowych do mycia zbiorowego (np. na placach budowy) powinno przypadać co najmniej jedno stanowisko do mycia (zawór czerpalny wody) na każdych 5 pracowników jednocześnie zatrudnionych.
Dla pracowników narażonych na zabrudzenie nóg należy instalować brodziki do mycia nóg, przyjmując jeden brodzik na każdych 10 użytkowników. Nie dotyczy to pracowników zatrudnionych przy pracach na otwartej przestrzeni, poza terenem zakładu pracy. Pomieszczenia natryskowe powinny być usytuowane w zespołach szatni, jeżeli wymagają tego warunki pracy lub ochrona zdrowia pracowników. Dla pracowników wykonujących prace powodujące zabrudzenie ciała powinna przypadać co najmniej jedna kabina natryskowa na 8 pracowników najliczniejszej zmiany, natomiast gdy zanieczyszczenie ciała substancjami stwarza możliwość zatrucia lub zakażenia pracownika lub otoczenia jedna kabina natryskowa na 5 pracowników. Przy pomieszczeniach z natryskami powinna znajdować się wydzielona kabina z jedną miską ustępową na każde 10 natrysków. Temperatura wody ciepłej doprowadzonej do umywalek, natrysków i brodzików powinna wynosić 35 40 C przy zbiorowym mieszaniu wody, lub 50 60 C przy indywidualnym mieszaniu wody. 8.4.3. Pomieszczenia do wypoczynku W zakładzie pracy zatrudniającym na jedną zmianę więcej niż 20 kobiet w jednym budynku należy urządzić pomieszczenie z miejscami do wypoczynku w pozycji leżącej dla kobiet w ciąży i karmiących matek, przyjmując co najmniej jedno miejsce na każdych 300 kobiet. Powierzchnia tego pomieszczenia nie może być mniejsza niż 8 m 2. Od dnia 21 czerwca 2007 r. pracodawca jest obowiązany zapewnić łatwo dostępne pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku pracowników, jeżeli wymaga tego ich bezpieczeństwo i zdrowie, w szczególności gdy: wykonywana praca wymaga stosowania indywidualnych środków ochrony układu oddechowego; prace okresowe, w szczególności montażowe, konserwacyjne i remontowe, są wykonywane przez pracowników w pomieszczeniach ciasnych lub niskich, niespełniających niezbędnych wymagań; praca wykonywana jest w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30 C (303 K). Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku powinny być wyposażone w stoły oraz krzesła z oparciami spełniające wymagania ergonomii. Liczba miejsc siedzących powinna być nie mniejsza niż jedno miejsce na pięciu pracowników korzystających z pomieszczenia, zatrudnionych na najliczniejszej zmianie. Odległość od najdalszego stanowiska pracy do pomieszczenia przeznaczonego do wypoczynku nie powinna przekraczać 75 m. Pracownikom należy stworzyć możliwość umycia ciała, szczególnie w ciepłej porze roku poprzez umieszczenie w pobliżu pomieszczeń pracy natrysków ręcznych na giętkich przewodach, z doprowadzeniem zimnej i ciepłej wody. W pomieszczeniach przeznaczonych do wypoczynku należy zapewnić przynajmniej dwukrotną wymianę powietrza w ciągu godziny. Pomieszczenia przeznaczone do wypoczynku dla pracowników wykonujących prace w pomieszczeniach, w których temperatura spowodowana procesami technologicznymi jest stale wyższa niż 30 C (303 K), powinny być klimatyzowane. 8.4.4. Ustępy Ustępy powinny być zlokalizowane w odległości nie większej niż 75 m od stanowiska pracy. Odległość ta może być większa (do 125 m) dla pracowników pracujących stale na otwartej przestrzeni. Jeżeli liczba osób pracujących na danej kondygnacji jest mniejsza niż 10, dopuszcza się umieszczenie ustępu na sąsiedniej kondygnacji. Na każdych 30 mężczyzn zatrudnionych na jednej zmianie powinny przypadać co najmniej 1 miska ustępowa i 1 pisuar, natomiast w przypadku kobiet co najmniej 1 miska ustępowa na 20 kobiet. Ustępy powinny mieć wejścia z pomieszczeń, korytarzy lub dróg komunikacji ogólnej. W ustępach tych należy stosować: wejściowe pomieszczenie izolujące wyposażone w umywalki z dopływem ciepłej i zimnej wody, w ilości 1 umywalka na 3 miski ustępowe lub pisuary, zamykane samoczynnie drzwi zewnętrzne i wewnętrzne, instalację i urządzenia przeznaczone do utrzymania wymagań higienicznosanitarnych. Dla pracowników zatrudnionych na otwartej przestrzeni poza terenem zakładu pracy przez okres nie dłuższy niż 3 miesiące oraz zatrudnionych w budynkach niewyposażonych w instalację wodociągową i kanalizacyjną mogą być urządzane ustępy wyposażone w szczelne zbiorniki nieczystości.
8.4.5. Jadalnie Pracodawca zatrudniający powyżej 20 pracowników na jednej zmianie (lub mniej w przypadku narażenia na kontakt ze środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi, materiałami biologicznie zakaźnymi albo przy pracach szczególnie brudzących) powinien zapewnić pracownikom pomieszczenie do spożywania posiłków (jadalnię). Ustala się następujące typy jadalni: jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych (typ I), jadalnia przeznaczona do spożywania posiłków własnych i wydawania napojów (typ II), jadalnia z zapleczem przeznaczona do spożywania posiłków profilaktycznych (typ III). W jadalni powinno przypadać co najmniej 1,1 m 2 powierzchni na każdego jednocześnie spożywającego posiłek, nie może ona mieć powierzchni mniejszej niż 8 m 2. Dla każdego pracownika spożywającego posiłek należy zapewnić indywidualne miejsce siedzące przy stole. Jadalnia powinna być wyposażona w: umywalki (nie mniej niż jedna na 20 miejsc siedzących), ręczniki jednorazowe lub suszarki do rąk, urządzenia do podgrzewania posiłku własnego przez pracownika, zlewozmywaki 2-komorowe (1 zlewozmywak na 20 miejsc). W jadalni należy umieścić w widocznych miejscach napisy lub znaki informujące o zakazie palenia tytoniu. 8.4.6. Pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej W zakładzie pracy powinna być urządzona specjalna pralnia odzieży wyposażona w urządzenia mechaniczne do prania, jeżeli odzież robocza lub ochronna jest szczególnie zabrudzona lub może zabrudzić inną. Przy pralni należy zapewnić możliwość odpylania, degazacji, dezynfekcji, suszenia oraz naprawy odzieży roboczej i ochronnej. Od dnia 21 czerwca 2007 r. taka możliwość dotyczy również środków ochrony indywidualnej. 8.4.7. Pomieszczenia do ogrzewania się pracowników Należy je przewidzieć przy pracach na otwartej przestrzeni lub w nieogrzewanych pomieszczeniach. Powinny umożliwiać schronienie się przed opadami atmosferycznymi, ogrzanie się oraz zmianę odzieży. W pomieszczeniu takim powinno przypadać minimum 0,1 m 2 powierzchni na każdego pracownika najliczniejszej zmiany, jego powierzchnia całkowita nie może być mniejsza niż 8 m 2. Powinna być w nim zapewniona temperatura co najmniej 16 C. Pomieszczenie do ogrzewania się pracowników powinno być wyposażone w urządzenie do podgrzewania posiłków.