Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 5 października 2011 r. IV CSK 10/11

Cywilne prawo zobowiązania odpowiedzialność deliktowa zadośćuczynienie pieniężne z powodu śmierci członka rodziny poszkodowanego ocena roszczenia o zadośćuczynienie z punktu widzenia norm międzyczasowego prawa prywatnego Wyrok Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 5 października 2011 r. IV CSK 10/11 Jeżeli wskutek obrażeń odniesionych w wypadku, który nastąpił przed dniem wejścia w życie art. 446 4 k.c. (ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 116, poz. 731), poszkodowany zmarł już w dacie obowiązywania tego przepisu, to ma on zastosowanie do roszczeń najbliższych członków rodziny zmarłego o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę. Sąd Najwyższy [...] w sprawie z powództwa Renaty C. i Sebastiana C. przeciwko G. Towarzystwu Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej w W. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 5 października 2011 r., skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 28 lipca 2010 r., uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego. U z a s a d n i e n i e Pozwem z dnia 4 V 2009 r. powodowie Renata C. i Sebastian C. dochodzili w związku ze śmiercią Konrada C., syna powódki, a brata powoda, odpowiednio kwot 80 000 zł i 60 000 zł z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej (art. 446 3 k.c.) oraz zadośćuczynienia, odpowiednio w kwocie 100 000 zł i 60 000 zł (art. 446 4 k.c.), a także zadośćuczynienia na podstawie art. 23 w zw. z art. 448 k.c., odpowiednio w kwocie 100 000 zł. i 60 000 zł, od każdej kwoty z należnymi odsetkami ustawowymi. Ponadto powódka wnosiła o odszkodowanie w wysokości 15 077 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu i nagrobka (art. 446 1 k.c.). Podstawą faktyczną żądania była śmierć dnia 2 IX 2008 r. 20-letniego Konrada C., wskutek następstw obrażeń doznanych w wypadku komunikacyjnym, do którego doszło dnia 24 III 2008 r., przy czym zmarły był pasażerem samochodu, kierowanego przez osobę uznaną za winną wypadku i skazaną na podstawie art. 177 2 k.k. Pozwany, będący ubezpieczycielem, nie zaspokoił roszczeń powodów w postępowaniu likwidacyjnym, w którym kwestionował brak związku przyczynowego między obrażeniami doznanymi przez zmarłego a jego śmiercią, podnosił to także w odpowiedzi na pozew, jednakże w toku postępowania w sprawie zawarł ugodę pozasądową z powódką co do zapłaty 50 000 zł tytułem znacznego pogorszenia jej sytuacji życiowej, zwrotu 15 077 zł kosztów pogrzebu i 2000 zł zwrotu kosztów ustanowienia pełnomocnika. Z tego względu powódka zrzekła się roszczenia z tytułu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej oraz z tytułu zwrotu kosztów pogrzebu i nagrobka. Wyrokiem z dnia 18 III 2010 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził od pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń G. SA w W. na rzecz powódki Renaty C. zadośćuczynienie w kwocie 100 000 zł oraz na rzecz powoda Sebastiana C. zadośćuczynienie w kwocie 50 000 zł, orzekł o odsetkach oraz oddalił powództwo w pozostałej części i zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu. W wyniku apelacji wniesionej przez obie strony Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 VII 2010 r. zmienił wyrok Sądu I instancji w zakresie odsetek, obniżył kwotę należną od pozwanego z tytułu nieuiszczonych opłat sądowych oraz oddalił w całości powództwa Renaty C. i Sebastiana C. o zadośćuczynienie, oddalił w pozostałej części apelacje powodów i pozwanego, a także zniósł między stronami koszty procesu za II instancję. Skarga kasacyjna wniesiona przez powodów dotyczyła zaskarżonego wyroku w tej części, w której zostało oddalone w całości ich powództwo o zadośćuczynienie, zarzucając zaskarżonemu wyrokowi naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 446 4 k.c., przez uznanie, że w niniejszej sprawie

przepis ten nie ma zastosowania; art. 3 k.c. przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie na skutek przyjęcia, iż brak przesłanek do odejścia od zasady nieretroakcji ze względu na cel ustawy i niezasądzenie na rzecz powodów odpowiednich kwot zadośćuczynienia; art. XLIX w zw. z art. XXVI p.w.k.c. przez uznanie, że znajdują one zastosowanie w niniejszej sprawie. Skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy, z zasądzeniem kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych. W odpowiedzi na skargę pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów postępowania. SN zważył, co następuje. Skarga jest zasadna i dlatego wyrok Sądu II instancji należało uchylić, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. Decyduje o tym wykładnia przepisów stanowiących o zadośćuczynieniu przysługującemu najbliższym członkom rodziny zmarłego w następstwie czynu niedozwolonego. Stanowiący o tym art. 446 4 k.c. został wprowadzony nowelą do k.c., obowiązującą od dnia 3 VIII 2008 r. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu poza świadczeniami wynikającymi dla bliskich zmarłego na podstawie art. 446 1 3 k.c., sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. W niniejszej sprawie nie są sporne okoliczności zdarzenia, w wyniku którego kilka miesięcy po wypadku komunikacyjnym, do którego doszło dnia 24 III 2003 r., nastąpiła dnia 2 IX 2008 r. śmierć Konrada C. Nie jest już też kwestionowana odpowiedzialność pozwanego jako ubezpieczyciela. Przedmiotem sporu stało się uprawnienie powodów do zadośćuczynienia na podstawie art. 446 4 k.c., w sytuacji, gdy wypadek, w którym obrażenia odniósł syn i brat powodów, nastąpił przed wejściem w życie przepisu przewidującego to zadośćuczynienie, a śmierć nastąpiła już w czasie obowiązywania tego przepisu. Jest niewątpliwe, że uchwalenie zmiany w k.c. przez wprowadzenie zadośćuczynienia za cierpienia fizyczne i psychiczne, wynikające dla najbliższych osoby, która poniosła śmierć w wyniku czynu niedozwolonego, było spełnieniem podnoszonego słusznie postulatu zwiększenia ochrony, zwłaszcza ofiar wypadków komunikacyjnych i najbliższych członków ich rodziny. Rozwiązanie to nie jest nowe w polskim systemie prawnym. Art. 166 Kodeksu zobowiązań przewidywał, że w razie śmierci poszkodowanego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, sąd mógł przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego lub instytucji przez nich wskazanej stosowną sumę pieniężną, jako zadośćuczynienie za doznaną przez nich krzywdę moralną. Podobnie kwestię ujmuje nowy art. 446 4 k.c., a osoby uprawnione do zadośćuczynienia na podstawie tego przepisu należą do kręgu pośrednio poszkodowanych. Źródłem pierwotnym roszczenia jest szkoda na osobie doznana przez bezpośrednio poszkodowanego, którego w Kodeksie zobowiązań, w zakresie zadośćuczynienia dotyczył art. 165, a w Kodeksie cywilnym tj. art. 445 w powiązaniu z art. 444. W doktrynie prawa wskazuje się na głęboki sens zadośćuczynienia przewidzianego dla osób najbliższych zmarłego, bezpośrednio poszkodowanego czynem niedozwolonym, upatrując jego korzeni w systemie prawa francuskiego i szwajcarskiego. Po okresie wahań w tej kwestii i dyskusji w doktrynie na gruncie obowiązującego prawa nie powinno podlegać wątpliwościom, że dochodzenie zadośćuczynienia przez powodów w świetle ustalonego w niniejszej sprawie stanu faktycznego ma moralne i jurydyczne uzasadnienie. Należy jednak rozważyć bliżej uzasadnienie prawne, mając na uwadze, że wypadek, którego ofiarą był poszkodowany, nastąpił w marcu 2008 r., przepis wprowadzający zadośćuczynienie dla najbliższych poszkodowanego wszedł w życie z początkiem sierpnia 2008 r., a poszkodowany zmarł miesiąc później, dnia 2 IX 2008 r. Należy zatem rozstrzygnąć, czy zdarzeniem decydującym o zastosowaniu art. 446 4 k.c., powinna być tylko data zdarzenia w postaci wypadku komunikacyjnego, w którym poszkodowany doznał obrażeń ciała, tzn. dnia 24 III 2008 r., czy też również data śmierci poszkodowanego w wyniku tych obrażeń dnia 2 IX 2008 r. Jeżeli przyjmie się wyłącznie pierwszą datę, to czyn niedozwolony został wyrządzony w czasie, gdy powołany przepis jeszcze nie obowiązywał, a nawet nie został jeszcze uchwalony, co nastąpiło ustawą z dnia 30 V 2008 r. Jeżeli uwzględni się także datę śmierci poszkodowanego, to nastąpiła ona we wrześniu 2008 r., a więc już w czasie obowiązywania nowego przepisu.

Za pierwszym rozwiązaniem opowiedział się Sąd II instancji w zaskarżonym wyroku. Uzasadnił to brakiem w ustawie zawierającej art. 446 4 k.c. unormowań o charakterze intertemporalnym, co sprawia, że należało odwołać się do ogólnych zasad prawa międzyczasowego, w tym przypadku do art. XLIX w zw. z art. XXVI ustawy przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (dalej jako p.w.k.c.). Według art. XXVI p.w.k.c. do stosunków prawnych powstałych przed wejściem w życie Kodeks cywilny stosuje się prawo dotychczasowe, chyba że przepisy poniższe stanowią inaczej. Z kolei art. XLIX 1 p.w.k.c. stanowi, że do zobowiązań, które powstały przed dniem wejścia w życie Kodeksu cywilnego, stosuje się przepisy tego kodeksu, jeżeli chodzi o skutki prawne zdarzeń, które nastąpiły po dniu wejścia kodeksu w życie, a które nie są związane z istotą stosunku prawnego. Sąd Apelacyjny uznał, że art. 446 4 k.c. nie ma zastosowania do zobowiązań powstałych wskutek czynu niedozwolonego, który miał miejsce przez dniem 3 VIII 2008 r., ponieważ z powołanych przepisów wprowadzających k.c. wynika, iż jeżeli ustawodawca reguluje skutki prawne jako następstwo określonego zdarzenia prawnego, to do ich oceny nakazuje stosować ustawę obowiązującą w chwili zdarzenia. Z odwołaniem się do wyroku SN z dnia 2 VI 1967 r. (III PRN 38/67, LexPolonica nr 318386) Sąd II instancji wskazał na czyn niedozwolony, którym w okolicznościach niniejszej sprawy było zawinione naruszenie przez kierującego pojazdem mechanicznym przepisów prawa o ruchu drogowym, a jego pierwotnym skutkiem uszkodzenie ciała i wywołanie rozstroju zdrowia Konrada C., dopiero zaś tego następstwem jego śmierć. Stosunek zobowiązaniowy, obejmujący naprawienie szkody na podstawie art. 444 446 k.c., powstał wskutek wypadku drogowego, w wyniku którego Konrad C. doznał obrażeń i zmarł, a zobowiązanym do naprawienia szkody jest pozwany ubezpieczyciel. Odmiennego poglądu nie można wyprowadzić z art. 3 k.c., przez zastosowanie dopuszczalnych wyjątków od zasady niestosowania prawa wstecz, ponieważ według Sądu Apelacyjnego z brzmienia lub celu ustawy wprowadzającej art. 446 4 k.c. to nie wynika. Przedstawionego rozumowania nie można uznać za pozbawione podstaw, jeśli przyjmie się jego założenia, oparte na jednolitym zdarzeniu, powodującym zarówno obrażenia ciała poszkodowanego, jak i w następstwie jego śmierć, umiejscawiając oba skutki w dacie czynu niedozwolonego, tj. wypadku komunikacyjnego spowodowanego przez kierowcę pojazdu. W tej dacie musiałyby się także zmieścić skutki śmierci poszkodowanego dla jego najbliższych, mimo że śmierć ta nie nastąpiła wtedy, lecz kilka miesięcy później, a roszczenia najbliższych, określone w art. 446 k.c., wystąpiły dopiero z tą śmiercią. Przed tym faktem roszczenia miał sam poszkodowany na innej podstawie prawnej, a roszczenia oparte na art. 446 k.c. w ogóle nie wystąpiły. Z tych jednak względów na rozważenie zasługuje druga z zaprezentowanych możliwości interpretacyjnych, przyjmująca śmierć poszkodowanego, jako zdarzenie, z którym wiążą się roszczenia pośrednio poszkodowanych na podstawie art. 446 k.c., a więc również 4 tego artykułu. Z pewnością słusznie Sąd Apelacyjny upatruje wszelkich konsekwencji wypadku komunikacyjnego w pierwotnym zdarzeniu, gdyż bez zawinionego przez kierowcę zdarzenia nie byłoby żadnych jego skutków, w tym także śmierci bezpośrednio poszkodowanego. Jednakże dla powstania roszczeń najbliższych do świadczeń z art. 446 k.c. musiała być przewidziana odrębna podstawa prawna, przełamująca w konkretnie określonych wypadkach zasadę, że odpowiedzialność ponosi się wobec bezpośrednio poszkodowanych. Roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie powstają dla pośrednio poszkodowanych dopiero wraz ze śmiercią poszkodowanego, wtedy też osoby te nabywają tytuły do zgłoszenia swoich roszczeń. Wcześniej najbliżsi zmarłemu nie mają żadnych uprawnień z art. 446 k.c., a przepis ten w całości nie ma w ogóle zastosowania. Ze zdarzeniem będącym czynem niedozwolonym łączą się roszczenia z tego przepisu, jak już powstaną one dla uprawnionych. Nie wystarczy jednak uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, ale musi dojść aż do śmierci poszkodowanego. Ona stanie się zdarzeniem, z którym wiązane będzie spełnienie przesłanek odpowiedzialności cywilnej sprawcy i odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia sprawcy od tej odpowiedzialności, jak w sprawie niniejszej. Jeżeli między czynem niedozwolonym a śmiercią poszkodowanego wystąpi związek przyczynowy (art. 361 1 k.c.), to data śmierci poszkodowanego będzie stanowić zdarzenie, z którym będą się łączyć roszczenia osób najbliższych na podstawie art. 446 k.c. Jeśli zatem śmierć poszkodowanego następuje w chwili wypadku komunikacyjnego, a więc wraz z czynem niedozwolonym sprawcy, to roszczenia na podstawie tego przepisu powstaną z tą samą chwilą. Jeśli jednak między skutkami czynu niedozwolonego dla poszkodowanego w postaci uszkodzenia ciała i rozstroju zdrowia a jego śmiercią wynikającą

z doznanych obrażeń występuje różnica czasu, to roszczenia najbliższych powstaną dopiero z datą śmierci. Ona zatem powinna się liczyć jako zdarzenie prawne i dla zastosowania odpowiednich przepisów i dla oceny zasadności zgłoszonych roszczeń. Nie wystąpi z nimi już bezpośrednio poszkodowany, którego dotyczą art. 444 i 445 k.c., tylko pośrednio poszkodowani, o których stanowi art. 446 k.c. Na zasadność takiego stanowiska wskazuje również orzecznictwo SN, który w wyroku z dnia 25 V 2011 r. (II CSK 537/10, LexPolonica nr 3917512) odmówił zadośćuczynienia na podstawie art. 446 4 k.c. wtedy, gdy zarówno czyn niedozwolony w postaci zawinionego wypadku komunikacyjnego, jak i śmierć poszkodowanej miały miejsce przed wejściem w życie tego przepisu. W konkretnej sprawie poszkodowana zginęła na miejscu, więc powstanie roszczeń najbliższych łączyło się z jednym zdarzeniem. Rozwijając wszakże pogląd SN wyrażony w tym wyroku na sytuacje, w których śmierć poszkodowanego nastąpiła po wejściu w życie art. 446 4 k.c., zasadne byłoby przyjęcie, że jeśli śmierć poszkodowanego nastąpiła już w takim czasie, mimo że czyn niedozwolony powodujący obrażenia poszkodowanego, ale nie jego śmierć, miał miejsce przed wejściem w życie tego przepisu, to najbliższym powinno przysługiwać roszczenie o zadośćuczynienie. Jak zostało to już wywiedzione, przepis ten ma na celu naprawienie krzywdy, a więc szkody niemajątkowej, polegającej na cierpieniach doznanych przez najbliższych członków rodziny wskutek śmierci poszkodowanego, a nie jego obrażeń, choćby bardzo poważnych, będących bezpośrednim następstwem czynu niedozwolonego. Do śmierci osobie poszkodowanej przysługiwały z tytułu szkody majątkowej i doznanych krzywd własne roszczenia. Po śmierci bezpośrednio poszkodowanego jego najbliżsi mają własne roszczenia, oparte na innej, ich dotyczącej podstawie prawnej. Jeśli zatem wtedy, gdy te roszczenia powstały dla pośrednio poszkodowanych, jako skutek śmierci poszkodowanego, przepis, na którym je opierają, już obowiązywał, to roszczenia te mają prawną podstawę. Powodowie w niniejszej sprawie mogą więc dochodzić własnych roszczeń na podstawie powołanego przepisu i w tym zakresie należy przyznać słuszność co do zasady wyrokowi Sądu I instancji. Zasadne było powołanie się w uzasadnieniu tego wyroku na stanowisko wyrażone w wyroku karnym SA w Lublinie z dnia 7 VII 2009 r. (II AKa 44/09, niepubl.), w którym zostało stwierdzone, że miarodajna dla zastosowania art. 446 4 k.c. nie jest data działania sprawcy, w następstwie którego doszło do rozstroju zdrowia, lecz data śmierci pokrzywdzonego, ponieważ dopiero z dniem jego śmierci staje się wymagalne roszczenie o zadośćuczynienie. W niniejszej sprawie Sąd powinien zatem ustalić, w jakiej wysokości należy przyznać powodom zadośćuczynienie, biorąc art. 446 4 k.c. za podstawę prawną roszczeń. Rozpoznając ponownie sprawę, należy również zwrócić uwagę na to, że powodowie, dochodząc zadośćuczynienia, wskazywali w pozwie zarówno podstawę prawną w art. 446 4 k.c., jak i w art. 23 w zw. z art. 448 k.c., wnosząc o podwójne zadośćuczynienie. Sąd I instancji uwzględnił powództwo o zadośćuczynienie na podstawie art. 446 4 k.c., uznając za nieuzasadnione oparcie tego roszczenia na podstawie art. 23 w zw. z art. 448 k.c., bliżej tego nie uzasadniając. Nastąpiło to, mimo że zadośćuczynienie określone w art. 448 k.c. w związku z naruszeniem dóbr osobistych (art. 23, 24 k.c.) wymagało w niniejszej sprawie rozważenia w kwestii naruszonych dóbr i co do zasadności samych roszczeń, a nabrało to znaczenia z tego względu, że na skutek apelacji pozwanego zostały zakwestionowane przez Sąd II instancji w zaskarżonym wyroku roszczenia z art. 446 4 k.c. (por. uchwały SN z dnia 13 VII 2011 r., III CZP 32/11, Biul. SN 2011, nr 7 i z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, Biul. SN 2010, nr 10, s. 11; wyroki SN z dnia 14 I 2010 r., IV CK 307/09, niepubl. oraz z dnia 11 V 2011 r., I CSK 621/10, LexPolonica nr 2817828). Zasadne było kwestionowanie przez skarżących zastosowania w zaskarżonym wyroku art. XLIX w zw. z art. XXVI p.w.k.c., gdyż odwoływanie się do tych przepisów było w niniejszej sprawie niepotrzebne, podobnie jak poszukiwanie argumentów uwzględnienia wyjątków od zasady wyrażonej w art. 3 k.c. Dla rozpoznania skargi kasacyjnej kluczowe znaczenie miało wykazanie zastosowania art. 446 4 k.c. do roszczeń powodów o zadośćuczynienie w okolicznościach niniejszej sprawy, innych niż w powołanym wyroku SN z dnia 11 V 2011 r. (I CSK 621/10) oraz w powołanej uchwale SN z dnia 22 X 2010 r. (III CZP 76/10). Z tych względów SN orzekł na podstawie art. 398 15 1 k.p.c., rozstrzygając o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 2 w zw. z art. 398 21 k.p.c.

Glosa 1. Glosowany wyrok jest jednym z rozstrzygnięć SN dotyczących zagadnień prawnych, jakie powstają w konsekwencji zmiany art. 446 k.c. polegającej na dodaniu do niego 4 1. Przepis ten umożliwia najbliższym członkom rodziny zmarłego dochodzenie roszczenia o zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę wynikłą z jego śmierci. Regulacja zawarta w art. 446 4 k.c. ma charakter szczególny względem ogólnych zasad wynikających m.in. z art. 448 k.c., rządzących dochodzeniem roszczeń o zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, będącą następstwem naruszenia dobra osobistego 2. Dotychczas spośród różnych zagadnień prawnych, jakie powstają w związku z wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c., przedmiotem rozstrzygania przez SN była w szczególności wysokość odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego, jaka może być zasądzana na podstawie tego przepisu 3. W orzecznictwie SN rozważany był również wpływ wprowadzenia 4 do art. 446 k.c. na wykładnię 3 tego przepisu 4. Najwięcej jednak orzeczeń SN wydanych w celu rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, które powstały w wyniku nowelizacji art. 446 k.c., dotyczyło relacji pomiędzy normą wynikającą z art. 446 4 k.c. a normą wynikającą z art. 448 k.c. 5. W orzeczeniach dotyczących relacji pomiędzy art. 446 4 k.c. a art. 448 k.c. przedmiotem rozstrzygania była dopuszczalność zasądzania zadośćuczynienia pieniężnego za śmierć najbliższego członka rodziny na podstawie art. 448 k.c. w okresie poprzedzającym wejście w życie zmiany art. 446 k.c., polegającej na dodaniu do niego 4. Drugie zasadnicze rozstrzygane w nich zagadnienie było związane z ustalaniem w świetle norm międzyczasowego prawa prywatnego stanu prawnego właściwego do oceny roszczeń o zadośćuczynienie za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny w przypadkach, gdy zarówno zdarzenie sprawcze, jak i śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia dóbr nastąpiła przed wejściem w życie zmiany art. 446 k.c. 2. W jednolitym dotychczas orzecznictwie SN wydawało się przesądzone, że przed wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c. możliwe było zasądzanie odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdy wynikłe ze spowodowania śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 448 k.c. 6. Glosowany wyrok może być jednak postrzegany jako wyraz odejścia od dotychczasowej linii orzeczniczej SN w zakresie, w jakim stwierdza się w nim, że do powstania roszczeń poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń dóbr, w tym przypadku do powstania roszczenia o zapłatę odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdy wynikłe z pośredniego naruszenia dóbr osobistych, niezbędna jest szczególna podstawa prawna. 1 Zmiana wprowadzona ustawą z dnia 30 V 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731); weszła w życie dnia 3 VIII 2008 r. 2 Wydaje się, że odmiennie relację pomiędzy art. 446 4 i art. 448 k.c. postrzega: J. Matys, Model zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu szkody niemajątkowej w Kodeksie cywilnym, Warszawa 2010, s. 253, która stwierdza, że szkoda niemajątkowa powstająca w wyniku śmierci osoby najbliższej nie jest powiązana z konstrukcją dóbr osobistych. 3 Wyrok SN z dnia 3 VI 2011 r., III CSK 279/10, OSP 2012, nr 4, poz. 44, z glosą M. Nesterowicza, tamże, s. 285. 4 Wyrok SN z dnia 3 VI 2011 r., III CSK 279/10, OSP 2012, nr 4, poz. 44, z glosą M. Nesterowicza, tamże, s. 285. 5 Wyrok SN z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD 2010, nr C, poz. 91, z glosą M. Wałachowskiej, OSP 2011, nr 2, poz. 15, s. 93; uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 42, z glosami M. Wałachowskiej, M. Łolika, B. Lackorońskiego, OSP 2011, nr 9, poz. 96; wyrok SN z dnia 11 V 2011 r., I CSK 621/10, LexPolonica nr 2817828; uchwała SN z dnia 13 VII 2011 r., III CZP 32/11, OSNC 2012, nr 1, poz. 10, z glosami B. Lackorońskiego, M. Łolika, OSP 2012, nr 3, poz. 32 oraz glosą M. Wałachowskiej, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 13 VII 2011 r. (III CZP 32/11) w sprawie zadośćuczynienia pieniężnego w razie śmierci osoby bliskiej, Prawo Asekuracyjne 2011, nr 4, s. 88 96. 6 Wyrok SN z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSP 2011, nr 2, poz. 15; uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96; wyrok SN z dnia 10 XI 2010 r., II CSK 248/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44; wyrok SN z dnia 11 V 2011 r., I CSK 621/10, LexPolonica nr 2817828; uchwała SN z dnia 13 VII 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 3, poz. 32.

Takie stwierdzenie może bowiem prowadzić do wniosku, że niedopuszczalne jest przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdy wynikłe z pośredniego naruszenia dóbr osobistych na ogólnej podstawie, jaką jest art. 448 k.c. Z tego powodu wydaje się, że glosowany wyrok może zapoczątkować rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych, prowadzące do nierównego traktowania poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń ich dóbr osobistych, którzy ochrony prawnej będą poszukiwać na ogólnych podstawach takich jak art. 415 k.c. w przypadku szkód majątkowych, lub art. 448 k.c. w przypadku szkód niemajątkowych. Sytuacja prawna takich poszkodowanych będzie różna w zależności od tego, czy sąd powszechny w konkretnym składzie orzekającym podzieli pogląd dominujący obecnie w orzecznictwie SN, czy też stanowisko wyrażone w glosowanym wyroku. Podstawą do stwierdzenia istnienia wysokiego ryzyka powstania rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych w następstwie glosowanego wyroku jest fakt, że istotne wątpliwości, żeby nie powiedzieć opór tych sądów, budziło zasądzanie zadośćuczynienia za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższych członków rodziny na podstawie art. 448 k.c. Świadczy o tym w szczególności kierunek i liczba podjętych przez SN w tym zakresie rozstrzygnięć w ostatnim czasie 7. Wydaje się, że w chwili obecnej jedynie rozstrzygnięcie pojawiającej się rozbieżności w orzecznictwie przez powiększony skład SN mogłoby zapobiec naruszaniu konstytucyjnej zasady równości wynikającej z art. 32 ust. 1 Konstytucji RP. Konieczność zapobieżenia rozbieżnościom w orzecznictwie jest szczególnie wyraźnie widoczna w sprawach, których przedmiotem są roszczenia o naprawienie szkód niemajątkowych wynikłych ze śmierci najbliższych członków rodziny. Rozbieżności w orzecznictwie w tego rodzaju sprawach mogą prowadzić do skrajnie zróżnicowanego podejścia do wartości niematerialnych ściśle związanych z osobą człowieka, których naruszenie w tożsamych rodzajowo sytuacjach może spotykać się ze skrajnie odmiennymi reakcjami sądów od udzielenia ochrony prawnej po jej odmowę wyrażającą się w oddaleniu powództwa o zadośćuczynienie. 3. W stanach faktycznych, na tle których dotychczas zostały wydane orzeczenia SN rozstrzygające zagadnienia prawne związane z wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c., ustalenie stanu prawnego właściwego w świetle norm prawa międzyczasowego prywatnego nie budziło większych wątpliwości, ponieważ zarówno zdarzenia sprawcze, jak i ich skutki w postaci śmierci poszkodowanych w wyniku bezpośrednich naruszeń ich dóbr, miały miejsce przed wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c. W przypadku gdy zdarzenie sprawcze oraz będąca jego skutkiem śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr miały miejsce przed wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c., nie można stosować tego przepisu jako podstawy do zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego najbliższym członkom rodziny 8. Wniosek taki jest uzasadniony w świetle art. 3 k.c. 9. Glosowany wyrok został jednak wydany w stanie faktycznym, w którym zdarzenie sprawcze będące źródłem zobowiązania miało miejsce przed wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c., a jego skutek w postaci śmierci poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr nastąpił po wejściu w życie zmiany tego przepisu. Na tle takiego układu okoliczności faktycznych wyłoniła się kwestia intertemporalna, którą SN rozstrzygał w glosowanym wyroku. Rozstrzygnięcie kwestii intertemporalnej zawarte w glosowanym wyroku oparte jest na założeniu, że zobowiązanie względem poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń dóbr powstaje dopiero wtedy, gdy ziszczą się przesłanki zawarte w szczególnych przepisach, takich jak art. 446 k.c. przełamujących ogólną zasadę, zgodnie z którą odpowiedzialność ponosi się wobec bezpośrednio poszkodowanych. Konsekwencją takiego rozumowania jest przyjęcie, że dopóki nie ziszczą się przesłanki wskazane w takim szczególnym przepisie, dopóty zobowiązanie do naprawienia szkody 7 Wyrok SN z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSP 2011, nr 2, poz. 15; uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96; wyrok SN z dnia 10 XI 2010 r., II CSK 248/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44; wyrok SN z dnia 11 V 2011 r., I CSK 621/10, LexPolonica nr 2817828; uchwała SN z dnia 13 VII 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 3, poz. 32. 8 Wyrok SN z dnia 10 XI 2010 r., II CSK 248/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44; wyrok SN z dnia 25 V 2011 r., II CSK 537/10, LexPolonica nr 3025456. 9 J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne. Część I. Zasady ogólne, Nowe Prawo 1965, nr 6, s. 619.

zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej wynikłej z pośredniego naruszenia dóbr nie istnieje, ponieważ nie może ono powstać na ogólnych podstawach. Powyższe rozumowanie zdeterminowało sposób rozstrzygnięcia przez SN w glosowanym wyroku kwestii intertemporalnej. Skoro bowiem SN przyjął, że zobowiązanie względem poszkodowanych w wyniku pośredniego naruszenia ich dóbr powstało dopiero z chwilą śmierci bezpośrednio poszkodowanego, to śmierć jako zdarzenie prowadzące do powstania nowego zobowiązania, a nie do zmiany zobowiązania powstałego przed dniem wejścia w życie nowelizacji art. 446 k.c., wyznacza stan prawny właściwy w świetle norm międzyczasowego prawa prywatnego. Zapewne z tego powodu SN przyjął, że ustalenie stanu prawnego właściwego w rozstrzygniętej sprawie nie wymagało zastosowania art. XLIX ustawy z dnia 23 IV 1964 r. przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (dalej jako PWKC ) 10, ani wyjątków od zasady wyrażonej w art. 3 k.c. 4. Uzasadnienie glosowanego wyroku jest wewnętrznie spójne. Jeśli bowiem przyjmie się, że zobowiązanie, którego treścią jest odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody wynikłe z pośrednich naruszeń dóbr, nie może powstać na ogólnych podstawach, lecz powstaje dopiero wtedy, gdy spełniają się przesłanki określone w przepisach szczególnych takich jak art. 446 k.c., dopóty, dopóki te przesłanki nie zostaną spełnione, nie można uznać, że powstało zobowiązanie względem poszkodowanych pośrednio. Konsekwentnie rozumując, należy przyjąć, że śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr, prowadzi do powstania nowego zobowiązania, a nie do zmiany sytuacji prawnej poszkodowanego w wyniku pośrednich naruszeń dóbr. W związku z tym jednak, że teza glosowanego wyroku dotycząca podstaw i momentu powstania obowiązku naprawienia szkody wynikłej z pośredniego naruszenia dóbr może budzić wątpliwości, wątpliwa jest także prawidłowość rozstrzygnięcia kwestii intertemporalnej. Obowiązywanie w polskim prawie zasady, zgodnie z którą na ogólnych podstawach może powstać odpowiedzialność odszkodowawcza jedynie za szkody wynikłe z bezpośrednich naruszeń dóbr, budzi jednak kontrowersje i jest przez część doktryny prawa cywilnego kwestionowane 11. Wydaje się, że teza o jej obowiązywaniu została odrzucona implicite w odniesieniu do szkód niemajątkowych w dotychczas jednolitej linii orzeczniczej SN, w której przyjęto, że przed wprowadzeniem 4 do art. 446 k.c. możliwe było ustalenie odpowiedzialności za szkody niemajątkowe wynikłe z pośrednich naruszeń dóbr osobistych na ogólnej podstawie, jaką jest art. 448 k.c. 12. Mimo istnienia wątpliwości dotyczących obowiązywania wskazanej ogólnej zasady, która stanowiła w glosowanym wyroku punkt wyjścia dla rozstrzygnięcia kwestii intertemporalnej, SN nie uzasadnił szerzej tezy o jej obowiązywaniu. Oznacza to, że SN przyjął w glosowanym wyroku niepewną przesłankę za podstawę wnioskowania, popełniając tym samym błąd w rozumowaniu określany jako petitio principii 13. 10 Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 94 ze zm. 11 M. Safjan, w: Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do artykułów 1 449 10, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011, s. 1742, nb 4; M. Wałachowska, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 13 lipca 2011 r...., s. 92; A. Chłopecki, Szkoda poniesiona przez spółkę akcyjną a szkoda poniesiona przez akcjonariusza w świetle przepisów Kodeksu spółek handlowych i Kodeksu cywilnego, PPH 2007, nr 5, s. 12 13; B. Lackoroński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdy wynikłe ze śmierci najbliższego członka rodziny na podstawie art. 446 4 k.c. (cz. 2), Palestra 2009, nr 9 10, s. 38 47; B. Lackoroński, Odpowiedzialność za tzw. szkody pośrednie w polskim prawie cywilnym, w: Odpowiedzialność odszkodowawcza, red. J. Jastrzębski, Warszawa 2007, s. 133 178. Odmienne stanowisko w tym zakresie zajmuje w szczególności: M. Kaliński, Szkoda na mieniu i jej naprawienie, wyd. 2, Warszawa 2011, s. 67 70; J. Matys, Model zadośćuczynienia..., s. 254; por. także A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 73; Z. Radwański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój i funkcja, Poznań 1956, s. 168. 12 Wyrok SN z dnia 14 I 2010 r., IV CSK 307/09, OSP 2011, nr 2, poz. 15; uchwała SN z dnia 22 X 2010 r., III CZP 76/10, OSP 2011, nr 9, poz. 96; wyrok SN z dnia 10 XI 2010 r., II CSK 248/10, OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 44; wyrok SN z dnia 11 V 2011 r., I CSK 621/10, LexPolonica nr 2817828. Jedynie w uchwale SN z dnia 13 VII 2011 r., III CZP 32/11, OSP 2012, nr 3, poz. 32, stwierdzono, że osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio i jak się wydaje z tego powodu SN uznał w tej uchwale dopuszczalność dochodzenia przez takie osoby roszczenia o zadośćuczynienie na podstawie art. 448 k.c. 13 Z. Ziembiński, Logika praktyczna, Warszawa 2000, s. 196 oraz 213; J. Petzel, w: Logika dla prawników, red. A. Malinowski, Warszawa 2007, s. 217.

Nieuprawnione przyjęcie jako przesłanki rozumowania w glosowanym wyroku tezy o obowiązywaniu zasady odpowiedzialności wobec bezpośrednio poszkodowanych spowodowało, że wątpliwości może budzić prawidłowość ustalenia daty powstania zobowiązania, którego treścią jest obowiązek naprawienia szkód wynikłych z pośrednich naruszeń dóbr. To z kolei może powodować dalsze wątpliwości dotyczące prawidłowości zakwalifikowania śmierci poszkodowanego w wyniku bezpośrednich naruszeń dóbr jako samoistnego źródła zobowiązania, a nie jako zdarzenia skutkującego zmianą istniejącego zobowiązania, które powstało w dacie zdarzenia sprawczego. 5. Niezależnie od powyższych zastrzeżeń natury metodologicznej dotyczących prawidłowości rozstrzygnięcia kwestii intertemporalnej zawartej w glosowanym wyroku, rozstrzygnięcie to budzi wątpliwości w świetle przyjętej w orzecznictwie i doktrynie wykładni przepisów międzyczasowego prawa prywatnego. Należy wskazać, że bardzo podobna kwestia intertemporalna do tej, która jest przedmiotem rozstrzygnięcia zawartego w glosowanym wyroku, związana ze zmianą stanu prawnego w zakresie podstaw odpowiedzialności za szkody niemajątkowe wobec poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń dóbr, była przedmiotem rozstrzygnięcia SN 14 oraz rozważań doktrynalnych po wejściu w życie k.c. 15, który w tekście pierwotnym nie obejmował regulacji zawartej w art. 166 k.z. 16, będącego pierwowzorem art. 446 4 k.c. W konsekwencji powstał problem, według jakiego stanu prawnego należało rozstrzygać sprawy, w których zdarzenie sprawcze miało miejsce w okresie obowiązywania k.z., a skutek w postaci śmierci poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr nastąpił po wejściu w życie k.c. W wyroku z dnia 2 VI 1967 r. SN trafnie rozstrzygnął kwestię intertemporalną i ocenił skutki prawne w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej za krzywdy wynikłe ze śmierci poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr, która nastąpiła w czasie obowiązywania ustawy nowej, zgodnie z przepisami dotychczasowymi obowiązującymi w dacie zdarzenia, którego następstwem była śmierć bezpośrednio poszkodowanego 17. Rozstrzygnięcie to spotkało się z aprobatą doktryny popartą rozbudowaną argumentacją 18. Za powyższym rozstrzygnięciem kwestii intertemporalnej przemawiała niekwestionowana dotychczas norma międzyczasowego prawa prywatnego, zgodnie z którą jeśli zdarzenie prawne, w tym w szczególności będące źródłem zobowiązania, składa się kilku elementów oddalonych od siebie w czasie tak, że występują w różnych stanach prawnych właściwych, a co najmniej jedno z nich jest zależne od woli podmiotu prawa cywilnego, to data wystąpienia zdarzenia zależnego od woli wyznacza stan prawny właściwy pod względem czasowym, niezależnie od tego, czy zdarzenie to było ostatnie spośród zdarzeń niezbędnych do powstania stosunku prawnego 19. Norma ta ma charakter lex specialis względem normy ogólnej, zgodnie z którą w przypadku zdarzeń prawnych złożonych stan prawny właściwy pod względem czasowym wyznacza data zaistnienia ostatniego elementu zdarzenia złożonego 20. Uzasadnieniem dla obowiązywania tej normy jest ochrona zaufania podmiotów do prawa, które obowiązuje w dacie występowania zdarzenia zależnego od ich woli 21. 14 Wyrok SN z dnia 2 VI 1967 r., III PRN 38/67, Nowe Prawo 1968, nr 2, s. 275 276. 15 J. Gwiazdomorski, Glosa do wyroku SN z dnia 2 VI 1967 r., III PRN 38/67, Nowe Prawo 1968, nr 2, s. 277 281. 16 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 X 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. z 1933 r. Nr 82, poz. 598 ze zm.). 17 Wyrok SN z dnia 2 VI 1967 r., III PRN 38/67, Nowe Prawo 1968, nr 2, s. 275 276. 18 J. Gwiazdomorski, Glosa do wyroku SN z dnia 2 VI 1967 r.... 19 J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne..., s. 621 622; J. Gwiazdomorski, Glosa do wyroku SN z dnia 2 VI 1967 r...., s. 278 279; M. Kłoda, Prawo międzyczasowe prywatne. Podstawowe zasady, Warszawa 2007, s. 116 117. 20 J. Gwiazdomorski, Międzyczasowe prawo prywatne..., s. 621; M. Kłoda, Prawo międzyczasowe prywatne..., s. 116. 21 J. Gwiazdomorski, Glosa do wyroku SN z dnia 2 VI 1967 r...., s. 278 279.

Powyższe stanowisko, opierające się na wykładni funkcjonalnej przepisów międzyczasowego prawa prywatnego, jest obarczone pewnym mankamentem w postaci braku wyraźnej podstawy w którymkolwiek przepisie prawa pozytywnego i dlatego dla jego uzasadnienia można wskazać drugi argument wynikający z art. XLIX 1 in fine PWKC. W świetle tego przepisu śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dobra może być traktowana jako zdarzenie związane z istotą zobowiązania, wynikającego z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, którego treścią jest obowiązek naprawienia szkody wynikłej zarówno z bezpośredniego, jak i pośredniego naruszenia dóbr. Z tego powodu śmierć bezpośrednio poszkodowanego może być postrzegana jako zdarzenie skutkujące zmianą istniejącego zobowiązania względem poszkodowanych pośrednio 22. W konsekwencji można przyjąć na podstawie art. XLIX 1 in fine PWKC, że do oceny skutków takiego zdarzenia należy stosować przepisy dotychczasowe. Należy przy tym wskazać, że aprobata drugiego argumentu jako uzasadnienia zaprezentowanej propozycji rozstrzygnięcia kwestii intertemporalnej alternatywnego względem przyjętego w glosowanym wyroku nie byłaby możliwa bez odrzucenia potraktowanego przez SN jako punkt wyjścia założenia, zgodnie z którym dopóki nie nastąpi śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr, dopóty nie istnieje zobowiązanie względem poszkodowanych pośrednio. Argument ten opiera się bowiem na założeniu, że zobowiązanie względem poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń dóbr na ogólnych podstawach powstaje z chwilą spełnienia się wszystkich przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej w świetle przepisów ogólnych, do których nie należy śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr. Śmierć poszkodowanego w wyniku bezpośredniego naruszenia jego dóbr powoduje jedynie zmianę sytuacji prawnej poszkodowanych w wyniku pośrednich naruszeń dóbr, ponieważ umożliwia im skorzystanie z ułatwień i szczególnych uprawnień wynikających z art. 446 k.c. 6. Podsumowując, należy stwierdzić, że prawidłowość rozstrzygnięcia kwestii intertemporalnej w glosowanym wyroku budzi istotne zastrzeżenia nie tylko z przyczyn metodologicznych, lecz również z przyczyn merytorycznych. Należy przy tym zauważyć, że wady glosowanego wyroku nie powinny przełożyć się na wadliwość, co do zasady, rozstrzygnięcia sądu odwoławczego wydanego w wyniku ponownego rozpoznania sprawy. Z glosowanego wyroku wynika bowiem, że zdaniem SN powodowie będący najbliższymi członkami rodziny zmarłego mają prawo dochodzić roszczenia o zadośćuczynienie za krzywdy wynikłe ze spowodowania jego śmierci. Taka ocena wydaje się uzasadniona w świetle okoliczności faktycznych opisanych w uzasadnieniu glosowanego wyroku, bez względu na to, czy jako podstawa wyrokowania zostanie wskazany art. 448 k.c., czy też art. 446 4 k.c. W związku z tym, że glosowany wyrok wydaje się stanowić wyraz stanowiska SN odmiennego od dotychczas zajmowanego w kwestii dopuszczalności ustalania na podstawie art. 448 k.c. odpowiedzialności za szkody niemajątkowe wynikłe z pośredniego naruszenia dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych, wydaje się, że kwestia ta powinna zostać przesądzona w uchwale podjętej przez powiększony skład SN. Bogusław Lackoroński 22 Por. tamże, s. 281.