Prjekt Krajwy Prgram Ochrny Pwietrza w Plsce Departament Ochrny Pwietrza Warszawa, dnia 9 marca 2015 r. 1
2
Spis treści I. SYNTEZA... 4 II. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA KRAJOWEGO PROGRAMU OCHRONY POWIETRZA... 6 II. 1 Cel Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza... 6 II.2 Wprwadzenie... 6 II. 3 Miejsce i rla Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza w prcesie pprawy jakści pwietrza... 7 III. UWARUNKOWANIA PRAWNE W DZIEDZINIE JAKOŚCI POWIETRZA STAN NA LUTY 2015 R.... 10 III.1. Regulacje prawne Unii Eurpejskiej... 10 III.2. Krajwe regulacje prawne... 10 IV. ANALIZA STANU JAKOŚCI POWIETRZA W POLSCE... 12 IV.1. Stan jakści pwietrza Eurpy... 12 IV. 2. Stan jakści pwietrza w Plsce... 13 IV.3 Analiza przyczyn występwania przekrczeń pzimów dpuszczalnych i dcelwych niektórych substancji w pwietrzu w Plsce... 19 IV.4 Wpływ sektra bytw kmunalneg na stan jakści pwietrza... 22 IV.5 Wpływ sektra transprtu na stan jakści pwietrza... 25 IV.6 Wpływ zanieczyszczenia pwietrza na zdrwie ludzi... 26 IV.7 Świadmść spłeczna... 27 IV.8 Wniski... 28 V. BARIERY I OGRANICZENIA W PROCESIE POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZA... 30 VI. PRZEGLĄD REALIZOWANYCH PROGRAMÓW OCHRONY POWIETRZA NA OBSZARZE POLSKI... 32 VII. KIERUNKI DZIAŁAŃ KRAJOWEGO PROGRAMU OCHRONY POWIETRZA... 34 VIII. PARTNERSTWO NA RZECZ POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZA W POLSCE... 35 IX. KATALOG DZIAŁAŃ DO PODJĘCIA W RAMACH PROCESU POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZA... 37 X. INWESTOWANIE W OCHRONĘ POWIETRZA... 43 X.1 Śrdki krajwe przeznaczne na realizację przedsięwzięć w bszarze chrny pwietrza... 44 X.2 Śrdki zagraniczne na działania w zakresie pprawy jakści pwierza w Plsce... 49 Wykaz pjęć i skrótów użytych w pracwaniu, wg klejnści występwania... 53 3
I. SYNTEZA Celem Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza (KPOP) jest siągnięcie pprawy jakści pwietrza na terenie całej Plski. Dtyczy t w szczególnści bszarów najwyższych stężeniach zanieczyszczeń pwietrza raz bszarów, na których występują duże skupiska ludnści. Pprawa jakści pwietrza pwinna nastąpić c najmniej d stanu nie pwdująceg przekrczeń dpuszczalnych i dcelwych pzimów substancji i niezagrażająceg zdrwiu ludzi, zgdnie z wymgami prawdawstwa Unii Eurpejskiej, transpnwaneg d plskieg prządku prawneg. Analiza dtychczasw przeprwadznych cen jakści pwietrza za lata 2003-2013 wskazuje na fakt, że stan jakści pwietrza w Plsce uległ zdecydwanej pprawie. Zmienił się też udział pszczególnych sektrów gspdarczych, mających wpływ na stan jakści pwietrza. Pczątkw bserwwan największy wpływ sektra energetyki i przemysłu, a znacznie mniejszy udział sektra transprtu i sektra bytw-kmunalneg. Jednakże w wyniku stswania rzwiązań techniczntechnlgicznych i prawnych wpływ sektra przemysłu uległ znacznemu zmniejszeniu. Mim tak znacznej redukcji emisji w bszarze sektra przemysłu, standardy jakści pwietrza nadal nie są dtrzymywane. Wyniki cen rcznych, przeprwadzanych przez Inspekcję Ochrny Śrdwiska, jednznacznie wskazują, że za niedpwiedni stan jakści pwietrza w Plsce dpwiada w pierwszej klejnści zjawisk tzw. niskiej emisji, pchdzącej z sektra bytw-kmunalneg raz transprtu. Udział źródeł dpwiedzialnych za przekrczenie pzimu dpuszczalneg pyłu PM10 w skali kraju, przedstawia się następując: 88,21% - indywidualne grzewanie budynków, 4,09% - ruch pjazdów, 2,98% - emisja wtórna zanieczyszczeń pyłwych z pwierzchni dkrytych dróg i ulic, 1,68% - intensywny ruch pjazdów w centrach miast, 1,84% - przemysł, 1,17% - napływ transgraniczny, 0,02% - źródła nieantrpgeniczne. W sektrze bytw-kmunalnym stswane są częst paliwa złej jakści raz spalane są dpady w nieprzystswanych d teg celu urządzeniach grzewczych. Te niedpwiednie praktyki i zachwania wynikają z niedstatecznej świadmści spłeczeństwa wpływie ich działań na stan jakści pwietrza i związanych z tym skutkach zdrwtnych, a także ze względów eknmicznych. Craz częściej jednak uaktywniają się ruchy bywatelskie na rzecz pprawy jakści pwietrza i walki z zanieczyszczeniami. Ich uczestnicy pdnszą craz mcniej kwestie szkód na zdrwiu raz związanych z nimi ksztów finansw - spłecznych, a także bywatelskieg prawa d czysteg pwietrza. Przeprwadzne analizy wskazują na występwanie barier i graniczeń, które uniemżliwiają siągnięcie pełneg efektu eklgiczneg prgramów chrny pwietrza, realizwanych przez rgany administracji samrządwej. Dtyczy t zwłaszcza rzwiązań systemwych, prawnych, technicznych, finanswych, rganizacyjnych raz spłecznych. Bez ich wyeliminwania, nie będzie mżliwe siągnięcie pprawy stanu jakści pwietrza w Plsce. Mając na uwadze pwyższe, głównymi kierunkami działań Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza prwadzącymi d siągnięcia celu, jakim jest dtrzymanie c najmniej standardów jakści pwietrza, a tym samym pprawy jeg stanu, są: pdniesienie rangi zagadnienia jakści pwietrza pprzez sknslidwanie działań na szczeblu krajwym raz pwłanie szerkieg Partnerstwa na rzecz pprawy jakści pwietrza, włączenie spłeczeństwa w działania na rzecz pprawy jakści pwietrza pprzez zwiększenie świadmści spłecznej, rzwój technlgii sprzyjających pprawie jakści pwietrza, 4
rzwój mechanizmów finanswych sprzyjających pprawie jakści pwietrza. Kluczwe jest pdjęcie spójnych działań charakterze strategicznym, legislacyjnym, finanswym i infrmacyjnym na szczeblu krajwym, reginalnym i lkalnym. Bez szerkieg udziału mieszkańców w prgramie i zrzumienia zdrwtnych knsekwencji własnych działań skutecznść i efektywnść prgramu będzie graniczna. Dlateg tak ważne jest pdnszenie świadmści spłecznej pprzez realizację kampanii medialnych, twrzenie nwych prgramów nauczania na każdym pzimie edukacji związanych z prblematyką chrny pwietrza, jak również zapewnienie finanswania ww. działań z wykrzystaniem śrdków krajwych, unijnych i międzynardwych. Ddatkw, w perspektywie d rku 2030, planwane jest pdjęcie działań, związanych z rzwjem energetyki prsumenckiej, stswaniem dnawialnych źródeł energii raz technlgii spełniających c najmniej wytyczne Najlepszych Dstępnych Technik (BAT), które również przyczynią się d pprawy stanu jakści pwietrza. 5
II. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA KRAJOWEGO PROGRAMU OCHRONY POWIETRZA II. 1 Cel Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza Celem Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza jest siągnięcie pprawy jakści pwietrza na terenie całej Plski, a w szczególnści na bszarach, na których występują duże skupiska ludnści, a jedncześnie występują najwyższe stężenia zanieczyszczeń pwietrza. Pprawa ta ma być prwadzna c najmniej d stanu nie pwdująceg przekrczeń pzimów dpuszczalnych i dcelwych substancji w pwietrzu i niezagrażająceg zdrwiu ludzi. Krajwy Prgram Ochrny Pwietrza zawiera analizę przyczyn pwstawania przekrczeń pzimów dpuszczalnych i dcelwych niektórych substancji w pwietrzu i śrdków dtychczas pdejmwanych w celu graniczenia emisji zanieczyszczeń raz barier we wdrażaniu prgramów chrny pwietrza, jak i katalg najbardziej efektywnych, ptymalnych ksztw działań prawnych, technicznych, a także rganizacyjnych, w skali całeg kraju, które pzwlą na pdjęcie stswnych krków na szczeblu krajwym, wjewódzkim raz lkalnym, c w efekcie przyczyni się d pprawy sytuacji w tym zakresie. II.2 Wprwadzenie Zanieczyszczenia pwietrza w spsób isttny wpływają na zdrwie ludzi, pwdując wiele chrób układu ddechweg i krwinśneg. Największy wpływ zanieczyszczeń pwietrza na zdrwie ludzi bserwuje się w rejnach zurbanizwanych. Grupy najbardziej narażne t: dzieci, sby starsze raz ludzie z chrbami dróg ddechwych. Prblemy zdrwtne z pwdu ekspzycji na zanieczyszczenia pwietrza pwdują zwiększne kszty pieki zdrwtnej. Wydatki pnszne każdeg rku na leczenie chrób związanych z zanieczyszczeniami pwietrza są przenszne statecznie na bywateli, pracdawców i sektr publiczny. I tak na przykład według szacunków, kszty zewnętrzne zanieczyszczenia pwietrza w wjewództwie małplskim wynszą rcznie k. 2,8 mld zł. 1 Zanieczyszczne pwietrze ma również negatywny wpływ na kndycję eksystemów raz niszczenie materiałów (np. krzję metali). Crcznie w Plsce jest dknywana cena jakści pwietrza pd kątem jeg zanieczyszczenia 12 substancjami: dwutlenkiem siarki, dwutlenkiem aztu, tlenkiem węgla, benzenem i znem, pyłem zawiesznym PM10 i PM2,5 raz zanieczyszczeniami znaczanymi w pyle PM10: łwiem, arsenem, kadmem, niklem i benz(a)pirenem. Pmim systematycznej pprawy jakści pwietrza w Plsce, isttnym prblemem nadal pzstają: w seznie letnim zbyt wyskie stężenia znu trpsferyczneg, a w seznie zimwym pnadnrmatywne stężenia pyłu zawieszneg PM10 raz benz(a)pirenu 2. Czynnikiem wpływającym na stan jakści pwietrza są również niekrzystne warunki meterlgiczne (stany bezwietrzne, niska temperatura, mgła). Ma t znaczenie szczególnie w przypadku niskich źródeł emisji np. palenisk dmwych, lkalnych ktłwni i kmunikacji samchdwej. Pnadt, w przypadku niektórych miast plskich, isttny wpływ na pzim zanieczyszczenia pwietrza mają warunki tpgraficzne, tj. usytuwanie źródeł emisji np. w dlinach górskich lub nieckach rzek, utrudniające rzpraszanie zanieczyszczeń raz kncentracja przemysłu w aglmeracjach lub w ich bezpśrednim sąsiedztwie, jak t ma miejsce w Aglmeracji Krakwskiej raz Górnśląskiej. Najważniejszym celem działań w zakresie chrny pwietrza jest graniczenie emisji zanieczyszczeń d pwietrza w spsób pzwalający na siągnięcie pprawy jeg jakści i dtrzymania standardów kreślnych prawem. W szczególnści knieczne jest utrzymanie krzystnych tendencji w zakresie pprawy jakści pwietrza i spadku ryzyka zdrwtneg, wynikająceg z narażenia na 1 Instytut Eknmii Śrdwiska Efektywnść energetyczna w Plsce, Przegląd 2013 Dmy jednrdzinne, efektywnść energetyczna a jakść pwietrza Kraków 2014 r. 2 Stan śrdwiska w Plsce, Sygnały 2011 Główny Inspektrat Ochrny Śrdwiska, Warszawa 2011. 6
występujące w pwietrzu substancje szkdliwe dla zdrwia, tj. zn, pył zawieszny PM10 i PM2,5 i wielpierścieniwe węglwdry armatyczne. Osiągnięcie teg celu wymaga: efektywnej realizacji prgramów redukcji zanieczyszczeń; pprawy systemu zarządzania jakścią pwietrza na każdym szczeblu. Należy zauważyć, iż, pmim becnych przepisów prawnych, utrzymuje się negatywny wpływ zanieczyszczenia pwietrza na zdrwie ludzi i śrdwisk. Obecne regulacje unijne, jak również krajwe zwracają szczególną uwagę na ppulacje wrażliwe raz śrdwisk jak całść, gdyż właśnie te jednstki najdtkliwiej dczuwają skutki zanieczyszczenia pwietrza. Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Eurpejskieg i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakści pwietrza i czystszeg pwietrza dla Eurpy, w art. 15 ust. 1, wskazuje Krajwe Cele Redukcji Narażenia na pył PM2,5, dla pszczególnych krajów, kreślane na pdstawie krajwych wskaźników średnieg narażenia. Cele te knieczne są d siągnięcia w terminie d dnia 1 stycznia 2020 r. Dla Plski Krajwy Cel Redukcji Narażenia, d siągnięcia d rku 2020, wynsi 18 µg/m 3. W statnich latach Krajwy Wskaźnik Średnieg Narażenia dla Plski c prawda systematycznie ulega zmniejszeniu, i tak np. w 2011 r. wynsił 26,9 µg/m 3, w 2012 r. wynsił 26 µg/m 3, a w 2013 r. siągnął wartść 25 µg/m 3, jednakże d siągnięcia Krajweg Celu Redukcji Narażania wynsząceg 18 µg/m 3, niezbędne są dalsze redukcje teg wskaźnika. Jedncześnie należy wziąć pd uwagę fakt, że KE w rku 2013 dknała przeglądu przyjętej w 2005 r. Strategii w sprawie zanieczyszczenia pwietrza raz legislacji z niej wynikającej. Wynikiem ceny bieżących działań w zakresie chrny pwietrza na pzimie Unii Eurpejskiej, był pracwanie przez Kmisję Eurpejską Pakietu The Clean Air Plicy Package, w ramach któreg Kmisja Eurpejska prwadzi prace mające na celu wprwadzenie nwych wymagań, które mgą skutkwać zastrzeniem dtychczaswych standardów w zakresie chrny pwietrza. II. 3 Miejsce i rla Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza w prcesie pprawy jakści pwietrza Mając na uwadze utrzymujący się stan jakści pwietrza w Plsce, w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Praw chrny śrdwiska (Dz. U. z 2013 r. pz. 1232, z późn. zm.) (zwana dalej POŚ) wprwadzna zstała delegacja ustawwa, kreślna w art. 91c, który stanwi, że w przypadku, gdy przekrczenie pzimów dpuszczalnych lub dcelwych substancji w pwietrzu występuje na znacznym bszarze kraju, a działania pdjęte przez rgany administracji samrządwej nie wpływają na pprawę stanu jakści pwietrza, minister właściwy d spraw śrdwiska mże pracwać krajwy prgram chrny pwietrza, który będzie dkumentem charakterze strategicznym, wyznaczającym cele i kierunki działań, jakie pwinny zstać uwzględnine w szczególnści na szczeblu lkalnym, w prgramach chrny pwietrza. Jednak aby zwiększyć efektywnść i zasięg prwadznych działań, wniski i zalecenia zawarte w krajwym prgramie chrny pwietrza pwinny zstać uwzględnine we wszystkich dkumentach strategicznych i wyknawczych, dtyczących tematyki śrdwiska lub mających na nią wpływ, na wszystkich szczeblach zarządzania. Prjekt Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza p zakńczeniu prcesu weryfikacji i uzupełnień, jak każdy dkument strategiczny szczebla krajweg zstanie przedłżny pd brady stałeg Kmitetu Rady Ministrów raz Rady Ministrów i przyjęty uchwałą Rady Ministrów. P przyjęciu Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza, Minister Śrdwiska głsi w Dzienniku Urzędwym Rzeczypsplitej Plskiej Mnitr Plski kmunikat adresie strny internetwej, na której zamieszczny zstanie prgram raz termin, d któreg ma być n stswany. Krajwy Prgram Ochrny Pwietrza stanwić będzie integralny element spójneg systemu zarządzania z średnikreswą Strategią Bezpieczeństw Energetyczne i Śrdwisk perspektywa d 2020 r. przyjętą uchwałą Nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. Cel 3 Strategii Bezpieczeństw Energetyczne i Śrdwisk (BEIŚ) Pprawa stanu śrdwiska i Kierunek Interwencji 3.3. Ochrna pwietrza, w tym graniczenie ddziaływania energetyki, 7
stwierdza kniecznść przygtwania Krajweg Prgramu Ochrny Pwietrza, wyznaczająceg główne cele d realizacji w prgramach chrny pwietrza na szczeblu reginalnym i wjewódzkim. Pnadt w ramach pzstałych kierunków Interwencji 3.3. przewidzian działania związane z upwszechnieniem stswania technlgii graniczających emisje pyłów raz NO x i SO x jak również wdrżeniem instrumentów sprzyjających pprawie jakści pwietrza. Działania te w bszarze sektra bytw kmunalneg będą plegały na: upwszechnieniu instalacji dpylania, daztwania i dsiarczania spalin; wsparciu nwych technlgii w prdukcji ktłów spełniających wymgi Unii Eurpejskiej, w tym dyrektywy Parlamentu Eurpejskieg i Rady 2009/125/WE z 21 października 2009 r. ustanawiająca gólne zasady ustalania wymgów dtyczących ekprjektu dla prduktów związanych z energią; zmianach legislacyjnych umżliwiających wspieranie, kntrlę i egzekwwanie działań dtyczących graniczania niskiej emisji, w szczególnści w zakresie: art. 96 ustawy POŚ dtycząceg mżliwści pdjęcie przez sejmik wjewództwa uchwały dpuszczalnym spsbie i rdzaju stswanych paliw; mżliwści dfinanswania sób fizycznych w prgramach graniczania niskiej emisji (PONE); twrzeniu lkalnych instrumentów pdatkwych wspierających realizację PONE; wprwadzeniu zakazu sprzedaży dpadów pwstających przy wydbyciu węgla, którymi częst palane są budynki; przygtwaniu wytycznych dla prducentów ktłów w zakresie dtrzymywania standardów emisyjnych. W bszarze sektra transprtu, w ramach kierunków Interwencji 3.3. działania plegać będą na pracwaniu katalgu działań wpływających pzytywnie na rzwój transprtu niskemisyjneg; wspieraniu stswania paliw eklgicznych w transprcie publicznym; dfinanswaniu realizacji działań naprawczych z funduszy unijnych, krajwych i reginalnych; wspieraniu mdernizacji miejskieg transprtu zbirweg w kierunku transprtu przyjazneg dla śrdwiska. Pnieważ niezbędne d realizacji działania naprawcze, w zakresie dtrzymania standardów jakści pwietrza, dtyczą wielu sektrów gspdarki, wskazane jest uzyskanie spójnści wszystkich strategii, prgramów i planów na pzimie krajwym, reginalnym i lkalnym. W wielu przypadkach mże decydwać t efektywnści realizacji prgramów chrny pwietrza i uzyskaniu pprawy jeg jakści. Dlateg też działania wskazane w Krajwym Prgramie Ochrnie Pwietrza wykraczają pza bszar działania Ministra Śrdwiska i będą wpływały na cele kreślne w dkumentach strategicznych kraju. Zagadnienia chrny pwietrza, są uwzględnine także w dkumentach, planach, prgramach, które stanwią pdstawę d wyznaczenia kierunków pdejmwanych działań na pzimie wjewódzkim. W związku z pwyższym, Krajwy Prgram Ochrny Pwietrza pwinien uwzględniać trendy działań kreślnych w następujących dkumentach z pzimu krajweg i wjewódzkieg: Na pzimie krajwym: Plityka klimatyczna Plski - Strategie redukcji emisji gazów cieplarnianych w Plsce d rku 2020, Plityka energetyczna Plski d 2030 r., Strategia rzwju energetyki dnawialnej, Krajwy plan działań dtyczący efektywnści energetycznej dla Plski 2014, Plityka Rządu RP dla przemysłu naftweg w Plsce, Plityka dla przemysłu gazu ziemneg, Strategia działalnści górnictwa węgla kamienneg w Plsce w latach 2007-2015, Nardwa Strategia Spójnści 2007-2013, Kncepcja Przestrzenneg Zagspdarwania Kraju 2030, Strategia innwacyjnści i efektywnści gspdarki, Strategia rzwju kraju 2020. 8
Na pzimie wjewódzkim: Strategia Rzwju Wjewództwa, Plan Zagspdarwania Przestrzenneg Wjewództwa, Prgram Rzwju Infrastruktury Transprtwej Wjewództwa, Reginalny Prgram Operacyjny Wjewództwa, Prgram Ochrny Śrdwiska Wjewództwa, Prgramy Ochrny Pwietrza, Wyniki ceny jakści pwietrza i klasyfikacji stref w wjewództwie. 9
III. UWARUNKOWANIA PRAWNE W DZIEDZINIE JAKOŚCI POWIETRZA STAN NA LUTY 2015 R. III.1. Regulacje prawne Unii Eurpejskiej System ceny i zarządzania jakścią pwietrza reguluje: a) Dyrektywa Parlamentu Eurpejskieg i Rady 2004/107/WE z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie arsenu, kadmu, rtęci, niklu i wielpierścieniwych węglwdrów armatycznych w taczającym pwietrzu (Dz. Urz. UE L 23 z 26.01.2005, str. 3); b) Dyrektywa Parlamentu Eurpejskieg i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakści pwietrza i czystszeg pwietrza dla Eurpy (Dz. Urz. UE L. 152 z 11.06.2008, str.1) (tzw. dyrektywa CAFE); c) Decyzja wyknawcza Kmisji 2011/850/WE z dnia 12 grudnia 2011 r. ustanawiająca zasady stswania dyrektyw 2004/107/WE i 2008/50/WE Parlamentu Eurpejskieg i Rady w dniesieniu d systemu wzajemnej wymiany infrmacji raz sprawzdań dtyczących jakści taczająceg pwietrza (Dz. U. L 335 z 17.12.2011, str. 86-106). III.2. Krajwe regulacje prawne Ww. regulacje prawa unijneg zstały transpnwane d prawa krajweg przepisami ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Praw chrny śrdwiska (Dz. U. z 2013 r. pz. 1232, z późn. zm.), raz ustawy z dnia 3 października 2008 r. udstępnianiu infrmacji śrdwisku i jeg chrnie, udziale spłeczeństwa w chrnie śrdwiska raz cenach ddziaływania na śrdwisk (Dz. U. z 2013 r. pz. 1235 z późn. zm.). Oprócz przepisów rangi ustawwej, kwestie związane z jakścią pwietrza uregulwane są rzprządzeniami Ministra Śrdwiska: z dnia 24 sierpnia 2012 r. w sprawie pzimów niektórych substancji w pwietrzu (Dz. U. z 2012 r. pz. 1031); z dnia 13 września 2012 r. w sprawie dknywania ceny pzimów substancji w pwietrzu (Dz. U. z 2012 r. pz. 1032); z dnia 2 sierpnia 2012 r. w sprawie stref, w których dknuje się ceny jakści pwietrza (Dz. U. z 2012 r. pz. 914); z dnia 11 września 2012 r. w sprawie prgramów chrny pwietrza raz planów działań krótkterminwych (Dz. U. z 2012 r. pz. 1028); z dnia 10 września 2012 r. w sprawie zakresu i spsbu przekazywania infrmacji dtyczących zanieczyszczenia pwietrza (Dz. U. z 2012 r. pz. 1034); z dnia 14 sierpnia 2012 r. w sprawie krajweg celu redukcji narażenia (Dz. U. z 2012 r. pz. 1030); z dnia 13 września 2012 r. w sprawie spsbu bliczania wskaźników średnieg narażenia raz spsbu ceny dtrzymania pułapu stężenia ekspzycji (Dz. U. z 2012 r. pz. 1029). Pdstawwe elementy systemu chrny pwietrza, wprwadzne ustawą POŚ, bejmują: System ceny jakści pwietrza, w tym: pzimy substancji w pwietrzu, pdział bszaru kraju na strefy, bwiązek pmiarów pzimów substancji w pwietrzu, klasyfikacje stref; Przygtwanie i realizację prgramów chrny pwietrza; Pzwlenia na krzystanie ze śrdwiska, bejmujące: 10
pzwlenia zintegrwane, pzwlenia na wprwadzanie gazów i pyłów d pwietrza, system zgłszeń dla mniej isttnych źródeł emisji; Standardy emisji z pszczególnych technlgii; Pstępwanie kmpensacyjne; Prgramy dstswawcze; Obwiązek wyknywania pmiarów emisji zanieczyszczeń; Śrdki finansw - prawne chrny śrdwiska, bejmujące płaty za wprwadzanie zanieczyszczeń d pwietrza; Administracyjne kary pieniężne. Natmiast kwestie dtyczące ceny ddziaływania na śrdwisk zstały kreślne przepisami ustawy udstępnianiu infrmacji śrdwisku i jeg chrnie, udziale spłeczeństwa w chrnie śrdwiska raz cenach ddziaływania na śrdwisk. 11
IV. ANALIZA STANU JAKOŚCI POWIETRZA W POLSCE IV.1. Stan jakści pwietrza Eurpy Zgdnie z raprtem Eurpejskiej Agencji Śrdwiska Air quality in Eurpe 2014 reprt w statnich latach przekrczenia pzimów dpuszczalnych pyłu drbneg PM10 i PM2,5 występwały na większści bszaru Eurpy. Obszary z przekrczeniami pyłu PM10 bejmwały: półncne Włchy, kraje Beneluksu, bszar płudniw zachdniej Plski, Republiki Czeskiej raz Słwacji. Rys. nr 1 Przekrczenia pzimów dpuszczalnych stężeń średnidbwych pyłu PM10 w 2012 r. Jeżeli chdzi zanieczyszczenie pwietrza pyłem PM2,5, najwyższe ht - spty ntwane są na bszarach półncnych Włch raz płudniw zachdniej części Plski. Rys. nr 2 Przekrczenia pzimów dpuszczalnych stężeń średnircznych pyłu PM2,5 w 2012 r. 12
Przekrczenia pzimów dcelwych benz(a)pirenu (B(a)P) występują w całej Eurpie, jednakże najwyższe przekrczenia dntwan w Plsce, Republice Czeskiej, Węgrzech, Włszech raz Słwacji. Rys. nr 3 Przekrczenia pzimów dcelwych stężeń średnircznych B(a)P w 2012 r. IV. 2. Stan jakści pwietrza w Plsce W Plsce, pdbnie jak w innych państwach człnkwskich Unii Eurpejskiej funkcjnuje system ceny i kntrli jakści pwietrza. Oparty jest n na pmiarach prwadznych w ramach państwwej sieci mnitringu w 46 strefach: - 12 aglmeracjach, 18 miastach pwyżej 100 tys. mieszkańców, 16 bszarach wjewództw niewchdzących w skład aglmeracji i miast pwyżej 100 tys. mieszkańców. Pdział stref kreślny zstał w rzprządzeniu Ministra Śrdwiska w sprawie stref, w których dknuje się ceny jakści pwietrza. Ocena wyknywana jest w parciu kryteria ustanwine w celu chrny zdrwia i bejmuje 12 substancji (dwutlenek siarki (SO 2 ), dwutlenek aztu (NO 2 ), tlenek węgla (CO), benzen (C 6 H 6 ), zn (O 3 ), pył PM10 i PM2,5, raz łów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benz(a)piren (B(a)P), które są znaczane w pyle PM10). Natmiast cena pd kątem kryteriów kreślnych w celu chrny rślin bejmuje 3 zanieczyszczenia (dwutlenek siarki (SO 2 ), tlenki aztu (NO x ) raz zn (O 3 )). Crczna cena wyknywana jest zgdnie z art. 89 ustawy POŚ, zgdnie z bwiązującym prawem krajwym i eurpejskim. Na pdstawie wyników rcznej ceny jakści pwietrza, drębnie dla każdej substancji dknuje się klasyfikacji stref: Klasa A - stężenia zanieczyszczenia na terenie strefy nie przekraczają pzimów dpuszczalnych/dcelwych; Klasa B - stężenia zanieczyszczenia pwyżej pzimu dpuszczalneg lecz nie przekraczające pzimu dpuszczalneg pwiększneg margines tlerancji (dtyczy wyłącznie pyłu PM2,5 w latach 2010-2014); Klasa C - stężenia zanieczyszczenia pwyżej pzimów dpuszczalnych pwiększnych margines tlerancji (dtyczy wyłącznie pyłu PM2,5 w latach 2010-2014) - lub pwyżej pzimów dpuszczalnych/dcelwych, jeżeli margines tlerancji nie jest kreślny (pzstałe substancje). Każdej strefie przypisuje się jedną klasę dla każdeg zanieczyszczenia, tzw. klasę wynikwą, ddzielnie ze względu na chrnę zdrwia i ze względu na chrnę rślin. Klasa 13
wynikwa strefy dla daneg zanieczyszczenia dpwiada najmniej krzystnej spśród uzyskanych z klasyfikacji według parametrów dla teg zanieczyszczenia. Analizując wyniki rcznej ceny jakści pwietrza w strefach w Plsce, należy pamiętać, że klasa strefy jest kreślana na pdstawie stężeń występujących w rejnach ptencjalnie najbardziej zanieczyszcznych daną substancją. Zaliczenie strefy d klasy C lub B wynika z wystąpienia przekrczeń dpwiednieg pzimu substancji na kreślnym bszarze strefy i nie pwinn być utżsamiane ze złą ceną jakści pwietrza na terenie całej strefy. Wjewódzkie prgramy mnitringu śrdwiska 3 pracwane przez wjewódzkie inspektraty chrny śrdwiska kreślają systemy mnitringu jakści pwietrza w danym wjewództwie. Systemy te w głównej mierze pierają się na sieciach stacji pmiarwych rzmieszcznych w miarę ptrzeb w newralgicznych punktach wjewództwa (głównie miastach). Ddatkw, wyniki ze stacji pmiarwych są uzupełniane wyniki mdelwania matematyczneg rzprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Dane ze stacji pmiarwych grmadzne są w systemach bazdanwych Wjewódzkich Inspektratów Ochrny Śrdwiska i przesyłane są d bazy krajwej, zlkalizwanej w Głównym Inspektracie Ochrny Śrdwiska. Wjewódzkie inspektraty, zgdnie z przepisami ustawy POŚ i rzprządzeń wyknawczych, prwadzą mnitring stężeń dwutlenku siarki, dwutlenku aztu, tlenków aztu, benzenu, tlenku węgla, znu, pyłu zawieszneg PM10 i PM2,5 w pwietrzu, a także pmiary łwiu, arsenu, kadmu, niklu i benz(a)pirenu w pyle PM10. Na wybranych stacjach miejskich wjewódzkie inspektraty prwadzą również pmiary składu pyłu PM10 pd kątem zwartści wielpierścieniwych węglwdrów armatycznych (WWA). W 2013 r. cena jakści pwietrza, w ramach Państwweg Mnitringu Śrdwiska, przeprwadzna była na 219 stacjach pmiarwych, w tym na 53 stacjach autmatycznych, 71 autmatyczn - manualnych raz 95 manualnych. Natmiast liczba stanwisk pmiarwych jakści pwietrza na tych stacjach wynsiła 1336. Tabela nr 1. Liczba stacji jakści pwietrza WIOŚ funkcjnujących w ramach Państwweg Mnitringu Śrdwiska w 2013 r. Stacje WIOŚ Liczba stacji autmatyczne 53 autmatyczn-manualne 71 manualne 95 Suma 219 Zgdnie z raprtem Ocena jakści pwietrza za 2013 r. 4 spśród 46 stref w kraju, stwierdzne zstały przekrczenia w 36 strefach pzimu dpuszczalneg PM10, a w 24 strefach przekrczenie pzimu dpuszczalneg pwiększneg margines tlerancji pyłu PM2,5. Pnadt dntwan nie dtrzymywanie pzimu dpuszczalneg dwutlenku aztu w 4 strefach (Tabela nr 2). Jedncześnie w 42 strefach dntwane zstały przekrczenia pzimu dcelweg dla benz(a)pirenu, w 4 strefach arsenu (Tabela nr 3) raz w 6 strefach znu (Tabela nr 4).W tabelach nr 2-4 przedstawine zstały wyniki ceny jakści pwietrza dla bszaru Plski, za rk 2013. 3 Infrmacja na temat systemu mnitringu jakści pwietrza, Prtal jakści pwietrza, http://pwietrze.gis.gv.pl/gis/site/cntent/measuring_air_assessment_measurings. 4 Państwwy Mnitring Śrdwiska Inspekcja Ochrny Śrdwiska, Źródł: pracwanie Instytut Ochrny Śrdwiska Państwwy Instytut Badawczy. 14
Tabela nr 2. Liczba stref zalicznych d kreślnych klas (chrna zdrwia) w pszczególnych wjewództwach według ceny rcznej jakści pwietrza za 2013 r. - C 6 H 6, NO 2, SO 2, Pb, PM10, PM2,5, CO Wjewództ w Liczb a stref w wj ewódz twie Liczba stref w danej klasie dla C 6H 6 Liczba stref w danej klasie dla NO 2 Liczba stref w danej klasie dla SO 2 Liczba stref w danej klasie dla łwiu Pb Liczba stref w danej klasie dla pyłu PM10 1) Liczba stref w danej klasie dla pyłu PM2,5 Liczba stref w danej klasie dla CO A C A C A C A C A C A B C A C dlnśląskie 4 4 3 1 4 4 4 2 2 4 kujawskpmrskie 4 4 4 4 4 4 4 4 lubelskie 2 2 2 2 2 2 2 2 lubuskie 3 3 3 3 3 1 2 3 3 łódzkie 2 2 2 2 2 2 2 2 małplskie 3 3 2 1 3 3 3 3 3 mazwieckie 4 4 3 1 4 4 4 4 4 plskie 2 2 2 2 2 2 1 1 2 pdkarpacki e 2 2 2 2 2 2 2 2 pdlaskie 2 2 2 2 2 2 1 1 2 pmrskie 2 2 2 2 2 1 1 1 1 2 śląskie 5 5 4 1 3 5 5 5 5 świętkrzysk ie 2 2 2 2 2 2 2 2 warmińskmazurskie 3 3 3 3 3 3 3 3 wielkplski e 3 3 3 3 3 3 2 1 3 zachdnip mrskie 3 3 3 3 3 2 3 3 Suma 46 46 0 42 4 46 0 46 0 10 36 22 0 24 46 0 1) klasa wynikwa dla pyłu zawieszneg PM10 zstała kreślna na pdstawie stężeń średnircznych i 24 h. W strefach, w których zstał przekrczne stężenie pzimu dpuszczalneg dla rku zstały również przekrczne stężenia pzimu dpuszczalneg dla 24 h. 2) w krajwej cenie jakści pwietrza jedną strefę, dlnśląską, zaliczn d klasy C dla tlenku węgla, przy uwzględnieniu drębnych kryteriów bwiązujących w Plsce dla bszarów uzdrwisk. W wyniku klasyfikacji wg jednlitych kryteriów na bszarze całeg kraju, zgdnych z Dyrektywą 2008/50/WE (tzn. z pminięciem drębnych nrm dla uzdrwisk), strefę dlnśląską dla CO zaliczn d klasy A. 15
Tabela nr 3. Liczba stref zalicznych d kreślnych klas (chrna zdrwia) w pszczególnych wjewództwach według ceny rcznej jakści pwietrza (OR) za 2013 r. As, Cd, Ni, B(a)P Wjewództw Liczba stref w wjewództwie Liczba stref w danej klasie dla As Liczba stref w danej klasie dla Cd Liczba stref w danej klasie dla Ni Liczba stref w danej klasie dla B(a)P A C A C A C A C dlnśląskie 4 1 2 4 4 4 kujawsk-pmrskie 4 4 4 4 1 3 lubelskie 2 2 2 2 2 lubuskie 3 1 2 3 3 3 łódzkie 2 2 2 2 2 małplskie 3 3 3 3 3 mazwieckie 4 4 4 4 4 plskie 2 2 2 2 2 pdkarpackie 2 2 2 2 2 pdlaskie 2 2 2 2 1 1 pmrskie 2 2 2 2 2 śląskie 5 5 5 5 5 świętkrzyskie 2 2 2 2 2 warmińsk-mazurskie 3 3 3 3 3 wielkplskie 3 3 3 3 3 zachdnipmrskie 3 3 3 3 3 Suma 46 42 4 46 0 46 0 4 42 16
Tabela nr 4. Liczba stref zalicznych d kreślnych klas w pszczególnych wjewództwach według ceny rcznej jakści pwietrza (OR) za 2013 r. chrna zdrwia, zn Wjewództw Liczba stref w wjewództwie Liczba stref w danej klasie dla O 3 A C D1 D2 dlnśląskie 4 1 3 4 kujawsk-pmrskie 4 4 4 lubelskie 2 2 2 lubuskie 3 3 3 łódzkie 2 2 2 małplskie 3 3 3 mazwieckie 4 4 4 plskie 2 2 2 pdkarpackie 2 2 2 pdlaskie 2 2 2 pmrskie 2 2 2 śląskie 5 4 1 5 świętkrzyskie 2 2 2 warmińsk-mazurskie 3 3 3 wielkplskie 3 3 3 zachdnipmrskie 3 3 3 Suma 46 40 6 0 46 Klasa D1 - stężenia znu na terenie strefy nie przekraczają pzimu celu długterminweg kreślneg w celu chrny zdrwia. Klasa D2 - na terenie strefy rejestrwane są stężenia znu pwyżej pzimu celu długterminweg kreślneg w celu chrny zdrwia. Pdsumwując wyniki dtychczasw przeprwadznych cen jakści pwietrza za lata 2003-2013, mżna jednznacznie stwierdzić, że stan jakści pwietrza uległ zdecydwanej pprawie, zmienił się też udział pszczególnych sektrów gspdarczych, mających wpływ na stan jakści pwietrza w Plsce. Pczątkw bserwwan największy wpływ sektra energetyki i przemysłu, a znacznie mniejszy udział sektra transprtu i sektra bytw-kmunalneg. Jednakże w wyniku stswania rzwiązań techniczn-technlgicznych (technlgie BAT) i prawnych (pzwlenia zintegrwane) wpływ sektra przemysłu uległ znacznemu zmniejszeniu. Wśród przyczyn złej jakści pwietrza w strefach becnie bserwuje się zwiększny udział sektra bytw-kmunalneg i transprtu, przy niewielkim wpływie sektra przemysłu (dpwiedni k. 90%, 5%, 5%). Dane emisyjne z lat 1989 2013 wskazują na graniczenie emisji pyłów pnad 80%, dwutlenku siarki k. 70% raz tlenków aztu blisk 40%, przy jednczesnym wzrście prdukcji przemysłwej (rys. nr 5). Pczątkw na etapie transfrmacji gspdarki nardwej zmniejszenie zanieczyszczeń pwietrza wynikał z likwidacji przestarzałych prcesów technlgiczn energchłnnych. Klejne redukcje 17
emisji zanieczyszczeń wynikały z pprawy efektywnści wykrzystywanych paliw, a także zastępwania niektórych paliw knwencjnalnych paliwami niskemisyjnymi, mniej uciążliwymi dla śrdwiska. Zmniejszna emisja w statnich latach wynika także z dstswania prawdawstwa krajweg d wymgów Unii Eurpejskiej w zakresie dużych biektów energetyczneg spalania, w tym w zakresie dyrektywy Parlamentu Eurpejskieg i Rady 2001/80/WE z dnia 23 października 2001 r. w sprawie graniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń d pwietrza z dużych biektów energetyczneg spalania, dyrektywy Parlamentu Eurpejskieg i Rady z 2010/75/UE z dnia 24 listpada 2010 r. w sprawie emisji przemysłwych (zintegrwane zapbieganie zanieczyszczenim i ich kntrla) raz dyrektywy Parlamentu Eurpejskieg i Rady 2001/81/WE z dnia 23 października 2001 r. w sprawie krajwych pułapów emisji dla niektórych rdzajów zanieczyszczenia pwietrza. Od rku 2003 emisje głównych zanieczyszczeń pwietrza pzstają na zbliżnym pzimie lub, tak jak t ma miejsce w dniesieniu d dwutlenku siarki, emisje z rku na rk są mniejsze, lecz spadek ten nie jest już tak znaczący jak w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Na rys. nr 4 przedstawina zstała redukcja emisji zanieczyszczeń pwietrza w latach 1988 2014, w pdziale na sektry gspdarki: przemysł, transprt i sektr bytwkmunalny. Rys. nr 4 Redukcja emisji zanieczyszczeń pwietrza w Plsce w latach 1988-2014 w pdziale na sektry gspdarki: przemysł, transprt i sektr bytw-kmunalny Na rys. nr 5 przedstawin spadkwy trend emisji głównych zanieczyszczeń pwietrza, pchdzących z sektra przemysłweg, d rku 1988. Rys. nr 5 Redukcja emisji zanieczyszczeń pwietrza w Plsce, w latach 1988 2013 na tle prdukcji przemysłwej 250 200 % 150 100 50 0 1988 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016 SO2 NOx Pył Wzrst gspdarczy 18
Mim tak znacznej redukcji emisji w bszarze sektra przemysłu, standardy jakści pwietrza nie są dtrzymywane. IV.3 Analiza przyczyn występwania przekrczeń pzimów dpuszczalnych i dcelwych niektórych substancji w pwietrzu w Plsce Analiza wyników cen rcznych, przeprwadzanych przez Inspekcję Ochrny Śrdwiska, jednznacznie wskazuje, że za niedpwiedni stan jakści pwietrza w Plsce dpwiada zjawisk tzw. niskiej emisji, pchdzącej z sektra bytw kmunalneg raz transprtu. Rys. nr 6 Przyczyny przekrczeń dpuszczalneg pzimu pyłu PM10 w pwietrzu (stężenia średnirczneg) w strefach zalicznych d klasy C w 2013 rku, wskazane jak główne udział prcentwy w skali kraju 5 Legenda: S1 - ddziaływanie emisji związanej z intensywnym ruchem pjazdów w centrum miasta, S2 - ddziaływanie emisji związanej z ruchem pjazdów na głównej drdze leżącej w pbliżu stacji, S3 - ddziaływanie emisji z zakładów przemysłwych, ciepłwni, elektrwni zlkalizwanych w pbliżu stacji pmiarwej, S5 - ddziaływanie emisji związanych z indywidualnym grzewaniem budynków, S16 - emisja wtórna zanieczyszczeń pyłwych z pwierzchni dkrytych, np. dróg, chdników, bisk, S18 - emisja zanieczyszczeń pyłwych z pwierzchni pylących, np. pól, nieutwardznych dróg i placów, S22 - zanieczyszczeń spza strefy - przeważa emisja z indywidualneg grzewania dmów i mieszkań. Za przekrczenie pzimu dpuszczalneg pyłu PM10 (wartść średnirczna 40 µg/m 3 ) w skali kraju, w 88,21% dpwiada indywidualne grzewanie budynków (S5), w 4,09% ruch pjazdów (S2), w 2,98% emisja wtórna zanieczyszczeń pyłwych z pwierzchni dkrytych dróg i ulic (S16), a w 1,68% intensywny ruch pjazdów w centrum miasta (S1). Udział przemysłu (S3) jest marginalny i wynsi 1,84%. 5 Rys. 7, 8 i 9: źródł danych: PMŚ - Inspekcja Ochrny Śrdwiska. Opracwanie: Instytut Ochrny Śrdwiska PIB, Warszawa 2014 r. 19
Najwyższe stężenia 24-gdzinneg pyłu PM10 (wartść średnidbwa 50 µg/m 3 ), spśród zarejestrwanych w 2013 r. na pszczególnych stanwiskach w aglmeracjach i rzważanych miastach, wynsiły d 103 µg/m 3 d 430 µg/m 3, przy czym pzim alarmwy (300 µg/m 3 ) był przekrczny na terenie strefy śląskiej. Przekrczenie pzimu infrmwania (200 µg/m 3 ) wystąpił w strefach: dlnśląskiej, kujawsk pmrskiej, małplskiej, plskiej, pdkarpackiej i śląskiej raz Aglmeracjach: Krakwskiej, Górnśląskiej, Rybnick Jastrzębskiej i mieście Bielsk Biała. Rys. nr 7 Przyczyny przekrczeń dpuszczalneg średnirczneg pzimu pyłu PM2,5 w strefach zalicznych d klasy C w 2013 rku, wskazane jak główne dla pszczególnych przypadków przekrczeń udział prcentwy w skali kraju Legenda: S1 - ddziaływanie emisji związanej z ruchem pjazdów w centrum miasta z intensywnym ruchem S2 - ddziaływanie emisji związanej z ruchem pjazdów na głównej drdze leżącej w pbliżu stacji S3 - ddziaływanie emisji z zakładów przemysłwych, ciepłwni, elektrwni zlkalizwanych w pbliżu stacji pmiarwej S5 - ddziaływanie emisji związanych z indywidualnym grzewaniem budynków. Za przekrczenie pzimu dpuszczalneg pyłu PM2,5 (wartść średnirczna 25 µg/m 3 ) w skali kraju dpwiada w 86,5% indywidualne grzewanie budynków (S5), w 8,1% ruch pjazdów w pbliżu stacji pmiarwej (S2), raz p 2,7% intensywny ruch pjazdów w centrum miasta (S1) i zakłady przemysłwe, ciepłwnie (S3). Wartści stężeń średnich rcznych pyłu PM2,5 uzyskane z pmiarów w rzważanych aglmeracjach i miastach, w których wystąpiły przekrczenia standardu, wynsiły w 2013 rku d 27 µg/m 3 d 43 µg/m 3. Stężenia pwyżej 30 µg/m 3 teg zanieczyszczenia zantwan w strefach: małplskiej, plskiej, śląskiej, Aglmeracjach: Krakwskiej, Górnśląskiej, Rybnick Jastrzębskiej raz miastach Bielsk Biała i Kalisz. 20