ZAKOPANE na cztery pory roku tradycja historia zabytki B i u r o P r o m o c j i www.zakopane.pl
Spis treści Bogactwo kultury 3 Początki 4/5 Drewniany skansen 6/7 Legendowe postacie Zakopanego 8/9 Serce Zakopanego 10/11 Początki turystyki 12/13 Styl zakopiański 14/15 Złoty wiek dwudziesty 16/17 Miejsca z duszą 18/19 2
Giewont góra obrosła legendami BOGACTWO KULTURY Są w Polsce miasta, które poznać powinien każdy. Do nich z pewnością zalicza się Zakopane. Unikalne położenie u stóp Tatr, wyjątkowość zamieszkujących je ludzi, bogata historia i tradycja oraz dorobek intelektualny i kulturalny czynią je miejscem ze wszech miar godnym odwiedzenia. Znane jako kolebka zimowych sportów Zakopane ma też do zaoferowania piękne zabytki, ciekawą historię i ludzi, którzy rozsławili i sławią nadal miasto pod Giewontem. 3
POCZĄTKI Choć Zakopane otrzymało prawa miejskie dopiero w 1933 roku to jego historia sięga wiele lat wstecz. Już pod koniec XVI wieku król Stefan Batory miał ponoć nadać przywilej osadniczy dający mieszkańcom prawa do tutejszych ziem. Zakopane przez wiele lat było związane z osadą górniczo-hutniczą w Kuźnicach, będącą jednocześnie pierwszym ośrodkiem turystycznym. Odkąd Tatry zaczęły zajmować szczególne miejsce w sercach Polaków, Zakopane rozrastało się, stając się nie tylko uzdrowiskiem, ale i letnią stolicą Polski. Statut uzdrowiska uzyskało w 1886 roku, a w 1899 doprowadzono tu kolej żelazną. Pod Tatrami skupiało się życie kulturalne, artystyczne i polityczne Polski podzielonej między zaborców. To tutaj wielcy patrioci, jak Władysław hrabia Zamoyski i doktor Tytus Chałubiński, zaszczepili w ludziach miłość do Ojczyzny i Tatr, określanych jako wolności ołtarze. HISTORIA Dawne Krupówki 4
Pasterze już przed wiekami wkroczyli w głąb Tatr Zakopane na starej fotografii 5
DREWNIANY SKANSEN Chcąc cofnąć się w czasie, trzeba udać się na spacer ulicą Kościeliską, która jest prawdziwym skansenem budownictwa regionalnego. Można tu podziwiać zagrody góralskie z XIX wieku, zbudowane z tatrzańskiego drewna, których charakterystyczną cechą jest zrębowa konstrukcja ścian (płazy) i pokrycie dachowe z gontu. Możemy się przyjrzeć klasycznym proporcjom budynków, powstałych bez użycia gwoździ, co w dzisiejszych czasach wydaje się niewyobrażalne. Zagrody Janików, Gąsieniców-Bednarzy i Gąsieniców- -Sieczków to także zaklęta w drewnie historia kultury polskiej. Mieszkali tu i tworzyli Seweryn Goszczyński, Adam Asnyk, Helena Modrzejewska, Józef Ignacy Kraszewski i wielu innych wybitnych Polaków. Stara chata przy ul. Kościeliskiej ZABYTKI 6
Portret górali sprzed stu lat W tej chacie gościł znany polski pisarz S. I. Kraszewski Góralscy cieśle przy pracy 7
Ksiądz Józef Stolarczyk HISTORIA LEGENDOWE POSTACIE ZAKOPANEGO Tatry zaczęły być powszechniej zwiedzane i opisywane w literaturze, gdy pojawił się ich niestrudzony badacz Stanisław Staszic, a za nim Wincenty Pol, Bogusław Zygmunt Stęczyński i Ludwik Zejszner. Jednak samo Zakopane zawdzięcza swą sławę doktorowi Tytusowi Chałubińskiemu, wielkiemu społecznikowi i propagatorowi uzdrowiskowych walorów miasta. To Król Tatr, jak określano Chałubińskiego, wraz z góralskim Homerem, czyli Janem Krzeptowskim Sabałą stali się przykładem wzajemnej inspiracji góralszczyzny i kultury wysokiej. Tak też upamiętnia ich wspólny pomnik stojący u zbiegu ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego. Ważną postacią był także ksiądz Józef Stolarczyk pierwszy zakopiański proboszcz, krzewiciel wiary, a także wybitny taternik. Godnie zapisał się na kartach historii Zakopanego również Władysław hrabia Zamoyski, który w 1889 roku nabył dobra zakopiańskie wraz z dużą częścią Tatr. Jego skromność i gospodarność była dla wielu wzorem, a trzeba również pamiętać, że hrabiemu zawdzięczamy korzystny wyrok sądu w Grazu w 1902 roku, przyznający Morskie Oko Polsce. Zakopane na początku XX wieku 8
Sabała Pomnik Tytusa Chałubińskiego 9
SERCE ZAKOPANEGO Będąc w Zakopanem, koniecznie trzeba odwiedzić Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Obok warszawskich Powązek, cmentarza Rakowickiego w Krakowie i Łyczakowskiego we Lwowie jest to najważniejsza dla narodu polskiego nekropolia. Tutaj spoczywają wybitni Polacy, którzy swe życie poświęcili Tatrom i Zakopanemu. Spacerując możemy podziwiać nagrobki Stanisława Witkiewicza, Sabały, Tytusa Chałubińskiego, Władysława Orkana, Kornela Makuszyńskiego i rodziny Pawlikowskich. Obok cmentarza znajdują się dwa najcenniejsze zabytki Zakopanego Stary Kościółek Matki Boskiej Częstochowskiej z 1847 roku i kaplica Gąsieniców z 1800 roku. Wnętrze Starego Kościółka robi niebywałe wrażenie na odwiedzających, zauroczonych drewnianym wystrojem i pochodzącymi z połowy XIX wieku rzeźbionymi ołtarzami autorstwa Wojciecha Kułacha z Gliczarowa. Nagrobki na starym cmentarzu ZABYTKI 10
Krzyż na Giewoncie Skromna bryła starego kościółka 11
POCZĄTKI TURYSTYKI W ślad za Tytusem Chałubińskim pod Tatry zawitali pierwsi kuracjusze. Z początku było ich niewielu, jednak z roku na rok liczba ta wzrastała. W połowie XIX wieku roczna frekwencja w Zakopanem sięgała kilkuset osób, a na przełomie wieków było już blisko dziesięć tysięcy. Miasto uzyskało status miejscowości uzdrowiskowej (stacji klimatycznej). Górskie wędrówki, świeże powietrze i żentyca, mające opinię uzdrawiających ciało i duszę, rozpoczęły erę tatrzańskiej turystyki. W 1873 roku powstało Towarzystwo Tatrzańskie, a w 1909 Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Wielu górali zostało przewodnikami tatrzańskimi, a także ratownikami górskimi, jak chociażby najsłynniejszy z nich Klemens Bachleda, który w 1910 roku zginął ratując umierającego w ścianie Małego Jaworowego Szczytu taternika. Dziś Klemens Bachleda jest patronem Koła Przewodników Tatrzańskich w Zakopanem. HISTORIA Narciarze odkryli Zakopane pod koniec XIX wieku Kolej pod Tatry dotarła w 1899 roku 12
Narciarze pionierzy Na grani 13
STYL ZAKOPIAŃSKI Przybysze z nizin upodobali sobie proste, drewniane budownictwo góralskie. Wraz ze wzrostem liczby gości zaczęto budować w Zakopanem wille, często nawiązujące stylem do tych z krajów alpejskich. Wtedy też Stanisław Witkiewicz pokusił się o stworzenie stylu w budownictwie, który czerpał inspiracje prosto z chaty góralskiej. W ten sposób powstał styl architektoniczny, zwany zakopiańskim lub witkiewiczowskim. Pierwszym obiektem w stylu zakopiańskim była willa Koliba, nieco później postawiono Dom pod Jedlami i wspaniałą kaplicę w Jaszczurówce. Wyjątkiem wśród drewnianych obiektów jest całkowicie murowana siedziba Muzeum Tatrzańskiego. Stanisław Witkiewicz przyczynił się ponadto do przyozdobienia nowego, neoromańskiego kościoła pod wezwaniem Świętej Rodziny, który stanął przy Krupówkach w 1896 roku. Stanisław Witkiewicz z góralami przy projekcie typowej willi ZABYTKI 14
Koliba Kaplica w Jaszczurówce 15
HISTORIA I ZABYTKI Krupówki ZŁOTY WIEK DWUDZIESTY W wiek XX Zakopane wkroczyło jako centrum turystyczne i kulturalne, odgrywając szczególnie ważną rolę w czasie zaborów. Czyste górskie powietrze i wolne tatrzańskie przestrzenie powodowały, że dla wielu artystów Tatry i Zakopane stały się mekką, w której swobodnie można było oddychać i tworzyć. Przybywali tu również znani politycy, jak chociażby późniejszy marszałek Polski Józef Piłsudski. Zakopane ogłosiło niepodległość w październiku 1918 roku i powołało do życia Rzeczypospolitą Zakopiańską z prezydentem, słynnym pisarzem Stefanem Żeromskim na czele. Czas pomiędzy pierwszą i drugą wojną światową to okres prosperity, Zakopane stało się najpopularniejszym w kraju kurortem porównywalnym z Davos czy Chamonix. Miastu przybywało reprezentacyjnych hoteli i sanatoriów, organizowano spektakularne zawody sportowe z mistrzostwami świata FIS włącznie (w 1926 i 1939 roku). W 1937 roku oddano do użytku, jedyną wówczas w kraju, kolej linową na Kasprowy Wierch. 16
Kolej na Gubałówkę Kolej linowa na Kasprowy Wierch powstała w rekordowym tempie Kalatówki 17
HISTORIA I ZABYTKI Stylowa zakopiańska willa miejsca z duszą Lista zakopiańskich zabytków obejmuje wiele obiektów stylowych karczm, willi, pensjonatów, hoteli, sanatoriów i obiektów sakralnych, z których każdemu można by poświęcić osobną książkę. Bardzo ciekawa jest ulica Krupówki i jej najbliższe okolice. Kiedyś łączyła centrum wsi z Kuźnicami, dziś jest sercem Zakopanego, stale tętniącym życiem. W dolnej części wznosi się neoromański kościół Św. Rodziny z 1896 roku, którego chlubą jest kaplica św. Antoniego zdobiona przez samego Stanisława Witkiewicza. Pod numerem 30. stoi budynek Morskiego Oka niegdyś hotel z największą i najpiękniejszą pod Tatrami halą widowiskową, w której występowały sławy polskiego teatru i kabaretu. Obok starego kościółka przy ulicy Kościeliskiej stoi najstarsza w Zakopanem karczma U Wnuka, wzniesiona około 1870 roku, początkowo pełniąca funkcję poczty. W mieście wiele jest przykładów interesującej zabudowy sanatoryjnej, popularnej zwłaszcza w okresie międzywojennym. Przy ulicy Chramcówki można odnaleźć pozostałości po dawnym Zakładzie Wodoleczniczym dr Andrzeja Chramca, pierwszego wójta Zakopanego. Obecnie mieści się tu Starostwo Tatrzańskie. Harenda mauzoleum poety Jana Kasprowicza 18
W okresie międzywojennym duże sanatoria wyrastały w Zakopanem jak grzyby po deszczu Kościół Świętej Rodziny w centrum Zakopanego Projekt i skład Krupówki Zdjęcia: H. Poddębski, A. Brzoza, Arch. Biura Promocji Zakopanego, Arch. Muzeum Tatrzańskiego, Arch. Urzędu Miasta, T. Oleksy 19
Zakopane zaprasza Centrum Informacji Turystycznej, ul. Kościuszki 17 Centrum udziela informacji na temat atrakcji turystycznych miasta, warunków narciarskich oraz wszystkich imprez odbywających się w Zakopanem Czynne od poniedziałku do piątku od 8.00 do 18.00 Telefon: (+48) (18) 20-122-11, fax: (+48) (18) 20-660-51 e-mail: info@promocja.zakopane.pl Biuro Promocji Zakopanego Biuro Promocji Zakopanego ul. Generała Galicy 8, 34-500 Zakopane tel. +48 18 20 66 950 fax +48 18 20 66 656 office@promocja.zakopane.pl www.zakopane.pl N a s i p a r t n e r z y m e d i a l n i