Warsztat IV - SMART ENVIRONMENT

RAPORT Z WARSZTATÓW SMART_KOM. Kraków w sieci inteligentnych miast Warsztat IV - SMART ENVIRONMENT Krakowski Park Technologiczny, 9.01.2014 r.

Zawartość Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów WSTĘP stan środowiska w Krakowie WPROWADZENIE 1. Cel warsztatów 2. Wyposażenie sali 3. Skład grupy 4. Czas trwania warsztatu i jego przebieg 5. Dynamika grupy REZULTATY MERYTORYCZNE WARSZTATÓW 1. Podsumowanie 2. Rezultaty analizy SWOT 3. Obszary kluczowe a) Obszary priorytetowe i możliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości b) Obszary priorytetowe i niemożliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości c) Obszary niepriorytetowe ale możliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości d) Obszary niepriorytetowe i niemożliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości MATERIAŁY, WYSTĄPIENIA PRZEDSTAWICIELI URZĘDU MIASTA KRAKOWA partnera merytorycznego projektu 1. Planowanie przestrzenne w Krakowie - Jan Adam Barański, Wydział Rozwoju Miasta 2. Uwarunkowania środowiskowe Krakowa podstawą zrównoważonego planowania i rozwoju Przemysław Szwałko, Wydział Kształtowania Środowiska MATERIAŁY EKSPERCKIE 1. SMART ENVIRONMENT - na przykładzie projektu Kraków City Park. - Stanisław Deńko 2. Smart City. - dr inż. Wiesław Wańkowicz 3. Miasto z głową bez smogu. - Andrzej Guła 4. Kraków - zdrowe i dostatnie miasto dzięki efektywności energetycznej w budownictwie. - Tomasz Pyszczek 5. Renaturalizacja rzek jako nowoczesne rozwiązanie dla podniesienia jakości życia oraz metoda ochrony przed powodzią. - Paweł Augustynek Halny 6. Znaczenie terenów zielonych dla jakości życia w mieście. - Paweł Hałat 7. Zrównoważone zarządzanie zasobami: odpady. - Małgorzata Małochleb

8. LCA narzędzie nieoczywiste. - Michał Olszewski 9. SMART CITY czyste środowisko. - Rafał Serafin 10. Bezpieczeństwo powodziowe. Krzysztof Słysz 11. Jak kształtować krajobraz i wartości przyrodnicze dla lepszego standardu życia mieszkańców w Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego (KOM) - dr Kazimierz Walasz 3

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów WSTĘP stan środowiska w Krakowie Kraków jest jednym z najzamożniejszych i najdynamiczniej rozwijających się miast w Polsce. Mimo podjętych wielu działań nadal jednak boryka z szeregiem problemów ekologicznych. Jednym z najpoważniejszych, i ostatnio najskuteczniej nagłaśnianym, jest zanieczyszczenie powietrza. Jesienią 2013 r. Europejska Agencja Środowiska ogłosiła ranking miast o najbardziej zanieczyszczonym powietrzu. Przeanalizowano około 400 miast położonych w Europie - brano pod uwagę ilość dni, kiedy dzienne normy dla stężenia pyłu zawieszonego (PM10) zostały przekroczone. Kraków znalazł się na trzecim miejscu. W 2011 r. w Krakowie normy przekroczone zostały przez 151 dni (średnia dla trzech stacji pomiarowych). Według prawa UE nie powinny być one przekroczone przez więcej niż 35 dni w roku. W Krakowie notuje się także bardzo wysokie przekroczenia stężenia rakotwórczego bezo(a)pirenu. Unia Europejska w dyrektywie dotyczącej jakości powietrza (2008/50/WE) określa wartość docelową dla średnich rocznych stężeń bezo(a)pirenu na poziomie 1ng/m3. W Krakowie te stężenia wynoszą 10,2 ng/m3. Dla porównania: w Warszawie 3,2 np./m3, a w Londynie 0,08 ng/m3. Główną przyczyną zanieczyszczenia pyłem zawieszonym są piece na paliwa stałe (a więc głównie węgiel i drewno) działające na terenie Krakowa. W przypadku pyłów o większej średnicy to aż 42% (34% w przypadku pyłów o średnicy mniejszej). Piece na paliwa stałe odpowiadają także za aż 68% zanieczyszczenia rakotwórczym benzo[a]pirenem. W zanieczyszczenia dwutlenkiem azotu bardzo dużą rolę odgrywa ruch samochodowy. Dokłada się on również do zanieczyszczenia pyłem zawieszonym.

W niewiele lepszym, ale mniej uciążliwym bezpośrednio dla mieszkańców Krakowa, jest stan wód w rzekach. Według raportów o stanie środowiska wydanych w roku 2009 przez wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska, na terenie Małopolski praktycznie nie ma wód kategorii A1 (bardzo dobrej jakości) ujmowanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia, czyli nadających się do picia po zastosowaniu prostych zabiegów uzdatniania fizycznego. Na obszarze województwa małopolskiego jakość taką wykazało tylko niespełna 3 % badanych wód. Pod kątem oceny jakości wód ujmowanych do celów pitnych w Małopolsce dominują wody kategorii A3 (65 %), czyli wymagające zaawansowanych technologicznie kosztownych procesów uzdatniania fizycznego i chemicznego przed wprowadzeniem ich do sieci wodociągowej. Z punktu widzenia potrzeb naturalnego środowiska wodnego jest jeszcze gorzej: rzek, w których mogą żyć i rozmnażać się karpie, szczupaki, węgorze nie ma wcale. Łososie czy lipienie, które potrzebują lepszej wody mogą bytować tylko w zaledwie w 10 % badanych wód woj. małopolskiego. Zaległości w zakresie dbałości o środowisko są tak duże, że pomimo przeznaczanych w ostatnich latach środków na kanalizację i oczyszczalnie wiele miast i wsi nadal odprowadza swoje ścieki wprost do rzek, rowów melioracyjnych czy gleby. Oczyszczalni nie mają nawet duże miasta. A wiele miast ma oczyszczalnie przestarzałe, które nie radzą sobie z oczyszczaniem rosnącej ilości ścieków i z zanieczyszczeniami w nich zawartymi. Duże spustoszenie w wodach, które w związku z tym nie nadają się do picia, kąpieli, w których nie mogą żyć ryby, ma jednak swoje źródła na terenach wiejskich, gdzie narastającym w ostatnich latach problemem jest pogłębiająca się dysproporcja pomiędzy stopniem zwodociągowania wsi, a jej wyposażeniem w sieć kanalizacyjną. Zakłada się, że po wybudowaniu wodociągu ilość zużywanej wody, a w konsekwencji ilość ścieków, wzrasta czterolub pięciokrotnie. W końcu 2011 r. w Krakowie działało 7 oczyszczalni ścieków komunalnych - 91 proc. mieszkańców Krakowa korzystało z oczyszczalni ścieków. Rzeki za to stwarzają zagrożenie powodziami. Kraków podobnie jak większość dużych miast na świecie rozbudował się w dolinie rzeki. Wisła stanowiła główny szlak komunikacyjny i handlowy, łączący Kraków z Bałtykiem i z innymi miejscowościami leżącymi w dolinie Wisły poniżej i powyżej Krakowa. Z przekazów historycznych wiadomo, że Wisła wielokrotnie zalewała miasto. Wybudowane na początku dwudziestego stulecia obwałowania rzeki Wisły, zwiększyły tereny pod zabudowę i uprawy, ale ograniczyły zarazem rozległą przestrzeń doliny rzeki, przeznaczoną przez naturę do zalania podczas powodzi. Wisła w Krakowie jest obecnie obustronnie obwałowana, na całej ok. 36 km długości swojego przebiegu przez miasto, co w znacznym stopniu zmniejsza zagrożenie powodziowe. Ale nadal ono istnieje, ponieważ obwałowania nie są budowlami niezawodnymi. W przypadku awarii wałów ¼ obszaru miasta może zostać zalana. Nawet, jeżeli nie dochodzi do przerwania obwałowań, czy też przelania się wezbranych wód ponad wałami podczas przejścia fali kulminacyjnej doliną Wisły, to 5

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów zazwyczaj duża ilość wód gromadzi się w niżej położonych miejscach poza wałami, powodując lokalne podtopienia. Program ochrony Krakowa przed powodzią realizowany jest od wielu lat. Po powodzi w 1997 r., miasto przystąpiło do opracowania Lokalnego planu ograniczenia skutków powodzi i profilaktyki powodziowej. Opracowanie to wykonał Referat Ochrony przed Powodzią UMK we współpracy ze wszystkimi podmiotami, które powinny uczestniczyć w zwalczaniu powodzi, a więc zarówno z jednostkami administracji rządowej jak i samorządowej. W związku z tym, że obwałowania Wisły w Krakowie nie mogą być podwyższane do pełnej, zgodnej z obowiązującymi normatywami wysokości, a także z uwagi na fakt, że wpływ zbiornika Świnna Poręba na obniżenie fali powodziowej w Krakowie jest zbyt mały, dla zmniejszenia zagrożenia powodziowego Krakowa ze strony Wisły analizowane są inne (dodatkowe) przedsięwzięcia inwestycyjne tj. budowa Kanału Krakowskiego i budowa polderów. Aktualnie zadania te zostały ujęte w rządowym Programie ochrony przed powodzią w dorzeczu górnej Wisły. Łącznie koszty realizacji wszystkich zadań (39), które przewiduje Program wynoszą ok. 13,51 mld zł. Zakończenie jego realizacji przewidziano na 2030 r. Zagrożone są także tereny zielone w Krakowie. Obecnie tereny Krakowa w prawie 62% nie są zabudowane, jednak tereny zieleni urządzonej zajmują zaledwie 3,55%. Pozostałe to otwarte tereny, których 45% stanowią tereny nieurządzone i nieużytki. Wiele z nich, ze względu na położenie w obszarze miasta i walory widokowe, znajduje się pod stałym naciskiem ze strony inwestorów powodując sytuacje konfliktowe. Zwłaszcza, że dla części

tych obszarów nadal nie ma opracowanych planów zagospodarowania przestrzennego, co wykorzystują inwestorzy. Nadal także nie jest do końca rozwiązany problem odpadów komunalnych. Podstawowym sposobem ich unieszkodliwiania jest w dalszym ciągu deponowanie na składowiskach. W 2011 r. 92,2% zebranych odpadów zmieszanych trafiło na składowiska. W Krakowie wytwarzanych jest obecnie około 321 tysięcy ton odpadów komunalnych rocznie. Znaczy to, że każdy mieszkaniec Krakowa w ciągu roku produkuje około 280 kg odpadów. Według prognoz w 2020 r. będzie to ok. 340 tysięcy ton. Obecnie większość odpadów, aż 86 procent trafia na składowiska, a tylko 14 procent jest segregowane i odzyskiwane. Niedługo zabraknie miejsca na ich składowanie (wg prognoz w 2016 r. składowisko Barycz może zostać zapełnione). WPROWADZENIE Cel warsztatów Celem warsztatów była diagnoza funkcjonowania miasta Krakowa w kontekście rozwiązań inteligentnych dotyczących stanu i ochrony środowiska, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień związanych ze zarządzaniem zasobami (woda, energia, odpady), czystością środowiska, bezpieczeństwem powodziowym, jak również planowaniem przestrzennym i terenami zielonymi w mieście. Wyposażenie sali Warsztat został przeprowadzony w sali szkoleniowej Krakowskiego Parku Technologicznego przy Jana Pawła II, wyposażonej w flipchart, projektor, tablice moderacyjne, nagłośnienie, kabiny do tłumaczenia symultanicznego. Skład grupy W warsztacie uczestniczyli przedstawiciele partnerów projektu tj. KPT, Urzędu Województwa Małopolskiego, Urzędu Miasta Krakowa, Forum Virium (Helsinki), Uniwersytetu Technicznego w Wiedniu, oraz zaproszeni eksperci. Czas trwania warsztatu i jego przebieg Warsztat trwał 8 godzin. Rozpoczął się o 9.00 i zakończył o 17.00. Składał się z 5 części: Wprowadzenie (przedstawienie celu, metod pracy, zapoznanie się uczestników) Prezentacje przygotowane przez przedstawicieli Urzędu Miasta Krakowa partnera merytorycznego projektu, ekspertów polskich i zagranicznych, dotyczące zarówno samej idei SMART CITY, jak i stanu środowiska w Krakowie. Analiza SWOT interesujących z punktu widzenia warsztatu zagadnień. 7

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów Określenie obszarów kluczowych określenie priorytetów oraz możliwości ich realizacji w kontekście rozwiązań inteligentnych dotyczących stanu i ochrony środowiska w Krakowie. Określenie interesariuszy. Podczas warsztatów nie udało się zrealizować piątej części, a czwarta została zakończona korespondencyjnie, zgodnie z uzgodnieniami moderatora z uczestnikami. Zabrakło czasu. Niemożliwe okazało się zachowanie dyscypliny czasowej. Trochę dłużej trwało wprowadzenie do warsztatu i zdecydowanie dłużej prezentacje ekspertów (zakres tematyczny prezentacji często uniemożliwiał ekspertom zakończenie prezentacji po 5 minutach). Dynamika grupy Uczestnicy szkolenia przez cały warsztat współpracowali ze sobą, chętnie podejmowali się kolejnych zadań. Momentami dochodziło do bardziej zdecydowanej dyskusji, ale zawsze merytorycznej. Ze względu na ograniczony czas nie wszystkie kontrowersje zostały rozstrzygnięte. Uczestnicy warsztatu m.in nie doszli do porozumienia kto powinien odpowiadać za tworzenie planów zagospodarowania przestrzennego i na jak długo powinny obowiązywać takie plany. Różne mieli też opinie na temat wpływu zakończenia budowy obwodnicy krakowskiej i jej wpływu na rozwiązanie problemów transportowych miasta oraz zanieczyszczenia powietrza w Krakowie. REZULTATY MERYTORYCZNE WARSZTATÓW Podsumowanie Za najbardziej priorytetowe cele związane z ochroną środowiska w Krakowie uczestnicy warsztatów uznali: a) ograniczenie negatywnych oddziaływań transportu w Krakowie, b) zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza poprzez likwidację niskiej emisji zanieczyszczeń, c) zwiększenie obszaru zagospodarowanej zieleni miejskiej. Zdecydowanie większość uczestników warsztatu zgadzała się, że ruch samochodowych powinien nadal być wycofywany z centrum Krakowa. Jednocześnie powinny być tworzone ciągi piesze, rozbudowywana infrastruktura dla transportu rowerowego (ścieżki rowerowe, parkingi) oraz sieć tramwajowa. Za wskazane uznali także zwiększenie udziału komunikacji zbiorowej w transporcie poprzez jej uatrakcyjnienie. Zmniejszyć negatywne oddziaływanie transportu mogłaby też sieć parkingów samochodowych działająca przy węzłach komunikacyjnych. Powyższe działania częściowo zmniejszą zanieczyszczenie powietrza (przede wszystkim dwutlenkiem azotu). Głównym jednak powodem złego stanu powietrza w Krakowie jest stosowanie paliw stałych (węgla, drewna) w indywidualnych instalacjach grzewczych tzw. niska emisja. Bez

likwidacji tego źródła zanieczyszczeń skażenie powietrza w Krakowie nadal będzie przekraczać wszelkie dopuszczalne normy i zagrażać zdrowiu i życiu mieszkańców. Zdaniem uczestników warsztatu czyszczenie powietrza w Krakowie powinno się odbywać jednocześnie na kliku płaszczyznach. Konieczne jest wdrożenie przez władze miasta tzw. uchwały smogowej (wprowadzającej zakaz stosowania paliw stałych do ogrzewania) i przyjęcie strategii likwidacji niskiej emisji (m.in. zasad wymiany instalacji grzewczych). Jednocześnie należy rozwijać tzw. sieć ogrzewania miejskiego oraz realizować inwestycje z zastosowaniem tzw. głębokiej termomodernizacji. Nie mniej istotne jest zwiększenie obszarów zagospodarowanej zieleni miejskiej. Kraków posiada tylko 3,55 proc. terenów zieleni urządzonej. To nie oznacza, że pozostałe zielone tereny i tzw. nieużytki, są pozbawione walorów przyrodniczych. Wręcz odwrotnie. Dlatego też są tymi terenami zainteresowani inwestorzy budowlani. W ostatnich latach wykorzystywali oni często brak planu zagospodarowania przestrzennego danego terenu i lokowali tam swoje inwestycje. Obecnie dla coraz większego obszaru Krakowa są opracowane plany zagospodarowania przestrzennego. Nadal jednak proceder lokowania inwestycji w atrakcyjnych przyrodniczo miejscach trwa. Tym bardziej, zdaniem uczestników warsztatów, konieczne jest podjęcie działań mających na celu zachowanie walorów przyrodniczych oraz zwiększenie obszarów terenów zieleni urządzonej w Krakowie. W tym celu należałoby wyliczyć wartość terenów zielonych i przenieść ją do planowania przestrzennego. Miasto nie tylko powinno sprzedawać posiadane tereny, ale także wykupywać obszary przyrodniczo cenne i m.in. tworzyć tam parki. Powinno także posiadać programy zachęcające właścicieli terenów bogatych w walory przyrodnicze do ochrony tych obszarów. Zwiększyć obszar terenów zielonych mogłoby też wyznaczenie minimalnej powierzchni terenów zielonych na co najmniej 20 proc. dla każdej jednostki urbanistycznej. Miasto mogłoby też wykorzystać posiadane zasoby i stworzyć sieć parków rzecznych w Krakowie. Mogłyby one służyć nie tylko do rekreacji, ale także do ochrony przeciwpowodziowej (renaturalizacja). Rezultaty analizy SWOT Analiza SWOT została przeprowadzona w dwóch etapach. W pierwszym uczestnicy w małych gruchach pracowali nad słabymi i mocnymi stronami. Po zaprezentowaniu przez przedstawicieli grup rezultatów ich prac, doszło do dyskusji na forum ogólnym, podczas której ustalono wspólną listę mocnych i słabych stron. Szanse i zagrożenia uczestnicy warsztatu określili podczas tzw. burzy mózgów. 9

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów MOCNE STRONY bogactwo środowiska naturalnego dostępne wolne obszary pod zagospodarowanie potencjał ludzki i intelektualny działająca sieć tramwajowa zwarta struktura centrum miasta hydrografia atrakcyjność lokalizacji komunikacja zbiorowa aktywni mieszkańcy zasoby wód mineralnych system parków MOŻLIWOŚCI, SZANSE fundusze unijne członkostwo w UE integracja środowisk zawodowych kompletna, głęboka termomodernizacja rewitalizacja koordynacja działań renaturyzacji z ochroną parków i przeciwpowodziową media umiejętne wykorzystanie zasobów ludzkich intelektualnych wzrost rynków lokalnych wykorzystanie technologii informacyj-nych rozwój gospodarki agrarnej nadmiar wody dalszy rozwój turystyki SŁABE STRONY zła jakość powietrza położenie Krakowa (niecka) chaos urbanistyczny zabudowa ciągów wentylacyjnych mało parków brak świadomości społeczeństwa w zakresie planowania brak standardu urbanistycznego niewydolna gospodarka śmieciowa niewydolność komunikacyjna tylko częściowo rozpoznane zasoby środowiska zabudowywane korytarze ekologiczne wysprzedawanie gruntów skarbu państwa miasto zwrócone tyłem do rzeki Wisły niedomknięte obejście autostradowe Krakowa brak budżetu na wykup terenów przyrodniczych degradacja dopływów Wisły transport aglomeracyjny zabudowywanie i niewłaściwe wykorzystanie terenów zalewowych fragmentacja terenów zielonych "rozlewanie" miasta ZAGROŻENIA zubożenie bogactwa bioróżnorodności poprzez degradację środowiska wodnego i zabudowę korytarzy ekologicznych różnice cenowe gruntów brak zarządzania metropolitalnego brak scalania gruntów brak do końca kontroli zieleni na terenach prywatnych brak odpowiednich przepisów dotyczących zagospodarowania przestrzennego brak dobrego prawodawstwa dotyczącego powietrza mocna presja deweloperska brak polityki państwa dotyczącej inwestycji słabość egzekucyjna kadencyjność władzy wpływ na strategiczne inwestycje ignorancja prawodawstwa UE uwalnianie zawodów zmiany klimatyczne brak przygotowanych projektów (UE) brak służby cywilnej

Określenie obszarów kluczowych Obszary kluczowe zostały wypracowane w następującej kolejności: każdy z uczestników określił 5 obszarów kluczowych, wszystkie propozycje zostały zebrane w jedną listę przez moderatora i przekazane uczestnikom, uczestnicy zaznaczyli, które z obszarów ich zdaniem są oderwane od idei smart, które są priorytetowe, i które można rozwiązać w dającej się przewidzieć przyszłości, na podstawie tych danych moderator stworzył mapę obszarów kluczowych uwzględniają ich ważność i możliwość realizacji. Przy tworzeniu mapy moderator przyjął następujące założenia: - obszary są uznane za oderwane od idei smart, jeżeli tak znał więcej niż jeden uczestnik warsztatu, - o tym, czy pozostałe obszary są priorytetowe czy też nie decydują zwykłą większością przekazanych opinii. Rezultaty: a) Obszary priorytetowe i możliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości Budowa sieci parkingów przy węzłach komunikacyjnych. Rozbudowa sieci ścieżek rowerowych i dodatkowej infrastruktury związanej z tym środkiem transportu. Rozbudowa sieci tramwajowej. Wyprowadzenie ruchu kołowego z centrum miasta i rozwijanie transportu zbiorowego, ciągów pieszych i rowerowych. Uatrakcyjnić system komunikacji zbiorowej, tak aby zwiększyć jego udział z transporcie. Wdrożenie i egzekwowanie przyjętych polityk w zakresie zrównoważonego transportu, jakości powietrza, np. zgodnie z Kartą Brukselską, strategią rozwoju miasta. Wdrożenie uchwały smogowej. Przyjęcie przez władze miasta strategii niskiej emisji. Rozwój sieci ogrzewania miejskiego celem zmniejszenia niskiej emisji zanieczyszczeń. Pilotażowe inwestycje - głębokie termo-modernizacje. 11

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów Metodą ecosystem service wyliczyć wartość terenów zielonych i przenieść ją do planowania przestrzennego i wykupu terenów zielonych. Utworzenie parków rzecznych dla rekreacji, ale także ochrony przeciwpowodziowej i dla poprawy warunków dla natury (renaturalizacja). Traktowanie przyrody (flora, fauna, siedliska) jako zasób/kapitał przez pogram wykupu obszarów przyrodniczo cennych plus wprowadzenie land stewardship czyli wspomaganie, zachęcanie właścicieli prywatnych do wykonywania ochrony przyrody. Rozwijanie terenów zielonych jako wielofunkcyjnych przestrzeni funkcjonowania miasta np. jako zielone szlaki greenways. Wyznaczenie minimalnej powierzchni terenów zielonych na co najmniej 20 proc. dla każdej jednostki urbanistycznej. Stworzenie punktu informacji dla mieszkańców o ich możliwości wpływu na poprawę jakości powietrza (informacja o możliwości dotacji np. na wymianę systemu ogrzewania na proekologiczne, o systemie osłonowym w jednym miejscu, codziennie dostępnym dla obywateli). Przyjęcie przez władze miasta minimalnych zadań z zakresu ochrony środowiska (np. wykupy terenów pod parki) i wpisywanie ich w wieloletnich prognozach finansowych i planach budżetowych, nie kwotowo a procentowo. b) Obszary priorytetowe i niemożliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości Zwiększenie liczby drzew w zieleni miejskiej, zwłaszcza gatunków z lasów łęgowych. Podłączenie kamienic do sieci ciepłowniczej (uciepłowienie starych budynków). c) Obszary niepriorytetowe, ale możliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości Rozszerzenie programów edukacyjnych i informacyjnych termo-modernizacja, gospodarka odpadami, ochrona zasobów. Lokalne systemy żywnościowe: targi sprzedaży bezpośredniej, dostawy do restauracji, catering, zakupy żywności przez instytucje publiczne. Traktowanie obywateli, w tyn NGOsów, przez rządzących jako partnerów i vice versa; nadanie większej rangi dzielnicom w komisjach dialogu społecznego. Rozwój e-administracji (ograniczenie potrzeb transportowych).

Zatrzymać w studium i planach miejscowych dalszych przekształceń terenów niezabudowanych w budowlane. d) Obszary niepriorytetowe i niemożliwe do rozwiązania w dającej się przewidzieć przyszłości Promowanie wprowadzania eco-standardów na szczeblu gospodarstw domowych oraz przez pracodawców np. zielone biuro, zielony sklep przyjazny rowerom, pasywne budynki. Rozwój kolei aglomeracyjnej i remont sieci kolejowej w Małopolsce. 13

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów MATERIAŁY EKSPERCKIE Jan Adam Barański, Wydział Rozwoju Miasta UMK Miasto SMART - planowanie przestrzenne w Krakowie Miasto Smart to miasto mądre, innowacyjne, zdeterminowane do nowatorskich i odważnych działań na rzecz swojego rozwoju. Smart to także miasto odpowiadające na potrzeby swoich mieszkańców, ale również miasto ekonomiczne, oszczędne w eksploatacji, to miasto zwarte, o bogatej, wielofunkcyjnej strukturze przestrzennej, wpływającej na komfort zamieszkania i użytkowania. Wszystkie te cechy miasta smart winny być efektem realizacji planowanego i przemyślanego rozwoju. Trudno bowiem liczyć na to, że miasto w swojej bardzo skomplikowanej i złożonej strukturze funkcjonalnej i przestrzennej będzie się rozwijać w sposób harmonijny i przemyślany, bez ingerencji samorządu tak w warstwie programowania rozwoju jak i kontroli jego realizacji. W warstwie przestrzennej regulacje dotyczące rozwoju opierają się głównie na prawodawstwie centralnym (ustawy i rozporządzenia) oraz prawodawstwie lokalnym (planowanie miejscowe, a więc studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, programy i projekty, a w szerszym, pozaprzestrzennym kontekście również strategie rozwoju gmin). Rozwój, w tym również rozwój przestrzenny, jest procesem dynamicznym, uzależnionym od wielu czynników, m.in. przestrzennych, społecznych, ekonomicznych, ale i politycznych. Czynnikiem politycznym, który w sposób najmocniejszy odcisnął piętno na rozwoju naszego kraju w ostatnich dekadach, były zmiany ustrojowe w końcu lat 80-tych. Zmiany te dały jednocześnie asumpt do wprowadzenia istotnych regulacji w podejściu do planowania przestrzennego. Zostały one wdrożone zostały również i w krakowskiej rzeczywistości urbanistycznej. Kraków jako duży, drugi co do wielkości po Warszawie ośrodek miejski w Polsce, stawia przed samorządem wyjątkowo poważne wyzwania. Są one konsekwencją skali miasta, jego wielkości terytorialnej, liczebności mieszkańców i użytkowników oraz wynikającej stąd złożoności problematyki. Nakłada się na to rola miasta w regionie i kraju jako ośrodka przemysłu i wytwórczości, niezaprzeczalna funkcja potężnego ośrodka akademickiego, wiodąca rola (obok stolicy) ośrodka tzw. wysokiej kultury. Dla obsługi takiego ośrodka potrzebne są sprawne i skuteczne narzędzia prawne. Takim podstawowym narzędziem, fundamentalnym dla zagadnień urbanistycznych na poziomie gminy jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

Po kilku latach prac przygotowawczych taki dokument dla Krakowa powstał i został uchwalony w 2003 r., był on jednak naznaczony piętnem prawodawstwa minionego okresu. Dlatego już w 2006 r. Rada Miasta Krakowa uznała, że studium nie w pełni realizuje potrzeby samorządu i jego mieszkańców, a w roku 2007 podjęta została uchwała RMK o przystąpieniu do sporządzania zmiany tego dokumentu. W wyniku kilkuletniego procesu planistycznego, realizowanego w oparciu o szeroko wdrożoną zasadę partycypacji społecznej, w roku 2013 przedstawiono do publicznego wglądu projekt zmiany Studium. Projekt ten sporządzany był z uwzględnieniem nowych celów i nowych zadań stawianych przed samorządem, uwzględniających zmieniające się potrzeby mieszkańców, wskazując nowe kierunki rozwoje przy zachowaniu zasady oszczędnego korzystania z terenu oraz ograniczenia tzw. pracy transportowej mieszkańców i użytkowników. Cele jak i sam sposób prowadzenia tego procesu można określać mianem smart. Jednym z ważniejszych założeń polityki przestrzennej, które legło u podstaw nowego dokumentu Studium, jest strategia budowania policentryczności metropolitalnej struktury przestrzennej, uwzględniającej specyficzną, historycznie ukształtowaną strukturę miasta i niejako spinającej politykę przestrzenną miasta i regionu. W projekcie Studium wskazano nowe, główne kierunki rozwoju Miasta w formule czterech Projektów Strategicznych Miasta Krakowa: - zachodni (rejon portu lotniczego Balice), dla aktywizacji terenów wokół lotniska i wygenerowania nowych aktywności miejskich i komercyjnych, tj. usług związanych z branżą turystyczną i biznesową oraz dla terenów wystawienniczo-targowych, - wschodni, dla aktywizacji zaniedbanych i zdegradowanych terenów poprzemysłowych i przemysłowych stanowiących obszar niegdysiejszej Huty im. Lenina oraz terenów sąsiednich, - południowo-wschodni, dla racjonalnego i efektywnego wykorzystania dawnych terenów magazynowo-składowych oraz pokolejowych, - Park rzeki Wisły. Wyznaczone w projekcie zmiany Studium kierunki mają sprzyjać tworzeniu planistycznych, a co za tym idzie również gospodarczych mechanizmów, aktywizujących te rejony. Najważniejszym z ww. zamierzeń jest projekt Kraków - Nowa Huta Przyszłości. Program ten dotyczy obszaru o powierzchni ok. 5500 hektarów i ze względu na swoją wielkość jego realizacja przewidywana jest na kilkanaście lat. W efekcie przeprowadzenia międzynarodowego konkursu, w ramach tego wielkiego terenu wyznaczono cztery obszary o zróżnicowanych funkcjach: Park Naukowo-Technologiczny Branice, Centrum logistyczne w Wadowie i Ruszczy, Centrum wielkoskalowych wydarzeń kulturalnych Błonia 2.0 oraz Obszar sportu i rekreacji w Przylasku Rusieckim. 15

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów Narzędziem realizacji kierunków rozwoju ustalonych w studium są przede wszystkim plany miejscowe. Tylko bowiem to narządzie może zagwarantować faktyczną realizację zaplanowanego w dokumencie Studium rozwoju. Tu również nastąpił poważny przełom od stanu zapaści będącej skutkiem zmian ustawowych, obrazowanego liczbą 1,5% powierzchni Miasta z praktycznie jednym prawdziwym planem miejscowym w roku 2003 do 48,2 % powierzchni na koniec 2013 r. z liczbą 130 planów miejscowych i kolejnych 16 planach będących w trakcie procedury.

dr inż. Przemysław Szwałko, Urząd Miasta Krakowa, Wydział Kształtowania Środowiska UWARUNKOWANIA ŚRODOWISKOWE KRAKOWA - podstawą zrównoważonego planowania i rozwoju. Powierzchnia milionowego miasta (ponad 750 tys. to stali mieszkańcy, pozostali to studenci i turyści) wynosi 32 684 ha czyli ok. 327 km 2 terenów o zróżnicowanej orografii (Kopiec Piłsudskiego - 383 m n.p.m., ujście Potoku Kościelnickiego 187 m n.p.m.) i rozwiniętej sieci rzek i zbiorników wodnych (długość Wisły w granicach miasta to 41,2 km, głównych jej dopływów - ok. 84 km, pozostałych cieków - ok. 69 km; powierzchnia zbiorników wodnych - ok. 400 ha). Z tego zróżnicowania wynika bogactwo zasobów przyrody ożywionej, m.in. cennych i chronionych półnaturalnych siedlisk przyrodniczych, stanowisk wielu chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów. Mapa roślinności rzeczywistej wykonana dla całego Krakowa w latach 2006-2007 stanowi podstawę dla prac planistycznych prowadzonych z uwzględnieniem ochrony najcenniejszych siedlisk przyrodniczych i gatunków. tereny chronione Na terenie Krakowa znajdują się fragment trzech parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 4.869 ha (14,6% pow. miasta), 5 rezerwatów przyrody (48,58 ha - 0,14%), 3 obszary Natura 2000 (384,62 ha - 1,17%) i 11 użytków ekologicznych (108,64 ha - 0,33% powierzchni Krakowa). zanieczyszczenie powietrza, gospodarka odpadami, energia ciepła ziemi Ograniczony czas i objętość prezentacji pozwoliły jedynie na zasygnalizowanie problematyki związanej z zanieczyszczeniami powietrza atmosferycznego i efektów miejskiej wyspy ciepła, ze zwróceniem uwagi na wpływ ukształtowania terenu i kierunków wiatrów panujących, a przede wszystkim dużego udziału cisz wiatrowych, na dyspersję zanieczyszczeń. Bardzo pobieżnie wspomniano o skażeniu gleb dawną działalnością przemysłu. W zakresie gospodarki odpadami wskazano na funkcjonującą nowoczesną oczyszczalnię ścieków (Płaszów), przewidziane do zamknięcia w najbliższym czasie składowisko odpadów komunalnych Barycz i powstający Zakład Termicznego Przekształcania Odpadów. Dotychczas rozpoznane uwarunkowania w zakresie możliwości korzystania z zasobów geotermalnych nie są zbyt obiecujące, ale rozważane jest ich wykorzystanie na szerszą skalę. lasy i zalesienia Lasy miasta Krakowa zajmują 4,38% powierzchni miasta. Większość z nich to lasy komunalne (67,1%), a największy kompleks leśny to Las Wolski o pow. 419 ha. W ostatnich latach programem zalesień realizowano na powierzchni 75 ha. tereny zieleni miejskiej Łączna powierzchnia 42 parków miejskich wynosi 400,65 ha (1,23% pow. miasta), uzupełnienie stanowią tereny zieleni fortecznej (282 ha) i system parków rzecznych (278,58 ha + ok. 400 ha 17

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów planowanych). W przyjętym dla Krakowa w 2012 r. Programie Ochrony Środowiska wśród celów priorytetowych za najważniejsze uznano osiągniecie wymaganych standardów jakości powietrza atmosferycznego, a także wykorzystanie potencjału przyrody, zieleni i uzdrowiska dla poprawy komfortu życia mieszkańców, podniesienia atrakcyjności Krakowa i jego zrównoważonego rozwoju. Program zawiera m.in. standardy zakładania i pielęgnacji podstawowych rodzajów terenów zieleni w mieście oraz Listę rankingową planowanych inwestycji miejskich w zakresie zieleni. Realizacji tych celów służyć ma m.in. podniesienie rangi Miejskiego Architekta Krajobrazu i szczegółowa inwentaryzacja terenów zieleni.

Stanisław Deńko, Architekt SAPR, IARP SMART ENVIRONMENT - na przykładzie projektu Kraków City Park Do prezentacji problematyki związanej z tematem warsztatów jej autor wybrał przykład projektu zespołu mieszkalno usługowego pod nazwą,,kraków City Park na Zakrzówku w Krakowie, wykonany w 2009 r. w ramach IQ Konsorcjum przez Biuro architektoniczne Wizja Sp z o.o. Oryginalny projekt obejmował Miejski Park Zakrzówek oraz w jego sąsiedztwie zabudowę mieszkaniowo-usługową. Dokument strategiczny miasta Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa oraz procedowany plan miejscowy uwzględniały w obszarze przeznaczonym pod zabudowę takie funkcje jak usługi publiczne, funkcje mieszkaniowe i usługi sportu i rekreacji. Ideą przewodnią projektu, wykonywanego na zlecenie prywatnego inwestora, było kreowanie struktury urbanistycznej i przestrzeni publicznych nawiązujące do tradycji kształtowania historycznych układów zabudowy, jednak w sposób adekwatny do czasów obecnych i potrzeb społecznych związanych z rozwojem kultury i cywilizacji. Kreację nowego wzorca miasta w skali urbanistycznej traktowano jako wyraz świadomości o roli genius loci w odniesieniu do cech miasta Krakowa, o wartościach krajobrazowo-przyrodniczych miejsca oraz celach spełniających potrzeby współczesnych mieszkańców. W rozwiązaniach kierowano się także świadomością, że nowo powstające struktury przestrzenne mają służyć przyszłym pokoleniom, a zatem powinny mieć uniwersalny charakter. Idea Smart environment jest bardzo szerokim pojęciem i odnosi się tak do zagadnień przyrodniczych jak i krajobrazowych, w których przyroda i tworzona przez człowieka fizyczna struktura miasta są równie ważne. Odrębnymi, choć nierozerwalnie związanymi z pojęciem smart city dziedzinami są zagadnienia kompleksowości rozwiązań transportu (indywidualnego i masowego), szczególnie pod kątem ograniczenia szkodliwej emisji, strategia zarządzania w obszarach energooszczędności, utylizacji odpadów, ograniczenia smogu poprzez zastosowanie nowoczesnych środków systemów grzewczo-chłodniczych. Autor wychodzi z założenia, że projektowanie urbanistyczne i w jego konsekwencji planowanie przestrzenne są najważniejszymi i najtrwalszymi w skutkach elementami procesu tworzenia przyjaznego środowiska życia mieszkańców. Mądrość dzisiejszych twórców i decydentów warunkuje przyszłość najbliższych 100-u lat, jakie przewidujemy, będą okresem aktywności rodzących się dzisiaj dzieci, naszych sukcesorów. To dla nich próbujemy odpowiedzieć na rodzące się paradygmaty. Świadomość kompleksowości i komplementarności rozwiązań, łączących wymienione wyżej zagadnienia mądrego miasta, które istnieją jako uwarunkowania w już powstających wizjach przestrzennych, w których czynniki humanitarne spotykają się z najwyższym 19

Raport z warsztatów SMART ENVIRONMENT, Leszek Michno i zespół ekspertów standardem nauk ścisłych i rozwiązań technicznych jest wyrazem rozumienia celów zawartych w haśle warsztatów. Istotnymi dla realizacji przyszłych idei w projekcie,,kraków City Park są rozwiązania takie jak: wyodrębnienie z całego obszaru i ochrona terenów parkowych (ok. 87 ha) oraz nadanie im charakteru bezpiecznej i atrakcyjnej formy użytkowo-estetycznej, z ochroną i wykorzystaniem unikatowych wartości krajobrazowo-przyrodniczych, powiązanie parku z najbliższym zurbanizowanym już obecnie środowiskiem mieszkaniowym i stworzenie atrakcyjnych ciągów powiązań pieszo-rowerowych, ograniczenie uciążliwości dróg kołowych, związanych z ruchem samochodów i zanieczyszczeniem środowiska, eliminacja ich charakteru tranzytowego poprzez atrakcyjne przestrzenie krajobrazu miejskiego, rozwiązanie zabudowy w skali wysokości i proporcji zabudowanego terenu, pozwalających na realizacje idei miasta ogrodu. Ok. 50% zielonego terenu w strefie zabudowy ma charakter sadów jako strefy publicznych ciągów przemieszczania się w kierunku terenu parku. Transport kołowy, obrzeżny służy wjazdom o charakterze bramowym do wnętrz kwartałów zabudowy ( ok. 10% dodatkowo przestrzeni zielonej) i na parkingi podziemne, co uwalnia tereny pomiędzy kwartałami na publiczne ogrody i ciągi spacerowo-rowerowe, a od strony parku stanowi strefę dostępu do jego publicznego obszaru intensywnego oraz spokojnego i cichego użytkowania. Przejazd przez wnętrze kwartału ma charakter wonerff u z niewielką ilością miejsc postojowych służących mieszkańcom oraz potrzebom w sferze bezpieczeństwa pożarowego czy medycznego. Ogródki przydomowe w parterze zabudowy powiększają proporcje zieleni, tak samo jak płaskie, zielone tarasy muraw ksero-termicznych zabudowy, widoczne z okolicznych wzniesień. Krawędź parku, jako głównej przestrzeni publicznej, jest zdefiniowana strukturą zabudowy mieszkaniowej, w której w parterach od strony parku i ulicy Św. Jacka pojawiają się funkcje gastronomiczno usługowe obsługujące obrzeże parku. Drodze Wyłom dzielącej Park Miejski Zakrzówek od zabudowy towarzyszą parkingi, które, jak przy Błoniach Krakowskich, stanowią strefę dostępną dla użytkowników parku, względnie gości mieszkańców osiedla. Struktura programowa osiedla została uzupełniona w południowej części obiektem o charakterze użytkowania publicznego- centrum rekreacji i przedszkole, a w północnej w sąsiedztwie kościoła i opactwa oraz wjazdu z ulicy Twardowskiego, także projektowanego od strony ulicy Zielińskiego - rynkiem z usługami i sklepami w parterze w kształcie urbanistycznym, przypominającym Ulicę Szeroką na Krakowskim Kazimierzu. Zachowanie właściwych proporcji terenów zielonych, utworzenie wartościowej użytkowo przestrzeni parku, wyposażenie zabudowy mieszkaniowo-usługowej w ogrodowe ciągi o charakterze przestrzeni publicznej, ważne także ze względu na warunki przewietrzania wnętrz urbanistycznych to atrybuty w poszukiwaniu idei SMART CITY. Forma zapisu tej urbanistycznej wizji została w projekcie przeniesiona na język i ustalenia przyszłego planu miejscowego, mającego chronić wartości kulturowo-krajobrazowe miejsca. Projekt jest tylko prezentacją sposobu myślenia, a realia będą stawiać przed projektantami nowe wyzwania.