Krystyn Izdebski DRZEWA I KRZEWY REZERWATU CISOWEGO WIERZCHLAS I STRUKTURA BIOLOGICZNA DRZEWOSTANU WSTP

Zakład Systematyki i Geografii Rolin Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Krystyn Izdebski DRZEWA I KRZEWY REZERWATU CISOWEGO WIERZCHLAS I STRUKTURA BIOLOGICZNA DRZEWOSTANU WSTP Zadaniem niniejszej pracy jest nawietlenie stosunków florystycznych a przede wszystkim zebranie i zestawienie materiałów dotyczcych warstwy drzew i krzewów rezerwatu. Dla plastycznego przedstawienia stosunków podzieliłem cały obszar rezerwatu na 22 oddziały", których granice tworz liczne cieki przecinajce rezerwat (mapa 1,2). Oddziały" te s zwykle jednolite. Na pocztku tekstu pracy podaj charakterystyk i rozmieszczenie poszczególnych gatunków drzew i krzewów. Niezalenie od tego zebrałem zielnik i przeprowadziłem 3-krotn inwentaryzacj cisów. Pierwsz inwentaryzacj przeprowadziłem w lipcu 1949 r., drug we wrzeniu 1950 r. (w celu ustalenia iloci osobników mskich i eskich cisa), trzeci w lipcu 1952 r. Zielnik i ksika inwentarzowa drzewostanu cisowego zostały złoone w Zakładzie Systematyki i Geografii Rolin UMK w Toruniu. Przy badaniach warstwy drzew i krzewów zastosowałem metod analizy struktury biometrycznej lasu P a c z o s k i e g o (3,4). Jednym z dalszych zada niniejszej pracy jest sprawdzenie hipotezy P a c z o s k i e g o, według której las po czciowym zniekształceniu gospodarczym znajduje si obecnie w stadium daleko posunitej regeneracji (4). W pracy nie uwzgldniłem stosunków ekologicznych oraz nie podałem opisu runa rezerwatu. Tak pierwszy jak i drugi problem s przedmiotem odrbnych studiów. RYS HISTORYCZNY REZERWATU Połoone na lewym brzegu Wisły Bory Tucholskie zajmuj obszar piasków i wirów w dorzeczu Brdy i Wdy (Czarnej Wody). Areał leny rozległej krainy lasów (pow. około 3210 km 2 ) ( Karasiewicz 2) poprzerywany jest wsiami, jeziorami, polami i łkami. Na kracach Borów połoone s due miasta, jak: Tuchola, Chojnice, Kocierzyna, wiecie, Koronowo, natomiast w głbi Borów spotykamy tylko wielkie wsie, jak: Osie. Czersk, liwice. W odległoci 4 km od stacji kolejowej Wierzchucin, tu obok spalonej, a obecnie

odbudowanej nadleniczówki Wierzchlas, nad południowym brzegiem jeziora Mukrz, ley najcenniejsze skupienie cisów nie tylko w Polsce ale i w Europie. Rezerwat ten, o obszarze 18,48 ha, nazwany przez miejscow ludno,,cisowym Borem", stanowi spadek z czasów zaboru pruskiego. Był on bowiem ju wtedy rezerwatem ale tylko czciowym, poniewa Niemcy prowadzili tu gospodark przerbow w stosunku do wszystkich gatunków drzew za wyjtkiem cisa. Opisany rezerwat tworzy jakby oaz drzewostanu mieszanego wród otaczajcych go borów sosnowych. Wchodził on w skład nadlen. Lindenbusch. Prawdopodobnie był on niegdy mało dostpn wysp na rozległym wówczas jeziorze Mukrz, którego zatoki stopniowo zarastajc rolinnoci przekształciły si w łki, otaczajce obecnie z trzech stron rezerwat. Łki te zostały z biegiem czasu osuszone rowami, czciowo zachowanymi do chwili obecnej. Przez teren rezerwatu przechodz dwa z powyszych rowów, inne za le poza jego obrbem. Naley przypuszcza, e pierwotnie obszary wystpowania cisa I znacznie wiksze. Na pocztku XVIII stulecia Bory Tucholskie zostały jednak silnie przerbane. W zwizku z tym zasig cisa znacznie si zmniejszył. Mamy na to wiele dowodów, w postaci: 1) licznych pni cisowych spotykanych czsto w wielu miejscach na powierzchni lub wykopywanych z ziemi i torfowisk; 2) porozrzucanych pojedynczych stanowisk cisa (v 6 starych cisów- w lesie mieszanym połoonym na północny-zachód od rezerwatu i odgraniczonym od niego pasem łk przylegajcych do jeziora Mukrz) oraz 3) nazw miejscowoci, jak Cisiny, Cisewie, Cisowo, które pochodz niewtpliwie od pierwotnych skupie drzewostanów cisowych. Rezerwat w Wierzchlesie ocaliło od zagłady odosobnienie, jak równie ta okoliczno, e tereny otaczajce rezerwat były słabo zaludnione. Rezerwat przecity był sieci cieek, które zachowały si do dnia dzisiejszego. Przetrwały równie lady strzelnicy i placu do zabaw towarzyskich. W takich okolicznociach cisy nie zawsze pozostawały bez uszkodze. Ta niewłaciwa gospodarka Niemców w duym stopniu przyczyniła si do zmiany pierwotnego charakteru lasu. Z drugiej strony mamy jednak dowody zrozumienia znaczenia rezerwatu. Gdy bowiem na pocztku 70 roku ubiegłego stulecia powiat wiecki projektował pobudowanie na brzegu Boru cisowego szkoły powszechnej, to wniosek ten, jak równie projekt obnienia zwierciadła jeziora o 1 m, zostały przez odpowiednie władze w Kwidzyniu odrzucone. W znacznie lepszym połoeniu znalazł si,,cisowy Bór" po pierwszej wojnie wiatowej. Zostaje uznany za rezerwat cisły i jak stwierdza W o d z i c z k o (6), troskliwy nadzór słuby

lenej zabezpieczył w zupełnoci od uszkodze ludzi, pascego si bydła oraz zwierzyny lenej ten przepikny fragment pierwotnej puszczy". Cisy wykazywały w tym czasie jeszcze zdrowy wygld, były wolne od szkodników i jedynie niebywała susza, jaka panowała w lecie 1921 r. spowodowała obnienie poziomu jeziora (około 1 m), co mogło wywrze niekorzystny wpływ na wegetacj cisów, rosncych na wyej wyniesionych miejscach rezerwatu. W roku 1934/35 Instytut Badawczy Lasów Pastwowych przystpił do ogrodzenia rezerwatu, które ukoczone zostało w roku 1936. I.B.L.P. przeprowadził ponadto cisł inwentaryzacj cisów, opis warunków glebowych i fitosocjologicznych. Załoono równie poletka obserwacyjne dla bada nad odnawianiem si cisa. Pozostałoci tych prac jest plan rezerwatu (1 : 2500), niestety bez wszelkich opisów i wyjanie. W czasie okupacji Niemcy cile chronili rezerwat od niszczycielskiej działalnoci człowieka. Zwróciwszy uwag na due zagszczenie drzewostanu w rezerwacie przerzedzali go, usuwajc suche drzewa. Ponadto wydzielono i ogrodzono płotem z siatki drucianej pewne partie drzewostanu dla celów dowiadczalnych. Nieoficjalne dane 1), jak równie zmniejszona liczba cisów (z 4859 do 4236) po ostatniej wojnie, wskazuj jednak na fakt, e Niemcy wycinali w czasie okupacji cisy i wywozili je do Rzeszy. Przy omówieniu historii rezerwatu naley wspomnie równie o pracach melioracyjnych przeprowadzonych przez Spółk Wodn Mukrz Ostrowite" 2 ). Zadaniem podjtych prac było osuszenie łk midzy jeziorami Mukrz i Ostrowite. Normalny poziom zwierciadła wód jeziora Mukrz miała utrzymywa zbudowana w pobliu jeziora (w odległoci około 800 m) zastawka wodna. Prace melioracyjne nie zostały ukoczone, zastawka natomiast została zniszczona przez okoliczn ludno, co spowodowało obnienie poziomu jeziora Mukrz, a tym samym znaczne osuszenie przylegajcych do jeziora terenów. Po wyzwoleniu, pomimo, e rezerwat znajduje si pod opiek administracji lenej, dostrzec mona lady niszczycielskiej działalnoci rki ludzkiej, w postaci: wycinania suchych pni cisowych lub grubych gałzi, nacinania ostrym narzdziem kory cisów i innych drzew, łamania gałzi, wycinania prtów leszczynowych itp. Szkody te czynione s głównie przez okoliczn ludno, rybaków oraz przez uczestników wycieczek czsto zwiedzajcych rezerwat. Due spustoszenie wród runa i siewek czyni stada dzików. Jest nadzieja, e stosunki te w najbliszym czasie ulegn poprawie po ogrodzeniu rezerwatu, wzmoeniu czujnoci stray lenej oraz całkowitym zamkniciu rezerwatu. 1 2 Z informacji udzielonych przez nadleniczego nadl. Wierzchlas. Z informacji udzielonych przez Urzd Wodno-Melioracyjny w Toruniu.

ANALIZA WARSTWY DRZEW I KRZEWÓW REZERWATU Północne partie rezerwatu przylegaj do jeziora Mukrz, z pozostałych stron rezerwat jest otoczony przez łki i młodnik sosnowy (od południa). Ukształtowanie powierzchni rezerwatu jest urozmaicone: wschodnia i południowa jego cz przedstawiaj teren płaski z lokalnymi obnieniami w oddziałach : XVIII i XIX. Najbardziej s wzniesione rodkowe partie rezerwatu ( oddz. XIV) lece około 8,40 m ponad poziom jeziora Mukrz. Opadaj one stromo w kierunku jeziora, łagodnie za ku przylegajcym od południa łkom. Na zachód od rowu przecinajcego poprzecznie rezerwat teren staje si lekko falisty z do silnym obnieniem w oddziale" VIII. Strumyków i rzek w rezerwacie brak. Poziom wód gruntowych przebiega na rónych głbokociach, co wie si bezporednio z ukształtowaniem powierzchni rezerwatu. Zauwayłem, e wahania sezonowe zwierciadła wód gruntowych najwyra niej zaznaczaj si w porze wiosennej i jesiennej; na wiosn w szczególnoci poziom ich znacznie si podnosi, co powoduje zalanie najniszych partii rezerwatu w oddziałach" VIII, XV, XVIII, XIX. W lecie miejsca te staj si suche, poziom wód gruntowych opada tutaj do głbokoci około 1 m, co stwierdziłem w wykopanej odkrywce glebowej. Las rezerwatu jest silnie zwarty, gsty i zacieniony; jego okap zbudowany ze stykajcych si ze sob koron drzew liciastych przepuszcza do swego wntrza nieznaczne iloci wiatła. Decyduje to nie tylko o procesach asymilacyjnych i transpiracyjnych rolin, ale wywiera take wyra ny wpływ na odnawianie si lasu. W miejscach szczególnie silnie ocienionych brak zupełnie podrostu i krzewów. Spotykane jednoroczne siewki cisa, graba, jesiona, lipy, klonu, jaworu, dbu, leszczyny i innych po okresie 1 2-letniej wegetacji obumieraj. Jedynie w miejscach nieocienionych siewki te (za wyjtkiem siewek cisa) w zwartych, wyra nie zaznaczajcych si kpach dorastaj do 3 m wysokoci. Drzewa rosnce w ocienieniu posiadaj pnie wysokie, cienkie, o kształcie cylindrycznym, oczyszczone s z gałzi bocznych i wytwarzaj mał koron. Wyjtek stanowi drzewa rosnce na brzegu rezerwatu: te s nisze, bardziej gałziste, odznaczaj si zbieystoci i maj due korony. wiatło jest jednym z głównych czynników, które wywołuj warstwowy układ rolinnoci naturalnego zespołu lenego rezerwatu. Wyróniam nastpujce warstwy rolinne w rezerwacie: A. Warstwa drzew a) wysza warstwa (od 35 do 15 m wysokoci). b) nisza warstwa (od 15 do 5 m wysokoci).

B. Warstwa krzewów (od 5 do 1,5 m wysokoci). C. Warstwa runa (od 1,5 do 0,15 m wysokoci). D. Warstwa mchów (od 0,15 do 0,0 m wysokoci). D r z e w a Najwysz warstw tworz nastpujce gatunki drzew: Taxus baccata, Picea excelsa, Pinus silvestris, Pinus strobus, Carpinus betulus, Alnus glutinosa, Betula verrucosa, Betula pubescens, Fagus silvatica, Quercus robur, Populus tremula, Ulmus scabra, Ulmus laevis, Sorbus aucuparia. Pirus communis, Malus silvestris, Acer pseudoplatanus, Acer platanoides, Tilia cordata, Fraxinus excelsior. Wystpowanie drzew w poszczególnych oddziałach" rezerwatu podaj w nastpujcej tabeli *: 1 Znak + w tabeli oznacza, e dany gatunek wystpuje w oddziale". Z kolei podam charakterystyk poszczególnych gatunków wchodzcych w skład pitra drzew rezerwatu: Taxus baccata L. (cis pospolity). Cis, reprezentowany w rezerwacie przez 4236 egzemplarzy, dochodzi do 14 m wysokoci i 96 cm rednicy ( oddz." XV). Bardzo mały procent przypada na szeroko rozronite, niskie (do 2,5 m wysokoci) krzewy, których cienkie,

płoce gałzie wyrastaj ze wspólnego korzenia. Wikszo cisów ronie pojedynczo lub wyra nie zaznaczajcymi si grupami na terenie całego rezerwatu, za wyjtkiem partii olszyn olsa" ( oddz." XIX i XVIII). W miejscach wilgotnych, gdzie czsto cisowi towarzyszy olcha, system korzeniowy cisa jest płytki i przerasta górne warstwy gleby. Z tego powodu widzimy w tych partiach lenych najwiksz ilo wykrotów cisowych. Na miejscach wyszych i najwyszych rezerwatu na podstawie zmniejszania si liczby wykrotów cisa, sdzimy o stopniowym pogłbianiu si korzeni. Na korzeniach cisa stwierdzono mykorhiz. Pnie drzew cisowych maj na ogół powierzchni nierówn z podłunie przebiegajcymi wklsłociami. Przy mierzeniu rednicy (na wysokoci 1,30 m) stwierdziłem, e dua ilo pni posiada spróchniałe wewntrz drewno. Nie dowodzi to jednak, e takie cisy s martwe lub usychajce, przeciwnie, wikszo z nich ma okazały wygld, dobrze wykształcon koron, jedynie pie drzewa pokryty jest du iloci pdów odrolowych (wyrastajcych z pczków picych), których obecno w mniejszych ju ilociach da si stwierdzi na cisach zdrowych. Przyrost na grubo jest u cisa nieznaczny. Na czterech krkach cisowych z rónych miejsc rezerwatu obliczyłem, e szeroko słoi rocznych waha si od 0,30 do 3,5 mm, rednia za szeroko słoja dla tych krków, wynosi 0,7 mm. Dziki swej długowiecznoci cisy osigaj nieraz znaczne rozmiary. Najgrubszy cis w oddziale" XV ma około 2,88 m obwodu w piernicy. Dla ustalenia wieku cisów odciłem cztery krki, dla których obliczyłem ilo słoi. 1. Krek, city w oddziale" XVIII na wysokoci 20 cm od ziemi ma rednic 18,5 cm i 97 słoi = 97 lat. rednia grubo słoja wynosi 0,9 mm. 2. Krek city w oddziale" XVII na wysokoci 90 cm od ziemi ma rednic 10,5 cm i 95 słoi = 95 lat. rednia grubo słoja wynosi 0,52 mm. 3. Krek city w oddziale" XVI na wysokoci Im ma rednic 17,4 cm i 107 słoi = 107 lat. rednia grubo słoja wynosi 0,8 mm. 4. Krek city w oddziale" XVIII na wysokoci 70 cm od ziemi ma rednic 14 cm i 119 słoi = 119 lat. rednia grubo słoja wynosi 0,58 mm. Znajc wiek i grubo citego drzewa i porównujc go z drzewami o znanej gruboci, lecz nieznanym wieku (metoda porównawcza) (1), ustaliłem wiek najgrubszych cisów w rezerwacie na około 400 lat. Metoda porównawcza ze wzgldu na bardzo rónorodne warunki siedliskowe i co za tym idzie róny przyrost drzew moe prowadzi czsto do fałszywych wniosków, pozwala jednak w przyblieniu poda wiek drzewa. Niektóre drzewa cisowe w rezerwacie osigaj wysoko 14 m. Z ogólnej liczby cisów

około 20% dochodzi do 5 m wysokoci, pozostałe 80 /o od 5 do 14 m. Cis wykazuje du zdolno wypuszczania odroli zarówno z pnia jak i korzeni. W zwizku z tym spotykamy czsto odrastajce pnie cisowe tu przy szyi korzeniowej lub w pewnej odległoci od niej ze wspólnych korzeni. Wyrastajce w bezporednim ssiedztwie u podstawy tego samego pnia cisy z czasem zrastaj si z. sob, tworzc jednolit cało; okoliczno ta utrudnia obliczenie wieku drzewa. Cisy maj rónie wykształcon koron. Najczciej jest ona krzaczasta, nisko osadzona, z niewyra nie zaznaczajcym si wierzchołkiem wzrostu. U drzew rosncych pojedynczo, w miejscach słabiej ocienionych, korona staje si piramidalna, w zwarciu stokowata, na brzegu lasu lekko chorgiewkowata. S t e c k i i Bella (6) na podstawie rónego wykształcenia igieł, wyrónili w Borach Tucholskich 3 odmiany cisa: 1. Taxus baccata var. cuspidata C a r r. o igłach krótkich i stosunkowo szerokich, stosunek długoci do szerokoci, czyli smukło S m = d/s wynosi 7 8 przy długoci igieł 17 20 mm. Igły zakoczone raptownie, z nasadzonym krótko ciernistym wyrostkiem. 2. Taxus baccata var. typica o igłach do smukłych od 9,7 do 11,5 razy dłuszych od ich szerokoci. Wymiary długoci igieł tej odmiany przecitnie ± 20,4 do 28,5 mm. Zakoczenie igieł bardziej stopniowe. 3. Taxus baccata var. polonica S t e c k i i Bella. rednia smukło igieł S m = d/s = 13,4 13,6 przy przecitnej długoci igieł od 36 do 38 mm, a maksymalnej dochodzcej do 45 mm. Zakoczenie igieł podobne do var. cuspidata C a r r., to jest z raptownie nasadzonym krótkim, ciernistym wyrostkiem barwy jasnej. Z trzech tych odmian według autorów najliczniejsz w rezerwacie jest var. polonica S t e c k i i Bel la. Cis jest zwykle drzewem dwupiennym, tzn. posiada kwiaty prcikowe i słupkowe na osobnych okazach. We wrzeniu 1950 r. przeprowadziłem inwentaryzacj okazów mskich i eskich cisa na podstawie owocowania. Stwierdziłem: nieowocujcych, przypuszczalnie mskich okazów cisa... 3433 owocujcych eskich okazów cisa... 803 Razem cisów... 4236

Nadmieni, e pomimo dokładnie przeprowadzonej inwentaryzacji podane wyniki mog nieznacznie odbiega od iloci rzeczywistej okazów mskich i eskich cisa, poniewa pewna ilo okazów eskich mogła wtedy nie owocowa. Ilo okazów mskich (81,04%) i eskich (18,96%), wyraona stosunkiem 4,3 : 1, gwarantuje z jednej strony dobre zapylenie, z drugiej jednak strony wskazuje na to, e nasiona a tym samym i siewki cisa produkuje tylko 1/5 ogólnej liczby drzew cisowych. Ze wzgldu na obecno jadalnej osnówki, nasiona cisa rozprzestrzeniaj ptaki, a przede wszystkim kosy, drozdy w ten sposób, e zjadaj je z osnówk i wydalaj z odchodami niestrawione, zdolne do kiełkowania nasiona. Widywałem równie wyplute nasiona. Do rozsiewania cisa przyczyniaj si take wiewiórki, a moe i borsuki. Naley zaznaczy, e rezerwat stanowi ostoj dla rozprzestrzeniania cisa w okolicznych lasach. Dowodem tego s siewki i podrastajce młode cisy, spotykane czsto w pobliskich lasach sosnowych. Siewek 1 2-letnich cisa jest w rezerwacie bardzo duo. Skupiaj si one pod okapem drzew macierzystych. Bardzo trudno jest spotka siewki starsze 1 5-letnie. Po dłuszych poszukiwaniach udało mi si znale kilka takich okazów, które dochodziły do 10 cm wysokoci i miały normalnie wykształcone igły. W ogromnej wikszoci siewki cisa w rezerwacie usychaj po 1 3-letniej wegetacji. Jedn z waniejszych przyczyn ginicia siewek cisa, a tym samym braku podrostu cisowego jest prawdopodobnie niedostateczna ilo wiatła, wynikajca z silnego zagszczenia drzewostanu. Drug przyczyn moe by obnienie poziomu jeziora a w zwizku z tym zwierciadła wody gruntowej. Z tego powodu gleba moe posiada zbyt mało wilgoci, niezbdnej dla cisa w pocztkowych stadiach jego rozwoju. Trzeci przyczyn ginicia i zahamowania wzrostu siewek moe by gruba warstwa w rónym stopniu rozkładajcej si ciółki lenej, dochodzcej w niektórych miejscach do 5 cm gruboci (w stanie zleałym). Czwarta przyczyna to spustoszenie, jakie czyni wród siewek i runa lenego przechodnie stada dzików. Cis zaliczany jest powszechnie do drzew wymierajcych. Ilo cisów zmniejsza si te i w rezerwacie. S c h o e n i c h e n ( 5 ) podaje 5000 cisów. Instytut Badawczy Lasów Pastwowych 4859, przeprowadzona przeze mnie inwentaryzacja (lipiec 1952 r.) wykazała liczb 4236 cisów. Zmniejszenie si iloci cisa w rezerwacie zaznaczyło si szczególnie w ostatnich czasach, a przede wszystkim w czasie okupacji. Biorc jednak pod uwag fakt, e cisowi w rezerwacie towarzyszy dua ilo drzew i krzewów innych gatunków iglastych i liciastych, zagszczenie cisa po odliczeniu powierzchni terenu (około 4,5 ha), na której cis nie wystpuje, jest do znaczna, wynosi bowiem 303 cisy na 1 ha. Skład drzewostanu cisowego

na terenie całego rezerwatu jest nastpujcy: Ponadto zanotowano jeden okaz cisa w klasie gruboci 96 100 cm. Graficznie drzewostan cisowy przedstawiony jest na wykresie 1. Przedstawiony tu przebieg krzywej cisa wskazuje, e nie tak dawno panowały korzystne warunki dla odnawiania si tego gatunku (maksimum krzywej), od pewnego jednak czasu uległy one pogorszeniu (krzywa opada od maksimum ku dołowi na lewo), o czym wiadczy równie najwiksza liczba suchych młodych cisów (najciesze klasy gruboci). Rys 1

Podana w tabeli liczba suchych okazów oraz brak młodych cisów w rezerwacie nie s jeszcze dowodem, e dany gatunek naley tutaj do wymierajcych. Jest to bowiem stan zupełnie normalny po zniekształceniu drzewostanu, gdy na porbie czciowego wtedy rezerwatu pojawiła si liczna młodzie cisowa, z której cz uległa stopniowemu wyeliminowaniu, pozostałe za okazy cisa stopniowo wzrastajc i wykazujc nadal znaczny Stan zagszczenia nie dopuszczaj do wciskania si podrostu. Cis, który wymaga gleb wieych (najlepiej odpowiadaj mu gleby wapienne) wystpuje na terenie całego rezerwatu, zarówno na glebach wyszych suchszych i niszych wilgotniej szych (za wyjtkiem torfiastych gleb olsa"). W zwizku z osuszeniem otaczajcych łk i obnieniem poziomu jeziora, cis stracił ostatnio duo moliwoci rozwojowych. Wystpowanie cisa w rezerwacie uwidocznione jest na mapie Nr 2. Linia wystpowania cisa dochodzi do partii,,olsa", urywa si, by ponownie ukaza si w partiach grondowych. Cisowi zatem nie odpowiadaj gleby torfiaste rezerwatu, a o ile na nich wystpuje, to stanowiska jego zwizane s z lokalnymi wzniesieniami. Jeeli chodzi o rozmieszczenie pionowe, to cis wystpuje w rezerwacie na wysokoci 8,4 m ponad poziom jeziora, wykazujc na tych miejscach najsilniejszy stopie zagszczenia. Picea excelsa L. (wierk pospolity) dochodzi w rezerwacie do 18 m wysokoci. Drzewa o strzale prostej, koronie smukłej, stokowatej i wierzchołku prostym. Cz z 12 rosncych obok grobowca wierków została zasadzona sztucznie, pozostała za wyrosła z ich nasion. Siewek wierka w rezerwacie brak. Dwa małe okazy wierka spotkałem w oddziałach*' IV i XVIII. Pinus silvestris L. (sosna pospolita). Sosny dochodz w rezerwacie do 35 m wysokoci, 93 cm piernicy i wieku około 230 lat 3. Drzewa o strzale prostej zakoczone nieregularnie zaokrglon koron przypominajc pokrojem koron drzew liciastych. Na terenie rezerwatu mona spotka siewki sosny, które podobnie jak siewki cisa po 1 2-letniej wegetacji usychaj. Mona to tłumaczy tym, e sosna jako gatunek wiatłodny nie znosi ocienienia w młodoci. W zwizku za z tym, e posiada du zdolno przystosowawcz, w rezerwacie jest do pewnego stopnia naleciałoci wynikajc ze zniekształcenia gospodarczego jego drzewostanu. Pojawiła si jednoczenie z brzoz, gdy las został mocno przerbany. Dziki silnie wykształconemu systemowi korzeniowemu spotykamy w rezerwacie bardzo nieliczne wykroty tego gatunku. Okazy suche trafiaj si rzadko. Rónowiekow sosn spotykamy w całym rezerwacie za wyjtkiem oddziałów": X, XI, XX. Pinus strobus L. (wejmutka). Jeden okaz tego gatunku ronie na brzegu rezerwatu w

oddziale" XVIII. Drzewo dochodzi do 10 m wysokoci, posiada strzał prost oraz nieco jednostronn, stokowat koron. To jedyne drzewo zostało zasadzone sztucznie lub te wyrosło z nasienia przeniesionego wiatrem z pobliskich lasów sosnowych, gdzie wejmutka wystpuje do obficie. Carpinus betulus L. (grab). Drzewa dochodz do 25 m wysokoci i maj nieregularnie rozgałzion koron. Pie ich rozczłonkowuje si w konary na stosunkowo nieznacznej wysokoci. Liczne siewki graba mona spotka w całym rezerwacie, podrost natomiast głównie w miejscach mniej ocienionych. Drzewostan graba jest przewanie młody, grubsze okazy spotykamy rzadziej. Wystpuje na terenie całego rezerwatu i stanowi przewag jego drzewostanu. Alnus glutinosa G a e r n t. (olsza czarna). Drzewa dochodz do 30 m wysokoci i posiadaj rzadkie korony. Najgrubsz olch spotkałem w oddziale" VI; ma ona piernic 64 cm i około 30 m wysokoci. Olsza wystpuje w najniszych partiach rezerwatu. Korzenie siedzce wskazuj, e tereny, na których wystpuj drzewa tego gatunku s zalewane na pewien okres czasu przez wod. Betula verrucosa E h r h. (brzoza brodawkowata). Drzewa dochodz w rezerwacie do 30 m wysokoci i 89 cm rednicy ( oddział" VI). Płytki system korzeniowy sprawia, e w rezerwacie spotykamy liczne wykroty drzew tego gatunku. Wystpowania siewek nie stwierdziłem, natomiast spotkałem kilka młodych okazów w kpie podrostu innych gatunków w miejscu nieiocienionym ( oddziale" XIV, IX). Brzoza brodawkowata wystpuje w miejscach wyszych rezerwatu, na terenie niszym spotykałem j rzadziej. Betula pubescens E h r h. (brzoza omszona). Drzewa dochodz w rezerwacie do 25 m wysokoci. Ronie ona na glebach podmokłych i torfiastych rezerwatu. Na innych glebach nie wystpuje lub trafia si rzadko. Fagus silvatica L. (buk pospolity). Gatunek ten reprezentowany jest w rezerwacie przez dwa okazy: pierwszy w oddziale" XIV ma wysoko 33 m i piernic 57 cm, drugi w oddziale" XV dochodzi do 30 m wysokoci i posiada piernic 44 cm. S to drzewa o strzale gonnej i wysoko osadzonej kulistej koronie. U buka w oddziale" XIV wystpuje pie odrolowy o rednicy 14 cm. Wymienione drzewa bukowe owocuj, siewek i podrostu na terenie rezerwatu nie stwierdziłem. Nadmieni, e stanowiska buka w rezerwacie do tego czasu nie były podawane. Quercus robur L. (db szypułkowy). Gatunek ten stanowi cenn przymieszk w drzewostanie rezerwatu. Poszczególne okazy dochodz do 35 m wysokoci i 65 cm rednicy

( oddział" XV). Odznaczaj si prost stosunkowo nisk strzał, posiadaj gałzist, niekiedy rozłoyst koron. Siewki i podrost tego gatunku spotyka si w małych stosunkowo ilociach na terenie całego rezerwatu. Populus tremula L. (osika). Nieliczne okazy tego gatunku dochodz w rezerwacie do 20 m wysokoci. Zauwayłem, e zdolno odrolowa pnia osiki jest stosunkowo nieznaczna, natomiast korzenia bardzo dua. W zwizku z tym spotyka si pojedyncze prty odrolowe (z korzeni) osiki dochodzce do 2 m wysokoci. Jako gatunek nie znoszcy ocienienia wystpuje nielicznie tylko w brzenych partiach rezerwatu w oddziałach": I, III, V, VI, VII, XII, XV, XVI. Ulmus scabra M i l l. (wiz górski). Drzewa o pełnej odznaczajcej si strzale i podłunie zaokrglonej koronie dorastaj w rezerwacie do 32 m wysokoci. Siewki i podrost tego gatunku spotyka si w skupieniach na miejscach nieco wzniesionych. Ulmus laevis P a l l. (wiz szypułkowy). Drzewa spotykane na terenie niszym dochodz do 30 m wysokoci. Sorbus aucuparia L. (jarzb pospolity). Z powodu duej wiatłodnoci drzewa tego gatunku dochodzc do 14 m wysokoci wystpuj bardzo nielicznie w pobliu cieek i brzegów rezerwatu. Dua zdolno dawania odroli korzeniowych decyduje o tym, e w pobliu wikszych drzew jarzbiny z płytkich korzeni odrastaj liczne do 1,5 m wysokie prty odrolowe. Siewki i podrost jarzbiny spotyka si w do duych ilociach w całym rezerwacie. Pirus communis L. (grusza dzika). Starych drzew nie stwierdziłem w rezerwacie. W oddziale" XXI spotkałem jeden mały okaz (do 0,80 m wysokoci) tego gatunku. Malus silvestris M i l l, (jabło dzika). Trzy drzewa owocujce tego gatunku rosn w pobliu cieek i na brzegu rezerwatu w oddziałach" XI, XVII, XVIII. Drzewa dochodz do 15 m wysokoci i 25 cm rednicy. Acer pseudoplatanus L. (jawor). Drzewa dochodz do 30 m wysokoci i maj szerok piramidaln koron. Niektóre okazy odznaczaj si gonn strzał pnia. Analiza powierzchni próbnych wykazała, e z podnoszeniem si terenu w rezerwacie, ilo jego stopniowo maleje. Dostrzega si silny rozwój siewek i podrostu jaworu, który osiga niekiedy 5 m wysokoci i 10 cm rednicy. U poszczególnych drzew uderza dua zmienno lici. 3 Wiek sosny podaj na podstawie oblicze przy zastosowaniu metody porównawczej.

Acer platanoides L. (klon pospolity). Drzewa osigaj 25 m wysokoci i 38 cm rednicy ( oddział" XIV). Siewki wystpuj licznie na terenie całego rezerwatu nie wyłczajc miejsc najwyszych, podrost natomiast grupuje si w miejscach słabiej ocienionych. Najwikszy stan zagszczenia wykazuje klon w najwyszych partiach rezerwatu, z opadaniem terenu udział jego stopniowo maleje. Tilia cordata M i l l. (lipa drobnolistna). Drzewa dochodz do 30 m wysokoci, niektóre okazy maj rednic 100 cm ( oddział" II). Korona drzew jest najczciej podłunie jajowata. Lipa ronie w całym rezerwacie, rzadziej jednak spotyka si j na terenach niszych, poronitych przez olszyny. Fraxinus excelsior L, (jesion wyniosły). Spotykane drzewa dochodz do 32 m wysokoci, najgrubsze okazy maj 53 cm rednicy ( oddz." IX). Jesiony maj strzał gonn, koron smukł, jajowat. Siewki i podrost rozrzucone s pojedynczo lub w wyra nie zaznaczajcych si kpach po całym rezerwacie. Jesion spotykamy w najniszych partiach rezerwatu. Zauwayłem, e w oddziale" XVIII obok jesionów starszych rosn młodsze o rednicy 10 cm. Fakt ten wiadczy o tym, e nie tak dawno gatunek ten wysokoci. Siewki i podrost tego gatunku spotyka si w skupieniach na miejscach nieco wzniesionych. Ulmus laevis Pall. (wiz szypułkowy). Drzewa spotykane na terenie niszym dochodz do 30 m wysokoci. Sorbus aucuparia L. (jarzb pospolity). Z powodu duej wiatłodno-ci drzewa tego gatunku dochodzc do 14 m wysokoci wystpuj bardzo nielicznie w pobliu cieek i brzegów rezerwatu. Dua zdolno dawania odroli korzeniowych decyduje o tym, e w pobliu wikszych drzew jarzbiny z płytkich korzeni odrastaj liczne do 1,5 m wysokie prty odrolowe. Siewki i podrost jarzbiny spotyka si w do duych ilociach w całym rezerwacie. Pirus communis L. (grusza dzika). Starych drzew nie stwierdziłem w rezerwacie. W oddziale" XXI spotkałem jeden mały okaz (do 0,80 m wysokoci) tego gatunku. Malus silvestris M i l l, (jabło dzika). Trzy drzewa owocujce tego gatunku rosn w pobliu cieek i na brzegu rezerwatu w oddziałach" XI, XVII, XVIII. Drzewa dochodz do 15 m wysokoci i 25 cm rednicy. Acer pseudoplatanus L. (jawor). Drzewa dochodz do 30 m wysokoci i maj szerok piramidaln koron. Niektóre okazy odznaczaj si gonn strzał pnia. Analiza powierzchni próbnych wykazała, e z podnoszeniem si terenu w rezerwacie, ilo jego stopniowo maleje. Dostrzega si silny rozwój siewek i podrostu jaworu, który osiga niekiedy 5 m wysokoci i 10

cm rednicy. U poszczególnych drzew uderza dua zmienno lici. Acer platanoides L. (klon pospolity). Drzewa osigaj 25 m wysokoci i 38 cm rednicy ( oddział" XIV). Siewki wystpuj licznie na terenie całego rezerwatu nie wyłczajc miejsc najwyszych, podrost natomiast grupuje si w miejscach słabiej ocienionych. Najwikszy stan zagszczenia wykazuje klon w najwyszych partiach rezerwatu, z opadaniem terenu udział jego stopniowo maleje. Tilia cordata M i l l. (lipa drobnolistna). Drzewa dochodz do 30 m wysokoci, niektóre okazy maj rednic 100 cm ( oddział" II). Korona drzew jest najczciej podłunie jajowata. Lipa ronie w całym rezerwacie, rzadziej jednak spotyka si j na terenach niszych, poronitych przez olszyny. Fraxinus excelsior L, (jesion wyniosły). Spotykane drzewa dochodz do 32 m wysokoci, najgrubsze okazy maj 53 cm rednicy ( oddz." IX). Jesiony maj strzał gonn, koron smukł, jajowat. Siewki i podrost rozrzucone s pojedynczo lub w wyra nie zaznaczajcych si kpach po całym rezerwacie. Jesion spotykamy w najniszych partiach rezerwatu. Zauwayłem, e w oddziale" XVIII obok jesionów starszych rosn młodsze o rednicy 10 cm. Fakt ten wiadczy o tym, e nie tak dawno gatunek ten miał odpowiednie warunki do odnawiania si i dorastania do tych rozmiarów. Opis pitra drzew w rezerwacie zakocz podaniem stanowisk Viscum album L. (jemioły) rozpowszechnionej w zachodnich i rodkowych partiach rezerwatu. Zauwayłem, e stanowiska tego półpasoyta grupuj si głównie na drzewach rosncych na skraju rezerwatu lub w jego wntrzu, lecz w obu przypadkach ywicielem jemioły s drzewa starsze. Bardzo mał ilo stanowisk jemioły we wschodnich partiach rezerwatu da si tłumaczy tym, e tereny te nie le na szlaku przelotów ptaków roznosicieli owoców tego półpasoyta, a moe i tym, e s zbyt oddalone od głównej ostoi jemioły, która mieci si w pobliu nadlenictwa Wierzchlas.

K r z e w y ( p o d s z y c i e ) Z kolei przejd do omówienia niszej warstwy B, któr tworz krzewy i podrost. Rozmieszczenie krzewów podaj na mapie Nr 1. Warstw t mona traktowa jako podszycie zespołu lenego, przy czym niektóre jej elementy wykształcone s jak normalne krzewy, inne natomiast jako niewielkie drzewa. Opis podrostu poszczególnych gatunków drzew podałem w poprzednim rozdziale przy ich charakterystyce. Obecnie ogranicz si do uwagi, e liczne skupienia podrostu, spotykane czsto w miejscach najmniej ocienionych, tworzy bd jeden gatunek (np. jesion), bd kilka wystpujcych obok siebie (np. grab, jesion, lipa, jawor). Dołczona mapa rozmieszczenia krzewów wskazuje, e wystpuj one w najwikszych ilo- ciach na skraju wzgldnie w brzenych partiach rezerwatu. Głównym czynnikiem, który decyduje o rozmieszczeniu krzewów jest wiatło. Nie naley jednak pomija roli warunków siedliskowych (gleby) i ukształ-

towania powierzchni rezerwatu. Krzewy grupuj si głównie na terenach niszych, gdzie gleba jest wilgotniejsza, yzna i próchniczna. W rodkowych partiach rezerwatu, na miejscach wyej wzniesionych rosn te gatunki które lepiej znosz ocienienie. W skład warstwy B wchodz: Juniperus communis, Corylus avellana, Salix cinerea, Salix caprea, Salix aurita x Salix cinerea, Ribes nigrum, Ribes alpinum, Ribes vulgare, Philadelphus coronarius, Padus avium, Crataegus monogyna, Rosa canina, Rubus idaeus, Rubus idaeus X Rubus caesius, Daphne mezereum, Evonymus europaea, Evonymus verrucosa, Rhamnus cathartica, Frangula alnus, Cornus sanguinea, Viburnum opulus, Sambucus nigra. Podam charakterystyk krzewów wchodzcych w skład warstwy B: Juniperus communis L. (jałowiec pospolity). Krzew rzadko spotykany w rezerwacie (znaleziony jedynie w oddziale IV i XVIII). Napotkane krzewy maj piramidalny pokrój i smukł, stokowat koron. Jałowiec osiga w rezerwacie 1,5 m wysokoci. Podrostu brak.

Jedyn siewk jałowca spotkałem w oddziale" VI. Corylus avellana L. (leszczyna) wystpuje jako krzew do 6 m wysoki, czsto te jako drzewo dochodzce do 12 m wysokoci. Niektóre okazy maj rednic 22 cm. Leszczyna wystpuje w mniejszych lub wikszych skupieniach na terenie całego rezerwatu. Najobficiej i najbujniej ronie leszczyna w brzenych partiach oraz na miejscach wilgotnych rezerwatu, sporadycznie spotykana jest w oddziale XVI. Czsto spotykane siewki, liczny podrost oraz bujny wzrost leszczyny to dowody, e krzew ten znalazł w rezerwacie sprzyjajce warunki rozwojowe. Salix cinerea L. (wierzba szara). Gste krzewy wierzby szarej spotyka si na stanowiskach obnionych oraz na brzegu rezerwatu. Krzewy dochodz do 2 m wysokoci. Salix caprea L. (wierzba iwa). Bardzo nielicznie wystpuje na niszych, wilgotniej szych miejscach rezerwatu ( oddz. V i VIII). Salix aurita x Salix cinerea. Kilka krzewów tego mieszaca spotkałem w oddziale XVII i XVIII. Krzewy dochodz do 1,5 m wysokoci. Ribes nigrum L. (porzeczka czarna). Spotkana na terenie niskim, poronitym przez olszyny w oddziałach XVIII i XIX. Nieliczne krzewy tego gatunku owocuj i dochodz do 1 m wysokoci. Ribes alpinum L. (porzeczka alpejska). Gste jej krzewy do 1,20 m wysokoci owocuj i wystpuj bardzo nielicznie w oddziałach I i VI. Wiksze skupienia tych krzewów spotkałem w oddziałach III, IV, V (w pobliu grobowca). Ribes vulgare Lam. (porzeczka czerwona). Wystpuje bardzo rzadko na terenie niszym poronitym przez olszyny w oddz. V, XXI, XXII. Philadelphus coronarius L. (jamin wonny). Jedyny krzew w rezerwacie został zasadzony sztucznie przy grobowcu w oddziale III. Padus avium Mill, (czeremcha). Spotykana jako duy krzew lub drzewo, o pniu pochylonym lub zwróconym do góry, dochodzi w rezerwacie do 8 m wysokoci. Wystpuje na glebach wieych, podmokłych, poronitych przez olszyny. Crataegus monogyna J a c q. (głóg jednoszyjkowy). Jedyny, ale nie owocujcy krzew, o nielicznych wydłuonych pdach spotkałem w oddziale XV. Krzew dochodzi do 2 m wysokoci. Rosa canina L. (dzika róa). Kilka małych krzewów do 70 cm wysokich spotkałem na skraju rezerwatu w oddziale XV. Ronie ona na miejscu nieocienionym. Rubus idaeus L. (malina). Wystpuje na miejscach wyszych nieocie-nionych (kpami) i

niszych wród olszyn w stanie rozproszonym. Rubus idaeus X Rubus caesius. Mieszaniec ten towarzyszc malinie wystpuje w oddziale" XVII. Daphne mezereum L. (wawrzynek wilcze łyko). Krzew słabo rozgałziony, do 70 cm wysoki, wystpuje głównie w brzenych partiach rezerwatu (nad brzegiem łki i jeziora). Evonymus europaea L. (trzmielina pospolita). Wystpuje jako krzew lub niewielkie drzewko dochodzce do 3 m wysokoci. Ronie na glebach niszych i skraju rezerwatu. Evonymus verrucosa Scop, (trzmielina brodawkowana). Krzewy do 2 m wysokie, rozrzucane po całym obszarze rezerwatu, zarówno na miejscach niszych, jak i wyszych. Najczciej spotykana na brzegu lasu w pobliu cieek, na granicy wystpowania. Rhamnus cathartica L. (szakłak pospolity). Krzew, rzadziej drzewko powoli rosnce o duej zdolnoci odrolowej, wystpuje na glebach wilgotnych lub w brzenych partiach rezerwatu. Frangula alnus Mili. (szakłak kruszyna). Krzewy do 3,5 m wysokie wystpuj na terenie całego rezerwatu. Cornus sanguinea L. (dere widwa). Krzew do 4 m wysoki rozmnaa si w rezerwacie głównie z odroli. Wystpuje tak w głbszych, jak i brzenych partiach rezerwatu. Viburnum opulus L. (kalina pospolita). Krzew do 1,5 m wysoki wystpuje na stanowiskach obnionych. Sambucus nigra L. (bez czarny). Krzewy do silnie rozgałzione, do 2 m wysokie spotkane były w,,oddziałach" XIV i XXI. STRUKTURA BIOLOGICZNA REZERWATU W pracy tej nie podaj opisu warstwy runa i mchów rezerwatu, poniewa powicona jest temu specjalna praca. Analityczne stosunki w warstwie drzew i krzewów przy zastosowaniu analizy biometrycznej P a c z o s k i e g o (3,4) przeprowadzone zostały na 5 półhektarowych powierzchniach próbnych A E, obejmujcych ogółem 25 000 m 2 (2,5 ha). Powierzchnie próbne załoone zostały na rónych wysokociach ponad poziom jeziora w 5 oddziałach" rezerwatu. Na podstawie analizy biometrycznej wyróniłem w rezerwacie dwa typy lasu: 1. Olszyny ols zwyczajny. 2. Grond cisowy.

Wyrónione typy lasu nawizuj do typologii P a c z o s k i e g o w puszczach: Białowieskiej (3) i Tucholskiej (4). 1. O l s z y n y o l s z w y c z a j n y Olszyny zajmuj najnisze obszary w rezerwacie, na których cis nie wystpuje (mapa 2). W typie tym wyróniłem: a) Olszyny nisze z Impatiens nolitangere. b) Olszyny wysze z Mercurialis perennis. a) Olszyny nisze z Impatiens nolitangere (pow. próbna A) rodowisko olszyn niszych w pewnych okresach roku (na wiosn i jesieni) jest zalewane przez wod, której poziom osiga wysoko 60 cm ponad powierzchni gleby. Gleba torfiasta pokryta jest warstw ciółki, złoonej z rozkładajcych si lici olszy, turzyc i paproci. Powierzchnia próbna A, załoona w tej partii olszyn, wykazuje nastpujcy skład drzewostanu: W powierzchni próbnej wystpuje ponadto: Pinus silvestris (sosna) : 1 (35 cm). Skład tego drzewostanu w procentach: Alnus glutinosa...76,86 Betula pubescens... 22,75 Pinus silvestris...0,39 Graficznie drzewostan ten przedstawiony jest na wykresie 2. Krzywe olszy i brzozy wskazuj na znikom ilo drzew grubszych starszych. Stosunkowo za nieliczne

najciesze (najmłodsze) klasy gruboci tych drzew s dowodem słabego ostatnio odradzania si brzozy i olszy na tym terenie. Alnus glutinosa ronie tutaj kpami. Kpy te wyniesione rednio 0,6 m osigaj nieraz rednic 1,5 m. Poszczególne kpy d wigaj si na korzeniach, sterczcych ponad powierzchni gleby, zupełnie niewidocznych pod- czas zalania wod, a po wyschniciu jej, maskowanych przez bujn rolinno. Łatwo jest sprawdzi, e pod kpami s luki wypełnione torfem, albo zapełnione w nieznacznym tylko stopniu. W przerwach midzykpowych rozwija si bujna rolinno, wród której najliczniej ronie do 1 m wysoki Impatiens nolitangere. Licznie towarzysz mu: Dryopteris thelypteris, Dryopteris spinulosa i Solatium dulcamara. Na całym obszarze widoczne martwe wykroty brzóz i olch. Olszyny rosn pojedynczo lub te wydaj z jednej kpy 2-4 pni odrolowych. Olszy towarzyszy brzoza omszona, która osiga tutaj około 20 m wysokoci i wykazuje równie charakter odrolowy. Peryferie kp otaczaj krzewy: Padus avium, pojedyncze prty Frangula alnus, Rib es nigrum. Zabłkał si jeden płocy krzew leszczyny. Krzewy łozy (Salix caprea) unikaj kp i rosn bezporednio na torfiastym podłou midzy nimi. Z rolin bagiennych na kpy wkracza Solanum dulcamara. Zagszczenie drzewostanu na badanym terenie jest do znaczne (255 drzew na 0,5 ha). Przecitna odległo midzy drzewami wynosi 8 x 4 m. b) Olszyny wysze z Mercurialis perennis Obszar olszyn wyszych stanowi przedłuenie pasów,,bagiennych", lub graniczy z pobliskimi łkami. Olszniaki" te s znacznie suchsze, pozbawione grubszej warstwy torfu, nie maj wyniesionych kp olszowych i jeeli s zalane wod to przez bardzo krótki okres

czasu. Zanika wic mozaika rolinnoci, rozmieszczonej na bagnie" i kpach. Skład drzewostanu pozostaje bez zmian. W najwikszej iloci wystpuje nadal Alnus Mapa 2 glutinosa, w mniejszej Betula pubescens, miejscami spotka mona pojedyncze sosny. Takie stosunki mamy w oddziale" V, XVII, XIX, XXI, XXII. W oddziałach" VIII, IX i XVIII w pobliu cieek ronie Fraxinus excelsior. Stwierdziłem, e obok jesionów starych rosn młodsze okazy. Zaznacza si na całym obszarze wzrost zagszczenia drzew, a w zwizku z tym silniejsze zwarcie koron. Przecitna odległo midzy drzewami wynosi 6 x 4 m. Zwiksza si równie ilo krzewów i podrostu, które najwicej grupuj si na skraju rezerwatu. Przykładem tego jest Salix cinerea, która znika w głbszych partiach lasu, a pojawia si na brzegu rezerwatu. Oprócz krzewów, które wystpowały w olszynach niszych, pojawiaj si licznie: Rhamnus cathartica, rzadziej Viburnum typulus i Rubus idaeus. Ponadto na zachodnim brzegu rezerwatu ( oddz." XVIII) spotyka si niewielkie krzewy owocujcego Daphne mezereum i raz tylko wystpujcy krzew Salix caprea. Ronie tam równie kilka krzewów Ribes vulgare, Sambucus nigra, Evonymus europaea, Evonymus verrucosa i pojedynczy krzew Juniperus communis. Leszczyna w tych partiach rezerwatu rozrasta si w wysokie krzewy, których pdy osigaj nieraz rozmiary drzew. Z podrostu spotykamy najczciej Acer pseudoplatanus, który osiga tu 2,5 m wysokoci. Z runa najobficiej wystpuje Mercurialis perennis. Czsto w wikszych ilociach towarzyszy mu

Aegopodium podagraria i Galeobdolon luteum. W mniejszych ilociach spotykamy: Athyrium filix-jemina, Hepatica nobilis, Stellaria nemorum. 2. Grond cisowy Grond cisowy zajmuje obszar, na którym wystpuje cis (mapa 2) oraz podstawowe dla grondu drzewo grab. Cztery powierzchnie próbne B E charakteryzuj stan drzewostanu i krzewów w rónych miejscach rezerwatu, gdzie s nieco odmienne warunki glebowe i inne ukształtowanie powierzchni. Obecnie podam opis tych obszarów w rezerwacie, które stanowi przejcie od grondu cisowego do olszyn - olsa zwyczajnego i s scharakteryzowane przez powierzchni próbn B. a) Olso-grond cisowy (powierzczhnia próbna B) Powierzchnia próbna B (5000 m 2 ) załoona na ± równym terenie wykazuje nastpujcy skład drzewostanu: Taxus baccata (cis): x y klasy gruboci w cm ilo drzew w klasie 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Razem 31 78 44 4 2 159 Acer pseudoplatanus (jawor): x y klasy gruboci w cm ilo drzew w klasie 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Razem 17 12 8 8 1 46 x y klasy gruboci w cm ilo drzew w klasie Alnus glutinosa (olsza czarna): 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Razem 10 10 11 11 2 44 x y klasy gruboci w cm ilo drzew w klasie Pinus silvestris (sosna): 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 Razem 4 8 12 12 1 1 38

Tilia cordata (lipa drobnolistna): x klasy gruboci w cm 0-10 11-20 21-30 31-40 Razem y ilo drzew w klasie 1 9 9 4 23 Betula pubescens (brzoza omszona): x klasy gruboci w cm 11-20 21-30 31-40 41-50 Razem y ilo drzew w klasie 3 3 1 3 10 Carpinus betulus (grab): x klasy gruboci w cm y ilo drzew w klasie 0-10 11-20 21-30 Razem 2 2 5 9 Ponadto: Ulmus laevis: 8 drzew (45, 29, 19, 31, 17, 14, 19, 15 cm). Quercus robur: 4 drzewa (30, 35, 12, 18 cm). Sorbus aucuparia: 3 drzewa (3, 6, 5 cm). Corylus avellana: 2 drzewa (14, 22 cm). Ogólna liczba drzew na powierzchni próbnej B = 337. Skład drzewostanu powierzchni próbnej B przedstawiony w procentach: Taxus baccata 47,21 Acer pseudoplatanus 13,64 Alnus glutinosa 13,05 Pinus silvestris 11,27 Tilia cordata 6,82 Betula pubescens 2,96 Carpinus betulus 2,66 Ulmus laevis 2,37 Quercus robur 1,18 Sorbus aucuparia 0,89 Corylus avellana... 0,59 Mała ilo graba (9 drzew) a dua ilo olszyny (44 drzewa) na powierzchni próbnej B wskazuje na to, e omawiany teren nie jest typowym grondem, lecz stanowi przejcie do olszyn olsa. Obecno jednak cisa i drzew typowo grondowych. jak: jawor, lipa, klon i leszczyna pozwala zaliczy ten obszar do olso-grondu cisowego (przejcie od olsa zwyczaj-

nego do grondu cisowego). Obserwacje w terenie, jak równie przytoczone dane, wskazuj na stosunkowo du ilo (17 sztuk) młodych jaworów, które pomimo ocienienia dorosły do wielkoci małych drzewek. Cis, rozrzucony po całym obszarze, ronie pojedynczo lub w mniejszych słabo zaznaczajcych si kpach. Swój system korzeniowy zapuszcza do płytko w gleb, czego dowodem s 2 wykroty cisa zanotowane w powierzchni próbnej. Olsze grupuj si głównie w lokalnych zagłbieniach terenowych oraz w pasie lenym graniczcym z przylegajcymi do rezerwatu łkami. Drzewa olszy rosn pojedynczo lub te czsto wykazuj charakter odrolowy. T zdolno odrolow stwierdziłem równie u cisa i lipy. Zagszczenie drzew (337 na 0,5 ha) jest due, przecitnie o 100% wiksze od normalnego. W miejscach słabiej ocienionych ronie kpami podrost jaworu i klonu. W warstwie runa rosn siewki: cisa, jaworu, dbu, leszczyny, jarzbiny i kruszyny. Na powierzchni próbnej B ronie mało krzewów, a o ile s, to grupuj si w niewielkich obnieniach terenowych, gdzie przez bardzo krótki okres czasu utrzymuj si wody opadowe. Podszycie stanowi najczciej leszczyna, której pdy osigaj rozmiary drzew (rednica 14,22 cm). Towarzyszy jej: Frangula alnus, Padus avium, Evonymus europaea (jeden krzew w pow. próbnej). W północno-wschodniej czci powierzchni próbnej, gdzie s lepsze warunki dopływu wiatła, ronie malina. Z runa lenego najczciej wystpuj: Asperula odorata, Ga leobdolon luteum, Majanthemum bifolium, Oxalis acetosella, Dryopteris spinulosa, Athyrium filix-femina, rzadko Steilaria nemorum. Analiza drzew i krzewów pozwala zaliczy omawiany teren (ze wzgldu na wystpowanie obok siebie przedstawicieli olsa igrondu cisowego) do olso-grondu cisowego. Olso-grondy cisowe spotyka si w rezerwacie wzdłu granicy wystpowania cisa (mapa nr 2) oraz w pasie brzenym, graniczcym bezporednio z łkami i jeziorem. Dostrzega si wyra ne zagszczenie krzewów na brzegu rezerwatu, co mona łatwo tłumaczy lepszymi warunkami dopływu wiatła. Wród krzewów zauwaymy nadal niektórych przedstawicieli zarówno olsu jak i grondu cisowego, a mianowicie: Frangula alnus, Rhamnus cathartica, Viburnum opulus, Salix cinerea, Padus avium, Rubus idaeus, Corylus avellana, Cornus sanguinea, Daphne mezereum, Evonymus verrucosa, Evonymus europaea, Ribes alpinum, Juniperus communis (1 krzew). Z głównych przedstawicieli runa naley dołczy do wyej wymienionych Corydalis cava, wystpujc płatami w oddziale" VII.

b) Grond cisowy (pow. próbne C, D. E) Pozostały teren rezerwatu to typowy grond cisowy, którego skład florystyczny charakteryzuj powierzchnie próbne C, D, E. Ukształtowanie powierzchni zajtej przez grond jest zmienne: wschodnie obszary (pow. próbna C) przedstawiaj równin, rodkowe tworz dwa najwysze wzniesienia (pow. próbna D), wyniesione około 8,4 m ponad poziom jeziora Mukrz, stromo opadajce do niego, łagodnie za ku przylegajcym od południa łkom. Na zachód od rowu przecinajcego rezerwat teren staje si falisty (pow. próbna E). Skład drzewostanu na powierzchniach próbnych-c, D, E przedstawia si nastpujco: Taxus baccata (cis pospolity): Pow. prób. Klasy gruboci w cm. 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 Razem C Ilo drzew w klasie 30 86 38 7 2 163=150+11 (+) +1 w +1 z D 82 127 49 7-265=249+19 (+) E 56 110 17 3 1 187=168+17 (+) +1 w +1 z Razem cisów 615=564+47 (+) +2 w +2 z Carpinus betulus (grab): Pow. prób. Klasy gruboci w cm. 0-10 11 20 21 30 31 40 41 50 51 60 61 70 Razem C Ilo drzew w klasie 8 30 21 2 1 65 2 D 11 13 2 1 44 17 E 5 21 26 7 4 63 Razem grabów 172 Znaki: (4-) suchy; w wykrot; z złamany.

Tilia cordata (lipa drobnolistna): Pow. prób. Klasy gruboci w cm 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-70 R a z e m C ilo drzew w klasie 1 3 4 2 10 D 7 9 20 16 2 2 57 1 E 2 3 5 4 5 1 20 Razem lip 87 Acer pseudoplatanus (jawor): Pow. prób. Klasy gruboci w cm 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 R a z e m C D E ilo drzew w klasie 4 3 5 6 2 20 1 1 1 3 4 1 3 2 1 11 Razem jaworów 34 Acer platanoides (jawor): Pow. prób. Klasy gruboci w cm 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 R a z e m C D E ilo drzew w klasie 2 1 1 2 6 5 7 10 3 25 3 4 7 Razem klonów 38

f. Pinus silvestris (sosna pospolita): Pow. prób. Klasy gruboci w cm 31-40 41-50 51-60 61-70 71-80 81-90 91-100 R a z e m C ilo drzew w klasie 3 5 6 8 4 1 27 D 1 3 4 5 5 5 23 E 6 5 7 4 1 1 1 25 Ponadto zanotowano w powierzchniach próbnych C, D, E: Razem sosen 75 Betula pubescens (brzoza omszona) p. prób. C: 8 drzew (27,40,63,22, 46,89,43 cm). Betula verrucosa (brzoza brodawkowata) D, E : 3 drzewa (35, 48, 31 cm) Ulmus scabra (wiz górski) E : 11 drzew (58, 24, 41, 2, 18, 4, 4, 6, 45, 8, 46 cm). Quercus robur (db szypułkowy) 10 drzew; p. prób. C : 3 drzewa (37, 42, 33 cm); p. prób. D : 7 drzew (67,47, 37, 34, 24, 43, 5, 27 cm). Alnus glutmosa (olsza czarna) 10 drzew; D : 7 drzew (35, 17, 30, 38, 23, 37, 37 cm). E : 3 drzewa (46, 29, 26 cm). Sorbus aucuparia (jarzbina) - D : 7 drzew (18, 12. 6, 5, 10, 7, 10 cm) Corylus avellana (leszczyna) C : 1 drzewo (11 cm). D : 1 drzewo (10 cm). E : 1 drzewo (16 cm)..,,, Fagus silvatica (buk zwyczajny) - C : 2 drzewa (57, 14 cm). Populus tremula (osika) - C : 1 drzewo (18 cm). W pow. próbnej C zanotowano drzew : 306 W pow. próbnej D zanotowano drzew : 441 W pow. próbnej E zanotowano drzew : 329 Razem w C, D, E drzew 1076 Skład drzewostanu w pow. próbnych C, D, E (15000 m 2 ) przedstawiony w procentach: Taxus baccata... 57,11 Carpinus betulus... 15,97 Tilia cordata... 8,17 Pinus silvestris... 6,96 Acer platanoides... 3,53 Acer pseudoplatanus... 3,16 Ulmus scabra... 1,02

Quercus robur... 0,93 Alnus glutinosa... 0,93 Betula pubescens... 0,74 Sorbus aucuparia... 0,65 Betula verrucosa... 0,23 Corylus avellana... 0,23 Fagus silvatica... 0,18 Populus tremula... 0,09 Na całym obszarze uwidacznia si silne zagszczenie drzewostanu. Najwyra niej zaznacza si to w najwyej połoonych partiach grondowych (pow. próbna D). Na całym terenie grondowym dominuje cis i grab. Cis, wystpujcy najliczniej w pow. próbnej D, zapuszcza swe korzenie głbiej w gleb, w zwizku z czym nie spotyka si jego wykrotów. Procent suchych drzew cisowych na tym najwyszym terenie jest stosunkowo mniejszy, ni w pozostałym grondzie. Najwiksz ilo graba spotyka si w gron-dach niszych, z podnoszeniem si terenu ilo jego maleje. Zaznacz, e bardzo rzadko spotykamy grubsze starsze graby. Podobnie jak grab zachowuje si jawor, który ze stopniowym podnoszeniem si terenu staje si drzewem coraz to rzadszym (pow. próbna D zaledwie 3 drzewa). Odmienne stosunki stwierdziłem u pokrewnego mu klona oraz lipy. Drzewa tych gatunków wykazuj wspaniały rozwój na najwyszym grondzie (pow. próbna D), słabszy natomiast ze stopniowym opadaniem terenu. Czstym drzewem jest sosna, dochodzca tu do 100 cm rednicy i 35 m wysokoci. Drzewa tego gatunku rosn w pozornych rzdach, co pozwala przypuszcza, e sosna w rezerwacie została zasadzona sztucznie. Prawdopodobnie takiego zasiewu i selekcji mogła dokona sama przyroda, gdy drzewostan rezerwatu został mocno przerbany. Brzoz omszon spotykamy na terenie niszym, na wyszym rosn nieliczne okazy brzozy brodawkowatej. Przy ciekach lub na stromym brzegu opadajcym do jeziora rosn pojedyncze drzewa jarzbiny. Wiz górski i db szypułkowy ze wzgldu na swój wspaniały wygld stanowi cenn przymieszk w drzewostanie rezerwatu. Na pow. próbnej C natrafiłem przypadkowo na rzadkie w rezerwacie drzewo buka dochodzce do 33 m wysokoci i 57 cm rednicy. Drugie stanowisko buka stwierdziłem w oddziale" XV. Krzewów na terenie grondowym jest niewiele. Najwiksze ich ubóstwo zaznacza si na pow. próbnej C, gdzie na całym obszarze naliczyłem 5 krzewów Leszczyny i 3 małe krzewy Evonymus verrucosa. Podobne stosunki w pitrze krzewów stwierdziłem na pow. próbnej E, gdzie na całym 5000 m 2 obszarze mamy około 15 krzewów leszczyny, jeden krzew Sambucus nigra, 3 krzewy rosncej w skupieniu Ribes alpinum oraz we wschodniej czci powierzchni próbnej 1 krzew Padus avium. Na najwyszym grondzie (pow. próbna D) silniejsza koncentracja krzewów zaznacza si na stromo opadajcym do jeziora zboczu, gdzie wystpuj: do 4 m wysokoci podszytowe leszczyny i czste krzewy Evonymus verrucosa. W mniejszych ilociach spotykałem krzewy Cornus sanguinea i Frangula alnus (nad samym jeziorem). W pobliu rowu przecinajcego rezerwat rosn małe krzewy Daphne mezereum. Krzewy tego gatunku spotykałem take w pobliu jeziora. Na całym obszarze grondowym, w miejscach słabiej ocienionych, w mniejszych lub wikszych skupieniach rosn maliny. Podrost grupuje si nadal w miejscach, gdzie jest lepszy dopływ wiatła. Najwicej jest małych jaworów, których ilo stopniowo maleje z podnoszeniem si terenu. Na pow. próbnej C pojedyncze prty tego gatunku osigaj 5 m wysokoci. Podrost klonowy wystpuje najczciej na najwyszym