N E K R O L O G I N É C R O L O G I E Rocznik Slawistyczny, t. LIX, 2010 ISSN 0080-3588 Stanisław Kochman (7 VI 1935 3 IV 2010) W Wielką Sobotę 3 kwietnia 2010 r. zmarł nagle w Opolu Profesor Stanisław Kochman wybitny językoznawca slawista, organizator życia naukowego i akademickiego, niepospolita osobowość. Ledwo pięć lat temu w ramach międzynarodowej konferencji frazeologicznej czciliśmy jubileusz 70-lecia Profesora, wręczając Mu 800-stronicową księgę Ogród nauk fi lologicznych 1 z tekstami osiemdziesięciorga znakomitych slawistów polskich i zagranicznych; był to piękny gest i hołd ze strony kolegów, przyjaciół, współpracowników i licznych uczniów Profesora. Zebraliśmy też rozproszone po trudno dziś dostępnych wydaw- 1 Ogród nauk fi lologicznych. Księga jubileuszowa poświęcona profesorowi Stanisławowi Kochmanowi, red. nauk. M. Balowski i W. Chlebda, Opole : Wydział Filologiczny Uniwersytetu Opolskiego. Wydawnictwo UO, 2005.
4 STANISŁAW KOCHMAN nictwach prace Stanisława Kochmana, wydając je na ów jubileusz w autorskim tomie Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską 2. Do obchodów jubileuszu 75-lecia zabrakło kilkunastu tygodni. Profesor Stanisław Kochman, urodzony 7 czerwca 1935 roku w Ludwikówce koło Stanisławowa, był językoznawcą specjalizującym się w zagadnieniach językoznawstwa historycznego ze szczególnym uwzględnieniem polsko-rosyjskich stosunków kulturowych i językowych wieku XVI XIX w kontekście ogólnoeuropejskim. Większość z jego blisko stu prac naukowych w tym trzech monografii stanowią studia i rozprawy pionierskie, penetrujące zapomniane i niezbadane obszary materiałów źródłowych (np. rosyjską korespondencję dyplomatyczną XVI XVII w., dawne rosyjskie teksty prawnicze, pierwsze rosyjskie sztuki teatralne itp.), które pozwoliły rzucić nowe światło na kwestie innowacji leksykalnych w językach słowiańskich, a zwłaszcza na problematykę rozwoju całej warstwy słownictwa abstrakcyjnego, intelektualnego i kulturowego tych języków szczególnie dziejów ich terminologii filozoficznej. W dociekaniach Stanisława Kochmana nad leksykologią i frazeologią słowiańskich języków literackich wieków XVII XIX położony został nacisk na ich związki z językami zachodnioeuropejskimi francuskim, niemieckim, łaciną i z całą kulturą duchową Europy tego okresu. Szczególną uwagą obdarzał Profesor Kochman sferę kontaktów językowych dawnej Polski i Rosji, dowodząc żmudnymi kwerendami i analizami, jak istotną rolę kulturową pełniła wobec Rosji polszczyzna wytrwała pośredniczka w przekazywaniu wschodniej części kontynentu powstających w jego części zachodniej idei filozoficznych i estetycznych, pojęć naukowych, prawnych i administracyjnych. By sferę tych kształtujących oddziaływań ukazać w jej pełnym wymiarze, nie można było być tylko historykiem języka, choćby najprzedniejszym: spotykały się w tej sferze i mieszały pierwiastki języka i literatury, historii sztuki i sacrum, moralności i estetyki, historii i filozofii. Historyk języka, historyk kultury i sztuki, a i historyk dziejów po prostu w jednej osobie, kroczył Stanisław Kochman od wielu lat ścieżkami rozległego ogrodu nauk filologicznych ścieżkami przecieranymi nierzadko dopiero przez Niego samego. Prace Stanisława Kochmana, wydobywające na światło dzienne ów wielokształtny polski i ogólnoeuropejski kontekst wzajemnych kontaktów, związków i wpływów między językami i kulturami Okcydentu i Orientu, zyskały szeroki rezonans w świecie slawistycznym Wschodu i Zachodu Europy i weszły do kanonu historycznych badań filologicznych, budząc zainteresowanie i żywy oddźwięk w pracach tak wielkich autorytetów slawistyki światowej, jak Aleksander Isaczenko, Borys Unbegaun czy Oleg Trubaczow. Nie będzie też przesady w stwierdze- 2 S. Kochman, Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską, Opole : Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2005.
STANISŁAW KOCHMAN 5 niu, że w warunkach dzisiejszej Europy Zjednoczonej i jednoczącej się nadal prace Stanisława Kochmana nabierają nowego wymiaru i sensu. Profesor Stanisław Kochman, absolwent Uniwersytetu Leningradzkiego (1958 r.), był na przestrzeni 50 lat swej działalności zawodowej związany naukowo, dydaktycznie i organizacyjnie z trzema uniwersytetami polskimi: Wrocławskim, Gdańskim i Opolskim. We Wrocławskim kierował Zakładem Języków Wschodniosłowiańskich (1972 1976), w Gdańskim był dyrektorem Instytutu Filologii Słowiańskiej i kierownikiem Zakładu Języka Rosyjskiego (1977 1983), z Opolskim natomiast związane było całe życie zawodowe Profesora. Tu w roku 1958 został asystentem, w r. 1964 adiunktem, tu od roku 1964 kierował Katedrą Języka Rosyjskiego, pełniąc następnie funkcję prodziekana Wydziału Filologiczno-Historycznego ówczesnej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu. W roku 1983, po powrocie z Gdańska do Opola, został wybrany przez pracowników macierzystego Instytutu na funkcję jego dyrektora. W wyborach rektorskich roku 1984 Kolegium Elektorskie powierzyło Profesorowi Kochmanowi funkcję rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, a po trzech latach wybrało Go na to stanowisko ponownie. Pełniąc godność rektora w trudnych latach 1984 1990, Profesor Stanisław Kochman należał do wąskiej grupy osób, które postawiły sobie za cel stworzenie w Opolu uczelni o pełnych prawach akademickich uniwersytetu. Wymagało to nie tylko zabiegów i talentów dyplomatycznych, ale i kilkuletniej pracy organicznej polegającej na takich przekształceniach dotychczasowej uczelni pedagogicznej, by naukowo, organizacyjnie, administracyjnie i logistycznie odpowiadała stawianym przed uniwersytetami wymogom. Jeżeli Sejm RP 10 marca 1994 r. powołał do życia Uniwersytet Opolski pierwszą w całych dziejach Ziemi Opolskiej uczelnię wyższą o charakterze uniwersyteckim była w tym wielka zasługa także Profesora Stanisława Kochmana. W liczącej z górą pół wieku historii opolskiej Almae Matris Profesor Stanisław Kochman był jedną z tych niepowtarzalnych postaci, które tę uczelnię budowały, które jej charakter kształtowały, wyciskały na niej znaczące piętno, przydając jej blasku tak rangą swych dokonań naukowych i zdolności organizacyjnych, jak i przymiotami osobowości. Oddawał jej, nie zawsze przecież ze wzajemnością, co miał najlepszego: inwencję, energię i czas swego życia zawodowego, a często i prywatnego. Ranga dokonań naukowych Profesora, jego zwieńczona wymiernymi sukcesami działalność organizacyjna i administracyjna, wreszcie niezwykła osobowość Profesora Kochmana zyskały mu uznanie i szacunek w polskim świecie akademickim. Do dowodów tego uznania należy zaliczyć fakt, że w r. 1978 został wybrany na członka dwóch Komitetów Polskiej Akademii Nauk: Komitetu Językoznawstwa (1978 1989) i Komitetu Słowianoznawstwa (od roku 1978 do chwili śmierci). W latach 1992 2000 Profesor Stanisław Kochman był członkiem Komisji Frazeologicznej Komitetu Językoznawstwa PAN, w latach 1988 2003 wi-
6 STANISŁAW KOCHMAN ceprzewodniczącym Komisji Językowej PAN, Oddziału w Katowicach, w latach 1978 1983 członkiem Rady Naukowej Instytutu Słowianoznawstwa PAN w Warszawie. Profesor Stanisław Kochman był powoływany także na członka kolegiów i rad redakcyjnych najważniejszych slawistycznych czasopism naukowych: Slavii Orientalis, Rocznika Slawistycznego, Przeglądu Rusycystycznego ; redagował także serie zeszytów naukowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego i Uniwersytetu Opolskiego. Był Profesor Kochman członkiem Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Gdańskiego oraz Wrocławskiego Towarzystw Naukowych, Opolskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Na szczególne podkreślenie zasługuje nie tak spektakularna może dla obserwatora z zewnątrz, ale niezmiernie ważna sfera działalności Profesora Stanisława Kochmana, jaką jest dzielenie się swym bogatym doświadczeniem zawodowym naukowym, teoretycznym i metodologicznym z młodszą kadrą naukową. Profesor Stanisław Kochman wypromował ponad 250 magistrów filologii rosyjskiej oraz 15 doktorów nauk humanistycznych i uczestniczył w charakterze recenzenta w promocji ponad 30 doktorów na wszystkich najważniejszych uniwersytetach polskich. Recenzował ponad 20 rozpraw habilitacyjnych (w tym rozprawy jego dawniejszych uczniów prof. prof. Bronisławy Konopielko i Henryka Fontańskiego). Na wniosek Rad Wydziałów Uniwersytetów Warszawskiego, Jagiellońskiego, Łódzkiego, Wrocławskiego, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Mikołaja Kopernika w Toruniu opiniował 14 wniosków o nadanie tytułu profesora nauk humanistycznych i 7 wniosków o stanowiska profesora nadzwyczajnego i zwyczajnego. Centralna Komisja Kwalifikacyjna (ds. Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych) niejednokrotnie zwracała się do Profesora Stanisława Kochmana z prośbą o wydanie opinii w postępowaniu o zatwierdzenie tytułu profesora i stopnia doktora habilitowanego. Ostatnie 10 lat pracy etatowej Profesora Stanisława Kochmana wypełniały dwie istotne kierownicze funkcje administracyjne: najpierw dyrektora Instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej, a następnie, przez dwie kolejne kadencje (od roku 1999 po jubileuszowy 2005) dziekana Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Opolskiego. Pracy swego Dziekana Wydział zawdzięczał m.in. utrzymanie swej samodzielności akademickiej i najwyższą kategorię Komitetu Badań Naukowych. Podkreślić też należy wieloletnie zabiegi Profesora Kochmana w tamtym czasie przewodniczącego Rady Bibliotecznej Uniwersytetu Opolskiego o budowę nowego gmachu biblioteki, który zwłaszcza po zniszczeniach, jakie przyniosła powódź roku 1997, mógłby mieć rangę centralnej biblioteki opolskiego środowiska naukowego. Profesor Stanisław Kochman został odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Odznakami Zasłużonego dla Miasta Opola i Zasłużonego dla Opolszczyzny, Złotym Medalem im. Alek-
STANISŁAW KOCHMAN 7 sandra Puszkina najwyższym odznaczeniem Międzynarodowej Asocjacji Wykładowców Języka i Literatury Rosyjskiej. Dzisiaj, kiedy księga życiowych i naukowych dokonań Profesora Stanisława Kochmana została ostatecznie zamknięta, jaśniej dostrzegamy wszechstronność Jego działalności naukowej, dydaktycznej, organizacyjnej i administracyjnej na rzecz nie tylko opolskiego środowiska naukowego, ale i całego życia akademickiego w Polsce i rangę dokonań Stanisława Kochmana w sferze filologii słowiańskiej. Studia nad słownictwem i frazeologią słowiańską Stanisława Kochmana pozostały ostatnią książką, nad której wydaniem czuwał. To publikacja poświęcona głównie rosyjsko-polskim kontaktom językowym, ale jej czytelnicy odkryją w Studiach ekskursy w głąb całej Słowiańszczyzny językowo-kulturowej ze szczególnym uwzględnieniem języka polskiego, czeskiego i rosyjskiego skonfrontowanych z systemami pojęciowymi języków zachodnioeuropejskich. Składające się na ten tom prace poświęcił Kochman takim istotnym zagadnieniom językoznawstwa diachroniczno-porównawczego, jak chronologia i zasięg polskich wpływów w ruszczyźnie, kształtowanie się rosyjskiego języka dyplomatycznego i, szerzej, urzędowego, formowanie się rosyjskiego systemu pojęć intelektualnych i filozoficznych, mechanizm kalkowania w historii ruszczyzny, rola języka cerkiewnosłowiańskiego w procesie kształtowania się rosyjskiego języka literackiego. Do skromnych zasobów polskiej frazeologii historycznej Stanisław Kochman wniósł też tą książką kilka cennych szkiców o etymologii jednostek frazeologicznych języka rosyjskiego w kontekście europejskim. Nie wiemy jeszcze, co zawiera pozostawione przez Stanisława Kochmana archiwum. Zmarł, pracując nad dwiema przeznaczonymi dla Rocznika Slawistycznego recenzjami: petersburskiego słownika ruszczyzny XVIII wieku i monografii Ludmiły Garbul poświęconej ruszczyźnie tegoż okresu. Te recenzje pozostaną nieukończone, ale pozostaje mieć nadzieję, że podstawowe prace slawistyczne Stanisława Kochmana na zawsze będą mieć moc inspirującą dla całej filologii słowiańskiej. Wojciech Chlebda