Postępowanie karne odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie skuteczność zarzutu przedawnienia

Postępowanie karne odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie skuteczność zarzutu przedawnienia Postanowienie Sądu Najwyższego Izba Karna z dnia 22 grudnia 2010 r. II KK 290/10 Jeżeli prokurator podniesie zarzut przedawnienia roszczeń, a sąd ustali, że niedotrzymania przez wnioskodawcę terminu nie usprawiedliwiają żadne wyjątkowe okoliczności, żądanie odszkodowania podlega oddaleniu. Sama niewątpliwa niesłuszność tymczasowego aresztowania i związane z tym krzywdy, a tego dotyczyć miały owe dowody, nie wyłączają jeszcze trafności powołania się na przedawnienie. Obowiązek pouczenia strony o jej uprawnieniach, w tym i z obecnego art. 16 2 k.p.k., nie obejmuje wszelkich możliwych, także odległych uprawnień, jakie mogą powstać u strony. Sąd Najwyższy w sprawie Sebastiana M. o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie po rozpoznaniu w Izbie Karnej na posiedzeniu w trybie art. 535 3 k.p.k. w dniu 22 grudnia 2010 r. kasacji pełnomocnika wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 23 lipca 2010 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Okręgowego w W. z dnia 8 kwietnia 2010 r., oddala kasację jako oczywiście bezzasadną. U z a s a d n i e n i e Wyrokiem z dnia 8 IV 2010 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił wniosek S.M. o odszkodowanie i zadośćuczynienie z uwagi na przedawnienie tych roszczeń. Po rozpoznaniu apelacji, w której zarzucono błąd w ustaleniach faktycznych oraz obrazę art. 16 2, art. 170 i 410 k.p.k., Sąd Apelacyjny w W., wyrokiem z dnia 23 VII 2010 r., utrzymał w mocy orzeczenie I instancji. W kasacji od wyroku sądu odwoławczego pełnomocnik wnioskodawcy podniósł zarzut obrazy art. 4 i art. 170 1 i 2 k.p.k. przez uznanie, iż nieprzeprowadzenie przez Sąd Okręgowy wnioskowanych dowodów na okoliczności stosowania tymczasowego aresztowania oraz wpływu bezprawności tego środka zapobiegawczego na dalsze życie wnioskodawcy nie było wadliwością i nie miało wpływu na treść wyroku, oraz art. 4, 7 i 410 k.p.k. przez uznanie, że nieuwzględnienie ujawnionych dowodów z akt sprawy, w której doszło do aresztowania, także nie było wadliwością i nie miało wpływu na treść orzeczenia, a ponadto obrazę art. 16 2 k.p.k. przez uznanie, że na organach ścigania nie ciążył obowiązek poinformowania wnioskodawcy o prawie i terminie wystąpienia o odszkodowanie i zadośćuczynienie, oraz art. 5 k.c. przez przyjęcie, że okoliczności, na jakie mieli być przesłuchani świadkowie i okoliczności związane z zastosowaniem ongiś tymczasowego aresztowania, nie miały znaczenia dla oceny zarzutu przedawnienia pod kątem zasad współżycia społecznego. Wywodząc w ten sposób, skarżący wnosił o uchylenie obu wydanych w sprawie wyroków i przekazanie jej do ponownego rozpoznania w I instancji. W odpowiedzi na tę skargę prokurator Prokuratury Apelacyjnej wniósł o jej oddalenie jako oczywiście bezzasadnej. Rozpoznając tę kasację, SN zważył, co następuje. Skarga ta jest rzeczywiście bezzasadna w oczywistym stopniu, stąd i rozpoznanie jej na posiedzeniu, o jakim mowa w art. 535 k.p.k. Należy w tym miejscu zauważyć, że w niniejszej sprawie jak ustalił Sąd Okręgowy tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy miało miejsce od dnia 20 XII 2002 r. do dnia 22 I 2003 r., a następnie w tymże 2003 r. prawomocnie umorzono wobec niego postępowanie przygotowawcze, w którym środek ów stosowano, z uwagi na niepopełnienie przezeń przestępstwa. Z wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie z racji tego aresztowania wnioskodawca wystąpił jednak dopiero w lipcu 2009 r., a więc w ponad 5 lat po upływie rocznego terminu przedawnienia roszczeń, określonego w art. 555 k.p.k., który to zarzut podniósł prokurator, a sądy uwzględniły. Jak ustalono przy tym i to na podstawie zeznań wnioskodawcy w 2005 r. występował on o zaliczenie okresu stosowania tego środka na poczet kary pozbawienia wolności orzeczonej w innej jego sprawie, a po odmowie takiego zaliczenia postanowił wystąpić

o odszkodowanie, z tym wszak, że uczynił to dopiero po kolejnych 4 latach, gdyż jak zeznał wcześniej nie miał okazji, żeby napisać ten wniosek, bo nie wiedział jak, a jednocześnie że nie był w tej sprawie w prokuraturze ani w żadnej innej instytucji, ponieważ, jak stwierdził, nie byłem tym zainteresowany. Mając powyższe na uwadze, należy przypomnieć, że w orzecznictwie trafnie wskazuje się, iż jeżeli prokurator podniesie zarzut przedawnienia roszczeń, a sąd ustali, że niedotrzymania przez wnioskodawcę terminu nie usprawiedliwiają żadne wyjątkowe okoliczności, żądanie odszkodowania podlega oddaleniu (wyrok SN z dnia 17 III 2000 r., WA 7/00, OSNKW 2000, nr 7 8, poz. 73). Tego typu okoliczności w sprawie nie ustalono, zaś dowody z zeznań matki wnioskodawcy oraz samego wnioskodawcy odnośnie do cierpień moralnych i fizycznych, jakich miał on doznać przez tymczasowe aresztowanie na przełomie lat 2002/2003, których w tym zakresie sąd meriti nie dopuścił, nie miały żadnego znaczenia dla oceny zarzutu przedstawienia od strony art. 5 k.c. W orzecznictwie wskazuje się bowiem zasadnie co zauważył już sąd odwoławczy że sama niewątpliwa niesłuszność tymczasowego aresztowania i związane z tym krzywdy, a tego dotyczyć miały owe dowody, nie wyłączają jeszcze trafności powołania się na przedawnienie (postanowienie SN z dnia 8 XI 2007 r., IV KK 406/07, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2008, nr 11, poz. 45). Niewątpliwa niesłuszność tymczasowego aresztowania stanowi podstawę dochodzenia roszczeń, o jakich mowa w rozdziale 58 k.p.k., a zakres krzywd i szkód tym wywołanych wpływa na ich rozmiar finansowy, ale żadna z tych okoliczności nie może być uznana za mającą wpływ na ocenę przekroczenia terminu przedawnienia ich dochodzenia. Tym samym nie doszło w tej sprawie ani do obrazy art 5 k.c., ani do naruszenia art. 170 k.p.k., ani do obrazy art. 4, 7 i 410 k.p.k. To do wnioskodawcy należało wykazanie, że okoliczności, które spowodowały przedawnienie, są usprawiedliwione jakimiś szczególnymi okolicznościami, które powodują, iż zarzut przedawnienia pozostaje w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. W tej sprawie żadnych takich okoliczności, zaistniałych na przestrzeni ponad 5 lat, jakie minęły od nastąpienia przedawnienia dochodzenia roszczeń, nie wykazano. Wnioskodawca nie był obłożnie chory, po umorzeniu jego postępowania nie interesował się kwestią swych uprawnień, a co najmniej od 2005 r. miał wyraźną wolę wystąpienia z roszczeniem, której realizację jednak odkładał. Nie budzi przy tym wątpliwości, że jak podnosi się od dawna w orzecznictwie (zob. np. postanowienie SN z dnia 14 XII 1979 r., IV KZ 194/79, OSNKW 1980, nr 2, poz. 19) obowiązek pouczenia strony o jej uprawnieniach, w tym i z obecnego art. 16 2 k.p.k., nie obejmuje wszelkich możliwych, także odległych uprawnień, jakie mogą powstać u strony, a przy tym, jak wskazano, sam wnioskodawca przez lata nie okazywał zainteresowania podjęciem działań w celu dochodzenia powstałych roszczeń. Nie może zatem być mowy także o podnoszonej w kasacji obrazie art. 16 2 k.p.k. W konsekwencji żadne ze wskazywanych w tej skardze naruszeń prawa nie miało miejsca, a tym samym jest to kasacja oczywiście bezzasadna. Co więcej istotą zarzutów jest tu de facto próba podważenia ustaleń sądów odnośnie do okoliczności, które zaważyły na uwzględnieniu zarzutu przedawnienia, a więc pod pozorem obrazy prawa Autor kasacji dążył do podania kontroli kasacyjnej ustaleń faktycznych, czego w tej skardze czynić nie wolno. Dlatego SN oddalił tę kasację z uwagi na jej oczywistą bezzasadność, zwalniając wnioskodawcę stosownie do art. 624 1 k.p.k. od kosztów sądowych postępowania kasacyjnego oraz zasadzając od Skarbu Państwa na rzecz Autora tej skargi, jako pełnomocnika powołanego wnioskodawcy z urzędu, stosowne, minimalne wynagrodzenie za jej sporządzenie i wniesienie. Mając zaś na względzie rodzaj sprawy, jakiej ona dotyczyła i sposób formułowania jej zarzutów, zdecydowano o sporządzeniu z urzędu uzasadnienia tego postanowienia. Mając to wszystko na uwadze, orzeczono jak na wstępie. Glosa Wyrażona przez SN w glosowanym postanowieniu teza bez wątpienia zasługuje na aprobatę. Szerszego odniesienia wymagają natomiast argumenty podniesione przez Sąd w uzasadnieniu, w świetle zarzutów zawartych w skardze kasacyjnej. 1. W pierwszej kolejności należy odnieść się do kwestii przedawnienia dochodzenia roszczeń o niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Art. 555 k.p.k. wprowadza bowiem roczny termin

przedawnienia dochodzenia owych roszczeń, liczony w przypadku tymczasowego aresztowania od uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. W orzecznictwie i piśmiennictwie jednoznacznie wskazano, iż jest to termin cywilnoprawny, dlatego też powinien być oceniany przez pryzmat art. 117 2 w zw. z art. 5 k.c. 1. W omawianej sprawie wniosek o odszkodowanie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie został wniesiony dopiero kilka lat po upływie rocznego terminu, o którym mówi art. 555 k.p.k. Prokurator podniósł więc zarzut przedawnienia, co skutkowało oddaleniem tego żądania. Niezbędne z perspektywy art. 117 w zw. z art. 5 k.c. było jednak ustalenie, czy podniesienie tego zarzutu nie było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Dopiero odpowiedź na tak postawione pytanie umożliwia wydanie decyzji kończącej postępowanie w przedmiocie żądania odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie 2. W piśmiennictwie wskazano, iż ocena ta powinna znaleźć wyraz w ustnych motywach po ogłoszeniu wyroku, a także w uzasadnieniu pisemnym, jeżeli zostanie ono sporządzone 3. Okoliczności, które wpływają na sprzeczność podniesionego zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego, powinny być podniesione przez wnioskodawcę. Wnioskodawca nie może bowiem żądać, by to prokurator wykazywał, że zarzucając przedawnienie roszczenia działa zgodnie z zasadami współżycia społecznego 4. Zarzut prokuratora ma bowiem charakter formalny i wynika z terminu przedawnienia określonego w art. 555 k.p.k. Wystarczy więc, iż prokurator wskaże, od kiedy biegnie termin przedawnienia, tj. kiedy wydano/doręczono orzeczenie kończące w sprawie. Natomiast na wnioskodawcy będzie spoczywał materialny ciężar dowodu (onus probandi) w zakresie wykazania, iż zarzut ten jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, a ponadto obowiązek sprecyzowania, jaką zasadę współżycia społecznego naruszył prokurator zgłaszający ten zarzut i przytoczenia faktów uzasadniających tę tezę oraz dowodów, z których fakty te wynikają 5. Warto w tym względzie przytoczyć także poglądy wyrażone na gruncie procedury 1 Szerzej zob. m.in.: P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. III, Warszawa 2007, s. 400; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 1178; Z. Gostyński, R.A. Stefański, w: R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. III, Warszawa 2004, s. 778; L.K. Paprzycki, w: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. II, Warszawa 2010, s. 427; P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, s. 139; uzasadnienie postanowienia SN z dnia 5 IX 1995 r., WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5 6, poz. 30; uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 19 II 1997 r., I KZP 38/96, OSNKW 1997, nr 3 4, poz. 18; postanowienie SN z dnia 15 II 2001 r., III KKN 595/00, Prokuratura i Prawo dodatek 2001, nr 7 8, poz. 5; wyrok SN z dnia 18 IX 2003 r., III KK 169/03, OSNwSK 2003, poz. 1996; wyrok SN z dnia 14 I 2004 r., III KK 207/03, Prokuratura i Prawo dodatek 2004, nr 9, poz. 10. Szerzej na temat charakteru tego terminu na gruncie k.p.k. z 1969 r. zob. I. Nowikowski, Terminy w Kodeksie postępowania karnego, Lublin 1988, s. 31 35. 2 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, t. III, s. 401; T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 1178; Z. Gostyński, R.A. Stefański, w: R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks, t. III, s. 778; L.K. Paprzycki, w: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks, s. 428; postanowienie SN z dnia 5 IX 1995 r., WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5 6, poz. 30; wyrok SN z 17 III 2000 r., WA 7/00, OSNKW 2000, nr 7 8, poz. 73; postanowienie SN z dnia 15 II 2001 r., III KKN 595/00, Prokuratura i Prawo dodatek 2001, nr 7 8, poz. 5; wyrok SN z dnia 18 IX 2003 r., III KK 169/03, OSNwSK 2003, poz. 1996; wyrok SN z dnia 14 I 2004 r., III KK 207/03, Prokuratura i Prawo dodatek 2004, nr 9, poz. 10. 3 L.K. Paprzycki, w: J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks, s. 428. 4 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, t. III, s. 401 402; Z. Gostyński, R.A. Stefański, w: R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks, t. III, s. 778 779, 780; uzasadnienie wyroku SN z dnia 4 XI 1998 r., V KKN 473/98, OSNKW 1998, nr 11 12, poz. 62; postanowienie SA w Krakowie z dnia 19 VI 1996 r., II AKz 177/96, Krakowskie Zeszyty Sądowe 1996, nr 5 6, poz. 81; postanowienie SN z dnia 8 XI 2007 r., IV KK 406/07, Prokuratura i Prawo dodatek 2008, nr 11, poz. 29. 5 Wyrok SA w Krakowie z dnia 10 VIII 2005 r., II AKa 158/05, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2005, nr 7 8, poz. 90. Podobnie: P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, t. III, s. 402; Z. Gostyński, R.A. Stefański, w: R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks, t. III, s. 779, 780; wyrok SA w Krakowie z dnia 11 X 2001 r., II AKa 245/01, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2001, nr 11, poz. 36; wyrok SA w Krakowie z dnia 29 III 2000 r., II AKa 9/00, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2000, nr 4, poz. 48; postanowienie SA w Krakowie z dnia 29 VI 2000 r., II AKo 47/00, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2000, nr 7 8, poz. 52.

cywilnej, które zakładają, iż ciężar udowodnienia okoliczności świadczących o nadużywaniu prawa spoczywa na tej stronie, na korzyść której ma działać art. 5 k.c. 6. Zakazując czynienia z prawa użytku, który byłby sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, art. 5 k.c. nie określa bliżej prawa, z którego nie wolno czynić takiego użytku. SN w uchwale z dnia 10 III 1993 r. 7 uznał, że przepis ten może być zatem w szczególnie drastycznych okolicznościach stosowany również w odniesieniu do prawa uchylenia się od zaspokojenia roszczenia (art. 117 2 k.c.). Stosowanie art. 5 k.c., mającego charakter klauzuli generalnej, nie powinno podlegać dalej idącym ograniczeniom niż tym, które można wyprowadzić z treści tego przepisu. SN stwierdził ponadto w przytoczonej uchwale, że nie byłoby właściwe unicestwianie skutków upływu wszystkich terminów przewidzianych w prawie cywilnym za pomocą tego przepisu, ponieważ prowadziłoby to do burzenia ustalonego porządku prawnego. Konieczność zastosowania art. 5 k.c. należy więc ocenić przez pryzmat konkretnych okoliczności faktycznych. Na gruncie prawa cywilnego zauważono, iż we współczesnym piśmiennictwie niezwykle skąpe są wypowiedzi, które formułowały kryteria oceny sprzeczności zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego 8. P. Machnikowski 9 uznał natomiast, iż nieuzasadnione jest poszukiwanie dla zarzutu przedawnienia jakichś specjalnych kryteriów nadużycia prawa, zaś ogólne kryteria wyróżnione na tle art. 5 k.c. są tutaj wystarczające. Analizując orzecznictwo odnoszące się do nadużycia prawa w świetle zgłaszania zarzutu przedawnienia w postępowaniu odszkodowawczym na gruncie rozdziału 58 k.p.k., SN wskazał na zasadność powoływania się na przesłankę stanu zdrowia psychicznego 10 czy też długotrwałe przebywanie za granicą 11. W sprawie zakończonej glosowanym postanowieniem SN, wnioskodawca wskazał na dowody z zeznań matki wnioskodawcy oraz własnych odnośnie do cierpień moralnych i fizycznych, jakich miał on doznać przez zastosowanie tymczasowego aresztowania. Słusznie więc zważył SN, że nie ma to absolutnie żadnego znaczenia z perspektywy oceny zarzutu sprzeczności z zasadami współżycia społecznego, a jedynie może odnosić się do merytorycznego orzekania w przedmiocie odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. W przedmiotowej sprawie należy zwrócić uwagę na postępowanie wnioskodawcy. SN podniósł, iż wnioskodawca nie był obłożnie chory, po umorzeniu jego postępowania nie interesował się kwestią swych uprawnień, a co najmniej od 2005 r. miał wyraźną wolę wystąpienia z roszczeniem, której realizację jednak odkładał 12. Wnioskodawca zeznał ponadto, iż wcześniej nie miał okazji, żeby napisać ów wniosek, bo nie wiedział jak, a jednocześnie że nie był w tej sprawie w prokuraturze ani w żadnej innej instytucji, gdyż jak stwierdził nie był tym zainteresowany. W świetle braku przesłanek, które mogłyby wskazywać na sprzeczność podniesionego zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego, nie tylko decyzję SN, ale także ustalenia sądów niższego rzędu, orzekających w przedmiotowej sprawie, należy uznać za słuszne. 2. W glosowanym postanowieniu SN zwrócił także uwagę na problematykę pouczenia o prawie do żądania odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Zagadnienie to odnosi się do zasady informacji prawnej, która uregulowana jest w art. 16 k.p.k. Obowiązek pouczenia 6 P. Machnikowski, w: E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1 534, t. I, Warszawa 2004, s. 31. 7 Uzasadnienie uchwały SN z dnia 10 III 1993 r., III CZP 8/93, OSNCP 1993, nr 9, poz. 153. 8 B. Kordasiewicz, w: Z. Radwański (red.), System prawa prywatnego. Prawo cywilne część ogólna, t. II, Warszawa 2002, s. 569 570; A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu prawa w dziedzinie przedawnienia, Rejent 2001, nr 2, s. 26 28. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 357; A. Brzozowski, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1 449 11, t. I, Warszawa 2008, s. 524 527. T. Justyński kładzie natomiast nacisk nie na kryteria, lecz na skutki, jakie niesie to dla dotkniętego nadużyciem prawa (T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000, s. 179 180). 410. 9 P. Machnikowski, w: E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1 534, t. I, Warszawa 2004, s. 409 10 Uzasadnienie wyroku SN z dnia 14 I 2004 r., III KK 207/03, Prokuratura i Prawo dodatek 2004, nr 9, poz. 10. 11 Uzasadnienie postanowienia SN z dnia 5 IX 1995 r., WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5 6, poz. 30. 12 Podobnie P. Cioch, Odpowiedzialność, s. 141.

uczestnika postępowania o prawie do żądania odszkodowania nie wynika wprost z przepisu szczególnego, dlatego też zagadnienie to możemy analizować wyłącznie przez pryzmat względnej postaci zasady informacji prawnej (art. 16 2 k.p.k.). Względna postać zasady informacji prawnej obejmuje sytuacje, w których organ prowadzący postępowanie dokonuje w miarę potrzeby pouczenia uczestnika procesu o ciążących na nim obowiązkach i przysługujących uprawnieniach, w wypadkach, gdy przepis szczególny takiego obowiązku nie wprowadza 13. Ustawa nie wprowadza jednak kryteriów ustalania oceny owej potrzeby, co determinuje analizę orzecznictwa i piśmiennictwa. SN uznał, że organ procesowy nie może takiej potrzeby ustalać w sposób dowolny, ale musi się w tym względzie opierać na kryteriach obiektywnych, to jest przede wszystkim na prawdopodobieństwie nieznajomości swych uprawnień przez daną osobę 14. Z. Gostyński i S. Zabłocki 15 bardzo słusznie zauważyli, iż ocena prawdopodobieństwa nieznajomości przez uczestnika postępowania swoich praw musi być dokonana na gruncie realiów konkretnej sprawy, a zatem trudno formułować kategoryczne tezy o charakterze abstrakcyjnym co do tego, kiedy pouczenie w trybie art. 16 2 k.p.k. jest niezbędne. Na podstawie niezwykle bogatego orzecznictwa i piśmiennictwa dokonałem sformułowania kryteriów, które powinien brać pod uwagę organ prowadzący postępowanie, przy ocenie potrzeby dokonania pouczenia. Rozróżniłem kryteria przedmiotowe [tryb/stadium postępowania, charakter sprawy, nowatorski charakter instytucji, związek (bezpośredni lub pośredni) udzielanej informacji z dokonywaną czynnością], oraz kryteria podmiotowe (posiadanie przedstawiciela procesowego, posiadane wykształcenie, posiadanie wiedzy na temat skutków dokonania/zaniechania czynności, wiek, stan zdrowia) 16. W przedmiotowej sprawie mielibyśmy więc do czynienia wyłącznie z kryterium w postaci pośredniego związku udzielanej informacji z dokonywaną czynności (umorzeniem postępowania przygotowawczego przyp. J.K.), gdyż w argumentach podniesionych w uzasadnieniu glosowanego postanowienia nie można doszukać się występowania innego/innych kryteriów. W postanowieniu z 14 XII 1979 r. 17 SN uznał, iż przewidziana w art. 10 2 k.p.k. z 1969 r. (art. 16 2 k.p.k.) powinność udzielania informacji o przysługujących uczestnikom postępowania uprawnieniach i ciążących na nich obowiązkach dotyczy tylko takich uprawnień lub obowiązków, które łączą się bezpośrednio z treścią wydawanego orzeczenia, podejmowanej decyzji czy wykonywanej czynności. Ponadto Sąd wskazał, że powinność ta nie może obejmować wszystkich, zwłaszcza odległych uprawnień czy obowiązków uczestników postępowania, np. informacji o prawie do odszkodowania za oczywiście niesłuszne aresztowanie, udzielanej w razie doręczenia odpisu postanowienia o umorzeniu postępowania. M. Cieślak 18 podniósł jednak, że można opowiadać się za potrzebą poinformowania uczestnika postępowania, gdy np. obecny podczas ogłaszania postanowienia o umorzeniu podejrzany skarżył się, że na skutek niesłusznego aresztowania poniósł straty. W omawianym stanie faktycznym nie miało to jednak 13 Szerzej na temat względnej postaci zasady informacji prawnej zob. m.in.: J. Kosowski, Zasada informacji prawnej w polskim procesie karnym w świetle art. 16 k.p.k., Warszawa 2011, s. 197 203. 14 Postanowienie SN z dnia 17 III 1993 r., II KRN 36/93, OSNKW 1993, nr 5 6, poz. 32. 15 Z. Gostyński, S. Zabłocki, w: R.A. Stefański, S. Zabłocki (red.), Kodeks, tom I, s. 293. Podobnie zob. m.in.: T. Grzegorczyk, Kodeks, s. 107; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks, t. I, s. 138; W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne. Tom I, Bydgoszcz 1999, s. 92; J. Grajewski, w: J. Grajewski (red.), Prawo karne procesowe część ogólna, Warszawa 2009, s. 124; K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 66; A. Bulsiewicz, Glosa do postanowienia SN z 17 III 1993 r., II KRN 36/93, OSP 1994, nr 3, s. 154; S. Stachowiak, Zakres informacji procesowej przekazywanej podejrzanemu przed i w toku przesłuchania, Prokuratura i Prawo 2001, nr 3, s. 8; D. Wysocki, Glosa do postanowienia SN z 21 X 2004 r., II KZ 46/04, OSP 2005, nr 7 8, s. 444; K. Marszał, Informowanie uczestników procesu o ich obowiązkach i uprawnieniach, Problemy Prawa Karnego 1982, nr 7, s. 99 100; postanowienie SN z dnia 21 X 2004 r., II KZ 46/04, OSP 2008, nr 7 8, poz. 101. 16 J. Kosowski, Zasada, s. 198 202. 17 Postanowienie SN z dnia 14 XII 1979 r., IV KZ 194/79, OSNKW 1980, nr 2, poz. 19. Podobnie: wyrok SA w Krakowie z dnia 30 XI 2006 r., II AKa 195/06, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2007, nr 2, poz. 45; postanowienie SA w Krakowie z dnia 4 XII 2002 r., II AKz 252/02, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2003, nr 1, poz. 21. 18 M. Cieślak, Glosa do postanowienia SN z 14 XII 1979 r., IV KZ 194/79, Nowe Prawo 1981, nr 1, s. 134.

miejsca, zaś podobne argumenty podnoszono dopiero w ramach postępowania w przedmiocie odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Zwrócił na to uwagę także SN, wskazując, iż zeznań tych sąd meriti, rozpoznający wniosek o odszkodowanie, nie dopuścił, gdyż nie miały żadnego znaczenia dla oceny zarzutu przedstawienia od strony art. 5 k.c. Podsumowując, należy stwierdzić, iż teza wyrażona przez SN w glosowanym postanowieniu, zakładająca, że obowiązek pouczenia strony o jej uprawnieniach nie obejmuje wszelkich możliwych, także odległych uprawnień, jakie mogą powstać u strony, jest w pełni zasadna i zgodna zarówno z dotychczasową linią orzecznictwa, jak i poglądami doktryny 19. 3. Godna rozważenia jest ponadto sytuacja, gdy pouczenie o terminie i sposobie zgłoszenia żądania odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie zostało dokonane (organ prowadzący postępowanie może bowiem dokonać pouczenia nawet w braku przesłanek z art. 16 1 i 2 k.p.k. przyp. J.K.), lecz było błędne. Zgodnie z regulacją art. 16 k.p.k., błędne (w tym niepełne) pouczenie nie może wywoływać negatywnych konsekwencji dla uczestnika postępowania. Zbliżony pogląd wyraził także SN w wyroku z dnia 11 VII 2002 r. Uznał bowiem, że jeżeli organ procesowy (sędzia, prokurator) w piśmie skierowanym do strony pouczył ją błędnie albo udzielił informacji, która mogła spowodować błędne przekonanie co do terminu wykonania czynności, okoliczność tę należy rozważyć od strony tego, czy nie usprawiedliwia ona uchybienia i nie powoduje nieuwzględnienia zarzutu przedawnienia na podstawie art. 5 k.c. Kwestię tę można analizować także na gruncie prawa procesowego, np. w kontekście błędnego pouczenia o rozpoczęciu biegu terminu do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych lub też jego upływu. Wówczas nieponiesienie ujemnych konsekwencji procesowych błędnego pouczenia będzie przejawiało się np. w tym, że termin nie rozpocznie biegu, lub też w możliwości powołania się na względną przyczynę odwoławczą (art. 438 pkt 2 k.p.k.) 20. W zależności od konkretnego stanu faktycznego będą więc istniały dwie możliwości (materialna i procesowa) zabezpieczenia interesu prawnego wnioskodawcy w przypadku niedotrzymania rocznego terminu dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Jakub Kosowski 19 Szerzej zob. J. Kosowski, Zasada, s. 209 212, ze wskazaną tam literaturą i orzecznictwem. 20 Szerzej zob. J. Kosowski, Zasada, s. 275 282, 290 296.