Afryka jako kontynent kontrastów językowych Anna Brzostek Oro pupo kii kun agbon 1 Zawartość treści: Kolonialne wpływy i polityka mocarstw miała ogromny wpływ na lingwistyczny aspekt współczesnej polityki językowej prowadzonej przez poszczególne państwa Afryki. Artykuł przedstawia historię rodzin językowych i zarys bogactwa językowego ludów Czarnego Kontynentu. W artykule poruszany jest ważny lingwistyczny aspekt i problematyka polityki egzo- i endoglosii. Język jest jednym ze składników kultury danej społeczności; jest nośnikiem mentalności, obyczajów i tradycji. Afryka jest najbardziej różnorodnym kontynentem pod względem bogactwa językowego. Na Czarnym Kontynencie przeplata się historia różnych plemion, która ma swoje odzwierciedlenie w języku, w jego funkcji, odmianach i w procesie kształtowania się świadomości społecznej państw afrykańskich. Języki Afryki to obszar badawczy dający wiele perspektyw rozwojowych dla współczesnej lingwistyki. Afryka to kontynent, na ziemi którego rozwija się siatka języków, które będąc autonomicznymi językami tworzą zespół języków Czarnego Kontynentu. Powszechnie przyjmuje się, że liczba języków Afryki przekracza 2000, co stanowi 30,3% języków świata (Austin 2008: 6). Podawana liczba nie jest jednak wielkością stałą, ponieważ na kontynencie afrykańskim, który jest kontynentem najbardziej zróżnicowanym pod względem językowym występuje również proces zanikania języka. Przykładem jest język ongota w Etiopii, który w roku 2000 miał zarejestrowanych 19 użytkowników (Pawlak 2010:13). Cechą, która wyróżnia kontynent afrykański jest również fakt, że nie wszystkie języki używane w Afryce powstały na tym kontynencie, a liczba języków afrykańskich musi pozostać wartością przybliżoną, co jest skutkiem nieadekwatności kryteriów odróżniania języka od dialektu (Pawlak 2010: 14). 1. Zarys historii badań afrykanistycznych. Rodziny językowe Afrykanistyka jest dyscypliną naukową stosunkowo młodą. Początek naukowego opisu języków afrykańskich datuje się na przełom XVII i XIX wieku (Piłaszewicz, Rzewuski 2005:7). Ogromne podwaliny dla badań nad językami afrykańskimi dali językoznawcy i badacze z krajów niemieckojęzycznych. W roku 1877 w pracy Grundriss der Sprachwissenschaft Friedrich Müller zaproponował klasyfikację języków świata, wydzielając w Afryce 6 grup językowych: A. języki buszmeńsko-hotentockie (języki ludów o kępkowatych włosach), B. języki bantu (używane przez ludy o wełnistych włosach), C. języki murzyńskie (używane przez ludy o wełnistych włosach), D. języki chamickie, E. języki semickie, F. języki nuba-fulańskie (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 32). Podstawą powyższej klasyfikacji było kryterium antropologiczne. Lingwistyczna charakterystyka poszczególnych języków stanowiła dalsze tło dla klasyfikacji Müllera. Odmienną klasyfikację języków Afryki zaproponował K. R. Lepsius w pracy Nubische Grammatik. Podstawą klasyfikacji była typologia języków. Lepsius odrzucając antropologiczne kryterium klasyfikacji Müllera, podzielił języki afrykańskie na 3 duże grupy: A. Praafrykańskie języki murzyńskie: I. Języki murzyńskie bantu II. Języki murzyńskie mieszane B. Języki chamickie: I. Egipski II. Języki libijskie III. Języki kuszyckie IV. Języki hotentockie C. Języki semickie: I. Habesz, czyli etiopskie II. Arabski (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 33). 1 Tłum. Dużo słów nie wypełni koszyka [Ludzie nie doceniają jakości wypowiedzi na podstawie jej długości, ale treści] R. Pachociński, Przysłowia Afrykańskie, Warszawa 2009, s.301. 1
Na początku XX wieku rewizji dotychczasowych klasyfikacji dokonali dwaj afrykaniści niemieccy: C. Meinhof i D. Westermann rozszerzając klasyfikację rodziny chamickiej. W latach 1949-1954 amerykański badacz Greenberg dokonał klasyfikacji języków afrykańskich, wyróżniając w sumie 12 jednostek i języków. Według powszechnie przyjmowanych klasyfikacji, języki Afryki tworzą 4 wielkie rodziny: A. nigerokongijska (1436 języków) B. afroazjatycka (371 języków) C. nilosaharyjska (196 języków) D. khoisańska (35 języków) (Austin 2009: 62,63). Schemat nr 1. Rodziny językowe w Afryce (opracowanie własne) Bogactwo kulturowe na Czarnym Kontynencie ma swoje odzwierciedlenie w bogactwie i klasyfikacji rodzin językowych. Według współczesnych danych języki nigero-kongijskie tworzą jedną z największych grup językowych. Pod względem rozpowszechnienia, liczby mówiących i różnorodności zajmują pierwsze miejsce w Afryce. Języki tej rodziny używane są na obszarze niemal całej Afryki subsaharyjskiej. Drugą pod względem wielkości jest rodzina języków afroazjatyckich zajmująca olbrzymie obszary od afrykańskich wybrzeży Atlantyku z językami hausa, arabskim i berberyjskimi na zachodzie aż po Róg Afryki (języki kuszyckie) i Bliski Wschód z językami hebrajskim i arabskim na wschodzie. Trzecią rodzinę pod względem wielkości tworzą języki nilosaharyskie. Języki te używane są na terytorium Czadu i w górnym dorzeczu Nilu, a także w Sudanie na terenach historycznej Nubii. Najmniej licząca grupę tworzą języki khoisan. Języki tej rodziny uznawane są za najstarszą z rodzin językowych. Języki khoisan należą do wymarłych lub zanikających. (http://pl.wikipedia.org/wiki/języki_nilo-saharyjskie, 10.06.2010). Afryka jest kontynentem bardzo zróżnicowanym pod względem językowym. Do najbardziej jednolitych językowo zalicza się obszar Afryki Północnej, gdzie od Egiptu aż po Mauretanię dominuje język arabski w swoich różnych odmianach i dialektach. 2. Polityka językowa w Afryce Język stanowi integralną część kultury danego społeczeństwa i wspólnoty państwowej. W większości krajów afrykańskich liczne języki rodzime spełniają różne funkcje życiu społecznym i politycznym. Po epoce podbojów kolonialnych i odzyskania suwerenności wszystkie kraje Czarnego Kontynentu stanęły przed problemem wyboru języka, który należałoby podnieść do rangi języka narodowego, oficjalnego. Rządy państw afrykańskich prowadziły dwa rodzaje polityki językowej: A. politykę egzoglosii, czyli oparcia się na języku obcym w rozwoju młodych państw afrykańskich, B. politykę endoglosii, czyli promocji języka miejscowego jako narodowego środka porozumiewania się (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 108). Zarówno polityka endo-, jak i egzoglosii ma swoich zwolenników i przeciwników. Mapa Afryki przeplata się siatką państw prowadzących różną politykę językową. Propagatorzy egzoglosii uważali, że młode państwa afrykańskie winny zabiegać o uznanie międzynarodowe, a w tym celu należałoby zachować języki oficjalne państw wysokorozwiniętych. Języki, którymi posługują się państwa wysokorozwinięte stanowiły by drogę porozumienia, a nie mur i barierę językową. 2
Omawiając politykę i praktykę językową na Czarnym Kontynencie dokonamy rozróżnienia na państwa propagujące politykę endoglosii i egzoglosii. 2.1. Polityka endoglosii. propagujące ten rodzaj polityki językowej deklarują planowy rozwój języka miejscowego. Rząd danego państwa pragnąc standaryzacji językowej, wprowadza różne ustawy prawne mające na celu podniesienie rangi języka lokalnego do roli języka państwowej administracji. 2.1.1. Jednym z państw prowadzących aktywną politykę endoglosii jest Algieria. W kraju liczącym ponad 29 milionów mieszkańców od roku 1976 zgodnie z Konstytucją oficjalnym i narodowym językiem kraju jest literacki język arabski. W Algierii wychodzi 20 dzienników, w tym 8 w języku arabskim, 10-fracuskim (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 110). 2.1.2. Najludniejszym krajem arabskim Afryki, liczącym ponad 67 mln ludności jest Egipt. Konstytucja z 1971 roku uznała arabski za jedyny język oficjalny. Języka arabskiego używa się we wszystkich dziedzinach życia. Wyjątek stanowi szkolnictwo wyższe: studia medyczne i przyrodnicze i techniczne prowadzi się w języku angielskim (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 110). 2.1.3. Etiopia jest krajem Czarnego Kontynentu zamieszkiwanym przez 66 mln ludności. Językiem oficjalnym był amharski, dziś jest to język administracji, sprawowania władzy i szkolnictwa. Nadmienić jednak należy, że w oświacie językiem oficjalnym obok amharskiego jest również język angielski. Etiopia jest państwem, na terenie którego jest około 70 języków miejscowych (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 110). 2.1.4. Prawie 7 mln mieszkańców Czarnego Kontynentu zamieszkuje największy pod względem obszaru kraj Afryki - Libię. Oficjalnym językiem Libii jest arabski. Język arabski jest oficjalnym językiem masmediów Libii (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 111). 2.1.5. Maroko należy do grupy państw propagujących politykę endoglosii. Ludność tego kraju to 29,5 mln ludzi. Zgodnie z konstytucją z 1972 roku oficjalnym językiem jest język arabski. Według współcześnie dostępnych danych języka arabskiego używa 84% ludności. (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 111). 2.1.6. W Mauretanii językiem oficjalnym jest język arabski, którego używa 75% ludności. W epoce podbojów kolonialnych językiem dominującym był francuski. Rząd Mauretanii przyznał na mocy Konstytucji językowi arabskiemu rangę języka urzędowego. W telewizji ustawowo przeznacza się 48 godzin tygodniowo na programy w języku arabskim, a 12 godzin w języku francuskim (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 112). 2.1.7. Somalia jest krajem liczącym 7,5 mln obywateli. Język somali jest oficjalnym i narodowym językiem państwa. Języka somalii używa 90% ludności. Obok języka Somali funkcję języka oficjalnego pełni również arabski. Jezyk somali jest językiem mającym silne korzenie lingwistyczne. W 1976 roku otwarto na uniwersytecie Katedrę Języka Somalii z somalijskim jako językiem wykładowym (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 112). 2.1.8. Sudan to kraj liczący 30 mln mieszkańców. Władze Sudanu za jedyny język oficjalny uznały arabski. Arabski jest językiem władzy, administracji, parlamentu. W Sudanie występuje około 135 języków afrykańskich (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 112). 2.1.9. W ponad 30 milionowej Tanzanii występują równocześnie dwa języki urzędowe: angielski i suahili. Funkcję języka narodowego pełni jednak tylko suahili. Jest to język rządu, parlamentu i administracji. (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 113). 2.1.10. Tunezja to kraj liczący 10 mln mieszkańców. Zgodnie z konstytucją oficjalnym językiem Tunezji jest język arabski. Francuski natomiast ma status języka półoficjalnego. Telewizja tunezyjska dzieli transmisje pomiędzy dwa języki: 60% audycji jest nadawanych po arabsku, reszta w języku francuskim. Arabski jest językiem nauczania w szkołach podstawowych i średnich. W szkolnictwie wyższym obowiązuje francuski (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 113). Wymienione państwa prowadzą na swoim terenie aktywną politykę propagowania języka etnicznego, miejscowego, który niosąc z sobą kulturę, historię i mentalność jest językiem oficjalnym i urzędowym danego państwa. Na kontynencie afrykańskim istnieją również państwa, które prowadzą bierną politykę endoglosii. W państwach tych język miejscowy jest oficjalnie uznany za język oficjalny, jednak większość dziedzin życia społecznego zdominowana jest przez języki obce. Do państw prowadzących bierną politykę endoglosii zaliczamy: Botswannę, Burundi, Dźibuti, Erytrea, Kenia, Lesoto, Malawi, Rwanda i Suazi (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 114). Wybranie przez rząd danego kraju linii polityki językowej propagującej język powszechnie mało znany jest odważnym krokiem w kierunku promowania własnej, odrębnej kultury, której bariera językowa może przeistoczyć się w nowy etap rozpowszechniania lokalnej kultury. 2.2. Polityka ezgoglosii Afryka jest kontynentem bardzo zróżnicowanym pod względem językowym. Koniec epoki wpływów kolonialnych postawił rządy poszczególnych państw przed dylematem wyboru języka oficjalnego. Część państw wybrała politykę 3
egzoglosii, dzięki której administracja sprawowana była w języku wprawdzie obcym, ale mającym szerszy zasięg odbiorców niż język lokalny. 2.2.1. Przedstawicielem państwa prowadzącego politykę egzoglosii jest Angola. W 1975 roku Angola odzyskała niepodległość i stała się suwerennym państwem jednak na język oficjalny rząd wybrał portugalski. Portugalskiego używa się jako języka ogólnopaństwowego (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 117). 2.2.2. W liczącym ponad 11 mln państwie Mali językiem oficjalnym jest francuski. Ogólnonarodowym środkiem kontaktowym stał się bamana, którym posłuje się około 70% ludności (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 117). Mali należy do grupy państw wieloetnicznych i najprawdopodobniej wieloetniczność i idąca z nią wielojęzyczność były podstawa wybrania polityki egzoglosii. 2.2.3. W Republice Środkowoafrykańskiej funkcję języka oficjalnego pełni francuski. Rząd kraju liczącego ponad 3,6 mln obywateli nie zdecydował się na politykę językową promującą język lokalny. Prasa ukazuje się wyłącznie w języku francuskim (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 118). 2.2.4. Rząd Senegalu na mocy Konstytucji ustanowił język oficjalny. W tym liczącym ponad 10.3 mln ludzi językiem oficjalnym ustawowo jest francuski, którym posługuje się 15-20% obywateli (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 118). 2.2.5. Uganda jest krajem bardzo zróżnicowanym językowo. Kraj ten liczy około 24 mln mieszkańców. Jedynym językiem oficjalnym jest wprawdzie angielski, ale posługuje się nim tylko 20% ludności. W Ugandzie mieszka około 30 grup etnicznych a język suahili uzyskał rangę języka narodowego Ugandy (Piłaszewicz, Rzewuski 2005: 118). Oprócz państw prowadzących politykę endo- lub egzoglosii lingwiści wyodrębnili również państwa z jednym lub kilkoma językami dominującymi. Tabela nr 1. afrykańskie i polityka językowa zestawienie (opracowanie własne) propagujące politykę endoglosii Algieria Egipt Etiopia Libia Maroko Mauretania Somalia Sudan Tanzania Tunezja propagujące bierną politykę endoglosii Botswana Burundi Dżibuti Erytrea Kenia Lesoto Malawi Rwanda Suazi propagujące politykę egzoglosii Angola Mali Środkowoafrykańska Senegal Uganda o jednym języku dominującym Benin Burkina Faso Czad Gabon Gambia Ghana Gwinea Równikowa Namibia Niger Togo z kilkoma językami dominującymi Demokratyczna Konga Gwinea Kongo Nigeria RPA Zambia Zimbabwe pozbawione języków dominujących Gwinea- Bissau Kamerun Liberia Mozambik Wybrzeża Kości Słoniowej Czarny Kontynent jest częścią świata najbardziej zróżnicowaną pod względem językowym. Na ziemi Afryki ścierają się ze sobą różnorodne języki, które niosąc kulturę i przekazując zwyczaje poszczególnych społeczności wzbogacają świadomość kulturową całego świata. 4
Bibliografia Austin, P. K., 2009, Żywe, zagrożone i wymarłe 1000 języków, Olszanica. Pachociński, R., 2009, Przysłowia afrykańskie. Natura i wychowanie człowieka w tradycji ustnej, Warszawa. Pawlak, N., 2010, Języki afrykańskie, Warszawa. Piłasiewicz S., Rzewuski E., 2005, Wstęp do afrykanistyki, Warszawa. Źródła internetowe: http://pl.wikipedia.org/wiki/języki_nilo-saharyjskie, 10.06.2010 Africa - the continent of language contrast Summary The situation of languages in Africa is a research field for linguists from all over the world. It describes the outline of issues connected with linguistic policy of Black Continent. After the end of colonial period the governments of different states confronted the dilemma of choosing between: endo- or exoglossic state, i.e. they started to prefer a local language or a language of the language of colonial government. 5