BEZPIECZEŃSTWO CHEMICZNE LESZEK ŁUKASIK
ISTOTA BEZPIECZEŃSTWA CHEMICZNEGO Bezpieczeństwo chemiczne jest to całokształt środków prawnych, organizacyjnych i technicznych dla kontroli i profilaktyki zagroŝeń dla zdrowia człowieka i dla środowiska, związanych z wytwarzaniem, przetwarzaniem, dystrybucją, transportem i składowaniem oraz stosowaniem chemikaliów tj. surowców, półproduktów i produktów przemysłu chemicznego i przemysłów pokrewnych. 2
METODYKA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA CHEMICZNEGO (1) Nie wszystkie chemikalia stwarzają jednakowo powaŝne zagroŝenie dla zdrowia i Ŝycia człowieka oraz dla środowiska. Ryzyko związane z ich oddziaływaniem, a takŝe sposób tego oddziaływania jest uwarunkowany przez zespół posiadanych przez nie właściwości. 3
METODYKA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA CHEMICZNEGO (2) Metodyka działań dotyczące zasad bezpiecznego postępowania z chemikaliami musi obejmować: definicję chemikaliów, które ze względu na swoje właściwości stwarzają tak duŝe ryzyko dla zdrowia i Ŝycia człowieka oraz dla jego środowiska, Ŝe naleŝy je uznać za niebezpieczne; kryteria uprawniające do takiego zaklasyfikowania, rodzaje zagroŝeń stwarzanych przez te produkty, a takŝe ich wykaz zawierający informację o tych zagroŝeniach; obowiązki prawne w zakresie produkcji, przewozu, przechowywania i stosowania chemikaliów; obowiązki w zakresie technicznych środków bezpieczeństwa dotyczących bezpiecznej produkcji, przewozu, przechowywania i stosowania chemikaliów. 4
REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE CHEMIKALIÓW Regulacje prawne dotyczące chemikaliów dzielą się na trzy grupy. 1. Przepisy dotyczące produkcji, obrotu (handlu) i stosowania chemikaliów określanych jako substancje i preparaty chemiczne. Podstawa prawna: Ustawa z 11.01.2001 o substancjach i preparatach chemicznych (Dz.U. z 2001 r. Nr 11, poz.85 z późn. zm.) 2. Przepisy dotyczące transportu drogowego chemikaliów i innych materiałów określonych nazwą materiałów niebezpiecznych. Podstawa prawna: Oświadczenie rządowe w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu Umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR), sporządzonej w Genewie dnia 30 września 1957 r., wraz ze znowelizowanymi tekstami załączników A i B do tej umowy. (Dz.U. z 1999 r. Nr 30, poz.287 z późn. zm.) 3. Przepisy dotyczące najwyŝszych dopuszczalnych stęŝeń chemikaliów będących czynnikami szkodliwymi dla zdrowia w środowisku pracy. Podstawa prawna: Rozporządzenie MPiPS z 29.11.2002 o w sprawie najwyŝszych stęŝeń i natęŝeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku ptacy (Dz.U. z 2002 r. Nr 217, poz.180) 5
SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE (1) INSPEKTOR ds. SUBSTANCJI i PREPARATÓW CHEMICZNYCH Inspektor ds. Substancji i Preparatów Chemicznych jest organem administracji państwowej powołanym do nadzoru nad przestrzeganiem przepisów dotyczących substancji i preparatów chemicznych przy ich produkcji, w obrocie i przy stosowaniu 6
SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE (2) DEFINICJE Definicje: substancje chemiczne to pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie, w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą jakiegokolwiek procesu produkcyjnego, ze wszystkimi dodatkami wymaganymi dla zachowania ich trwałości oraz wszystkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, jednak bez rozpuszczalników, które moŝna oddzielić bez wpływu na trwałość substancji i bez zmiany jej składu; preparaty chemiczne to mieszaniny lub roztwory składające się co najmniej z dwóch substancji; substancje niebezpieczne i preparaty niebezpieczne - to substancje i preparaty zaklasyfikowane co najmniej do jednej z poniŝszych kategorii: 7
SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE (3) Substancje chemiczne ze względu na zasób informacji o ich właściwościach dzielą się na: substancje istniejące - rozumie się przez to substancje umieszczone na liście substancji chemicznych występujących w produkcji lub w obrocie, przez ministra; lista ta zawiera Europejski Wykaz Istniejących Substancji o Znaczeniu Komercyjnym (EINECS); substancje nowe - rozumie się przez to substancje nie umieszczone na liście; polimery. 8
SUBSTANCJE I PREPARATY CHEMICZNE (4) substancje niebezpieczne i preparaty niebezpieczne - to substancje i preparaty zaklasyfikowane co najmniej do jednej z poniŝszych kategorii: 1) substancje i preparaty o właściwościach wybuchowych, 2) substancje i preparaty o właściwościach utleniających, 3) substancje i preparaty skrajnie łatwopalne, 4) substancje i preparaty wysoce łatwopalne, 5) substancje i preparaty łatwopalne, 6) substancje i preparaty bardzo toksyczne, 7) substancje i preparaty toksyczne, 8) substancje i preparaty szkodliwe, 9) substancje i preparaty Ŝrące, 10) substancje i preparaty draŝniące, 11) substancje i preparaty uczulające, 12) substancje i preparaty rakotwórcze, 13) substancje i preparaty mutagenne, 14) substancje i preparaty działające szkodliwie na rozrodczość, 15) substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska. 9
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE ZNAKI OSTRZEGAWCZE 10
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE ZWROTY OKREŚLAJĄCE RODZAJ ZAGROśENIA R (PRZYKŁADY) R10 - Substancja łatwopalna R11 - Substancja wysoce łatwopalna R12 - Substancja skrajnie łatwopalna R14 - Reaguje gwałtownie z wodą R15 - W kontakcie z wodą wyzwala wysoce łatwopalne gazy R16 - Wybucha po zmieszaniu z substancjami utleniającymi R17 - Samorzutnie zapala się w powietrzu R18 - Podczas stosowania moŝe wytwarzać łatwopalne lub wybuchowe mieszaniny par z powietrzem R19 - MoŜe tworzyć wybuchowe nadtlenki R20 - Działa szkodliwie w przypadku naraŝenia drogą oddechową R21 - Działa szkodliwie w przypadku kontaktu ze skórą R22 - Działa szkodliwie w przypadku spoŝycia R23 - Działa toksycznie w przypadku naraŝenia drogą oddechową 11
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE ZWROTY DOTYCZĄCE PRAWIDŁOWEGO POSTĘPOWANIA Z NIEBEZPIECZNĄ SUBSTANCJĄ CHEMICZNĄ S (PRZYKŁADY) S15 - Nie przechowywać w ciepłym miejscu S16 - Nie przechowywać w pobliŝu źródeł ognia - nie palić tytoniu S17 - Nie przechowywać razem z materiałami łatwopalnymi S18 - Otwierać pojemnik ostroŝnie, zachować ostroŝność w trakcie wszelkich manipulacji S20 - Nie spoŝywać posiłków i napojów podczas stosowania substancji S21 - Nie palić tytoniu w czasie stosowania substancji S22 - Nie wdychać pyłu S23 - Nie wdychać gazu/dymu/pary/aerozolu/ (rodzaj określa producent) S24 - Unikać zanieczyszczenia skóry S25 - Unikać zanieczyszczenia oczu 12
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE KARTA CHARAKTERYSTYKI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNEJ LUB PREPARATU NIEBEZPIECZNEGO (1) Karta charakterystyki substancji niebezpiecznej lub preparatu niebezpiecznego, zwana dalej kartą charakterystyki, stanowi zbiór informacji o niebezpiecznych właściwościach substancji lub preparatu oraz zasadach i zaleceniach ich bezpiecznego stosowania. Jest przeznaczona przede wszystkim dla uŝytkowników prowadzących działalność zawodową w celu umoŝliwienia im podjęcia w miejscu pracy środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia człowieka i środowiska 13
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE KARTA CHARAKTERYSTYKI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNEJ LUB PREPARATU NIEBEZPIECZNEGO (2) Osoba wprowadzająca do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny jest obowiązana do bezpłatnego udostępnienia ich odbiorcy karty charakterystyki takiej substancji lub preparatu, najpóźniej w dniu ich pierwszej dostawy. W przypadku pojawienia się nowych istotnych informacji, osoba ta ma obowiązek zaktualizować kartę charakterystyki. Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny ma obowiązek zapoznania się z kartą charakterystyki. Osoba stosująca substancję niebezpieczną lub preparat niebezpieczny, która wie, Ŝe mogą one stworzyć zagroŝenie dla zdrowia człowieka lub środowiska, ma obowiązek podjęcia niezbędnych działań zapobiegających powstaniu zagroŝenia. 14
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE KARTA CHARAKTERYSTYKI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNEJ LUB PREPARATU NIEBEZPIECZNEGO (3) 1. Identyfikacja substancji chemicznej i przedsiębiorstwa 2. Skład/informacja o składnikach 3. Identyfikacja zagroŝeń 4. Pierwsza pomoc 5. Postępowanie w przypadku poŝaru 6. Postępowanie w przypadku uwolnienia do środowiska 7. Obchodzenie się z substancją i magazynowanie 8. Kontrola naraŝenia/środki ochrony indywidualnej 9. Właściwości fizykochemiczne 10. Stabilność i reaktywność 11. Informacje toksykologiczne 12. Informacje ekologiczne 13. Postępowanie z odpadami 14. Informacje o transporcie 15. Informacje dotyczące uregulowań prawnych 16. Inne informacje 15
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE OPAKOWANIA Opakowania substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych wprowadzanych do obrotu powinny: 1) mieć konstrukcję uniemoŝliwiającą wydostanie się zawartości z opakowania w sposób przypadkowy; wymóg ten nie ma zastosowania, jeŝeli wymagane są szczególne techniczne środki bezpieczeństwa, 2) być wykonane z materiałów odpornych na niszczące działanie ich zawartości i uniemoŝliwiających tworzenie się substancji niebezpiecznych w wyniku chemicznego oddziaływania zawartości na materiał opakowania, 3) zachowywać szczelność w warunkach działających na opakowanie obciąŝeń i napięć w trakcie jego normalnej eksploatacji, 4) w przypadku opakowań z zamknięciami wielokrotnego uŝytku, gwarantować zachowanie ich szczelności podczas wielokrotnego otwierania i zamykania w warunkach normalnej eksploatacji. 16
SUBSTANCJE I PREPARATY NIEBEZPIECZNE OZNAKOWANIE OPAKOWAŃ Oznakowanie opakowania substancji niebezpiecznej i preparatu niebezpiecznego obejmuje nazwę umoŝliwiającą jednoznaczną identyfikację substancji lub preparatu, nazwy określonych substancji niebezpiecznych zawartych w preparacie, nazwę i siedzibę, a w przypadku osoby fizycznej imię i nazwisko oraz adres osoby wprowadzającej substancję lub preparat do obrotu oraz odpowiednie, zgodne z przepisami znaki ostrzegawcze i napisy, a takŝe informacje o wymaganym postępowaniu z opróŝnionymi opakowaniami, zgodnie z obowiązującymi przepisami. 17
MATERIAŁY NIEBEZPIECZNE wg UMOWY ADR DEFINICJA Zgodnie z postanowieniami Umowy ADR, materiały niebezpieczne to takie materiały i przedmioty, których przewóz jest zabroniony albo dopuszczony na określonych w tej Umowie warunkach. Materiały niebezpieczne, to głównie produkty wytworzone przez przemysł chemiczny w stanie naturalnym lub ich mieszaniny albo przedmioty wypełnione tymi substancjami (np. materiały pirotechniczne, pociski, granaty, butle z gazami itp.), które są przewoŝone transportem morskim, śródlądowym, lotniczym, kolejowym, drogowym. Określenie materiały niebezpieczne jest określeniem znacznie szerszym niŝ niebezpieczne substancje chemiczne i obejmuje znacznie liczniejszą grupę wyrobów o właściwościach agresywnych. 18
MATERIAŁY NIEBEZPIECZNE wg UMOWY ADR ZAŁĄCZNIK A Załącznik A do Umowy ADR zawiera: definicję i przepisy ogólne, klasyfikację oraz wykazy materiałów niebezpiecznych, wymagania dotyczące opakowań tych materiałów, warunki bezpieczeństwa dotyczące materiałów i przedmiotów wybuchowych, znitrowanych mieszanin celulozy, materiałów ciekłych zapalnych, promieniotwórczych, zasady stosowania napisów oraz nalepek ostrzegawczych. 19
MATERIAŁY NIEBEZPIECZNE wg UMOWY ADR ZAŁĄCZNIK B Załącznik B do Umowy ADR zawiera: wymagania dotyczące środków przewozowych oraz świadectw ich dopuszczenia do przewozu, wymagania i warunki szkolenia kierowców tych pojazdów, wymagania dotyczące znakowania pojazdów. 20
KLASY MATERIAŁÓW NIEBEZPIECZNYCH wg. ADR a. klasa 1 - materiały i przedmioty wybuchowe, b. klasa 2 - gazy, c. klasa 3 - materiały ciekłe zapalne, d. klasa 4.1 - materiały stałe zapalne, e. klasa 4.2 - materiały samozapalne, f. klasa 4.3 - materiały wytwarzające w zetknięciu z wodą gazy zapalne, g. klasa 5.1 - materiały utleniające, h. klasa 5.2 - nadtlenki organiczne, i. klasa 6.1 - materiały trujące, j. klasa 6.2 - materiały zakaźne, k. klasa 7 - materiały promieniotwórcze, l. klasa 8 - materiały Ŝrące, m. klasa 9 - róŝne materiały i przedmioty niebezpieczne. 21
NALEPKI OSTRZEGAWCZE (ZGODNE Z PRZEPISAMI ADR) 22
TOKSYKOLOGIA PRZEMYSŁOWA DEFINICJE (1) Do oceny właściwości toksycznych substancji chemicznych stosowane są następujące wskaźniki przyjęte w powszechnej praktyce toksykologii przemysłowej: LD 50 (dawka śmiertelna medialna), ilość substancji, która podana zwierzętom doświadczalnym doustnie lub na skórę powoduje śmierć połowy zwierząt w badanej grupie. Wynik podaje się w jednostkach wagowych substancji na jednostkowy cięŝar organizmu (mg/kg), określając gatunek zwierząt, jakie zostały uŝyte do doświadczeń oraz informacje o drodze podania substancji. Jeśli substancja występuje w warunkach doświadczenia w postaci gazu, to podaje się wskaźnik LC 50 LC 50 (stęŝenie śmiertelne medialne), który ustala się na podstawie stęŝenia substancji (mg/l lub mg/m 3 ), która podana zwierzętom doświadczalnym inhalacyjnie przez zadany okres czasu (w godzinach) powoduje śmierć połowy zwierząt w badanej grupie. Wynik podaje się w mg/m 3 /n godz. 23
TOKSYKOLOGIA PRZEMYSŁOWA DEFINICJE (2) Toksyczne (szkodliwe) substancje chemiczne) są to substancje gazowe, ciekłe lub stałe, powodujące szkodliwe efekty w organizmach Ŝywych. Mogą się one wchłaniać (przedostawać się) do organizmu drogą oddechową, przez skórę i błony śluzowe i (aczkolwiek w praktyce toksykologii przemysłowej rzadko) drogą pokarmową. Dawka jest to ilość substancji chemicznej wchłonięta do organizmu określoną drogą, warunkująca brak lub wystąpienie określonych efektów biologicznych (objawów), wyraŝonych odsetkiem organizmów reagujących na tą dawkę. Dawkę wyraŝa się zazwyczaj w jednostkach wagowych na jednostkę masy lub powierzchni ciała (najczęściej w mg/ kg), niekiedy dodatkowo określa się czas działania (np. na dobę). 24
TOKSYKOLOGIA PRZEMYSŁOWA KLASYFIKACJA SUBSTANCJI LUB PREPARATU wg DAWEK Klasa toksyczności LD 50 doustnie szczur LD 50 na skórę szczur lub królik LC 50 inhalacyjnie szczur LC 50 inhalacyjnie szczur mg/kg mg/kg mg/l/4h mg/l/4h bardzo toksyczne powyŝej 25 powyŝej 50 powyŝej 0,25 powyŝej 0,5 toksyczne 25-200 50-400 0,25-1 0,5-2 szkodliwe 200-2000 400-2000 1-5 2-20 25
NAJWYśSZE DOPUSZCZALNE STĘśENIA CHEMICZNYCH I PYŁOWYCH CZYNNIKÓW SZKODLIWYCH DLA ZDROWIA DEFINICJE 1. najwyŝsze dopuszczalne stęŝenie (NDS) wartość średnia waŝona stęŝenia wyraŝonego w mg/m 3, którego oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygodniowego wymiaru czasu pracy określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń, 2.najwyŜsze dopuszczalne stęŝenie chwilowe (NDSCh) - wartość średnia stęŝenia, które nie powinna spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia pracownika, jeŝeli występuje w środowisku pracy nie dłuŝej niŝ 15 minut i nie częściej niŝ 2 razy w w czasie zmiany roboczej, w odstępie czasu nie krótszym niŝ 1 godzina, 3. najwyŝsze dopuszczalne stęŝenie pułapowe (NDSP) wartość stęŝenia, które ze względu na zagroŝenie zdrowia lub Ŝycia pracownika nie moŝe być w środowisku pracy przekroczone w Ŝadnym momencie. 26