Związek przyczynowy w prawie karnym na tle orzecznictwa sądowego

Transkrypt

1 P. Góralski Piotr Góralski Związek przyczynowy w prawie karnym na tle orzecznictwa sądowego Streszczenie Artykuł poświęcony został analizie trzech teorii związku przyczynowego ze względu na najbardziej częste ich wykorzystywanie w praktyce sądowej i prokuratorskiej. Przypomniano tu teoretyczne podstawy teorii ekwiwalencji, adekwancji oraz koncepcji obiektywnego przypisania skutku. W dalszej kolejności przedstawiono róŝnorodne kwestie związane z ich wykorzystywaniem w sprawach karnych. W szczególności dotyczy to zagadnienia bezpośredniego powiązania przyczynowego w ramach teorii ekwiwalencji czy teŝ spraw karnych, w których najczęściej powinna być wykorzystywana teoria adekwancji. Wskazano teŝ na coraz częstsze posługiwanie się przez orzecznictwo sądowe teorią obiektywnego przypisania oraz pewne wątpliwości, które mogą się nasuwać w przypadku jej zastosowania. Artykuł został zakończony wskazaniem propozycji modelu związku przyczynowego, który, jak wynika z orzecznictwa, jest w praktyce wykorzystywany w sprawach karnych. 1. Uwagi wstępne Ustalenie istnienia więzi kauzalnej pomiędzy dwoma zdarzeniami, z których jedno określa się jako przyczynę, drugie natomiast jako skutek, odgrywa w naukach penalnych waŝną rolę. Funkcje związku przyczynowego są zróŝnicowane: w kryminologii przy badaniu przyczyn przestępczości pozwala on dobrać odpowiednie środki i metody jej zwalczania, na gruncie polityki karnej moŝe wskazywać wybór odpowiednich dyrektyw sądowego wymiaru kary, jak i właściwych, bo skutecznych, sankcji karnych. Jego wykazanie moŝe teŝ prowadzić m.in. do zaostrzenia odpowiedzialności karnej w przypadku przestępstw kwalifikowanych przez następstwo 1. Z punktu widzenia wszakŝe prawa karnego najbardziej istotne znaczenie ma określenie istnienia więzi przyczynowej pomiędzy zachowaniem się osoby, której postawiono zarzut przestępstwa, a skutkiem, który stanowi jedno ze znamion przestępstwa materialnego. 1 M. C i eślak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1995, s i Prawo 6, 2009

2 Związek przyczynowy w prawie karnym... W ciągu ostatnich stu lat w teorii prawa karnego sformułowanych zostało wiele koncepcji, za pomocą których starano się wyjaśnić i uzasadnić powiązania kauzalne. Współcześnie w praktyce wymiaru sprawiedliwości stosuje się tylko niektóre z nich. Uwzględniając doniosłe znaczenie, jakie dla działalności prokuratur i sądów powszechnych ma orzecznictwo Sądu NajwyŜszego, jak równieŝ wypowiedzi sądów apelacyjnych, byłoby rzeczą interesującą przedstawienie sposobów ustalania powiązań przyczynowych oraz ich uzasadniania w treści rozstrzygnięć sądowych, na tle poszczególnych koncepcji teoretycznych. W treści kodeksu karnego brak jest przepisu, który przesądzałby, na wzór art k.c., która z teorii związku przyczynowego ma znacznie wiodące. Jak wiadomo, ustawa karna nie jest najlepszym miejscem do dekretowania sporów doktrynalnych dotyczących takich zagadnień, jak pojęcie czynu, winy czy właśnie związku przyczynowo-skutkowego. Na przestrzeni ostatniego półwiecza w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego, jak i sądów apelacyjnych w sprawach karnych pojawiały się judykaty oparte zarówno na teorii ekwiwalencji, adekwancji, jak teŝ uzasadniane koncepcją obiektywnego przypisania. MoŜna jednak powiedzieć, nie popełniając błędu, Ŝe dominowała i obecnie takŝe ma najszersze zastosowanie teoria równowartości warunków, w mniejszości zaś pozostawały orzeczenia, w których odwoływano się wprost lub pośrednio do teorii przeciętnej przyczynowości, a z kolei koncepcja obiektywnego przypisania, jakkolwiek jest wykorzystywana coraz częściej, to upowszechnia się dopiero od niedawna. 2. Teoria ekwiwalencji powszechne zastosowanie i problemy z oceną bezpośredniości związku przyczynowego Do orzeczeń, w których Sąd NajwyŜszy wypowiadał się na temat związków kauzalnych w prawie karnym, naleŝy m.in. postanowienie z dnia 21 lutego 2001 r. Stwierdzono w nim m.in.: Zagadnienie związku przyczynowego naleŝy do jednego z najtrudniejszych problemów w prawie karnym. Z róŝnych rozwiązań tej kwestii praktyka za najwłaściwszą uznała teorię równowartości, zwaną takŝe teorią ekwiwalencji 2. Według tej teorii za przyczynę następstwa naleŝy uznać kaŝdy warunek, którego hipotetyczna eliminacja prowadzi do odpadnięcia danego następstwa w jego konkretnej postaci. Modus procedendi jest tu następujący: skoro zaistniał skutek o charakterze społecznie ujemnym, to naleŝy się cofnąć do poprzedzających go ogniw i jeŝeli wśród tych ogniw znajduje się czyn człowieka, to zachodzi związek 2 Wywodząca się z załoŝeń filozoficznych Johna Stuarta Milla koncepcja ekwiwalencji określana jest takŝe mianem teorii kondycjonalnej od formuły właściwego dla niej testu conditio sine qua non. i Prawo 6,

3 P. Góralski przyczynowy. W tym ujęciu czyn sprawcy nie musi być wyłączną przyczyną skutku naleŝącego do znamion przestępstwa, wystąpienie zatem innych jeszcze warunków nie wyłącza przyczynowości i to nawet, gdyby rola tych czynników była znaczna 3 ( ). Obawy, iŝ koncepcja ta wyznacza zbyt szerokie pole odpowiedzialności karnej w wystarczającym stopniu łagodzi i wręcz niweluje subiektywna przesłanka odpowiedzialności tzn. wina sprawcy 4. W tym miejscu naleŝy poczynić pewne zastrzeŝenie. Wszystkie teorie związku przyczynowego w tym takŝe teoria ekwiwalencji mają na celu ustalenie, które z istniejących, poprzedzających skutek zdarzeń czy stanów rzeczy powiązanych z tym skutkiem miejscowo lub sytuacyjnie były jego przyczyną. Nie jest zatem zadaniem teorii związku przyczynowego ustalenie, jakie w ogóle stany rzeczy lub zdarzenia złoŝyły się na ogół warunków skutku 5. Mówiąc inaczej: jeŝeli np. nie wiadomo co spowodowało zgon denata albo jaka była przyczyna wybuchu na terenie zakładu przemysłowego, to teorie związku przyczynowego kwestii tej nie wyjaśnią, poniewaŝ nie jest to ich celem. Z tego wynika, Ŝe aby określić, który z ogółu warunków przestępnego rezultatu stanowił jego przyczynę, naleŝy najpierw ustalić, jakie zdarzenia lub stany rzeczy doprowadziły do skutku będącego znamieniem przestępstwa materialnego. W przypadku teorii ekwiwalencji na pierwszy rzut oka sprawa wydaje się prosta: jeŝeli przy zastosowaniu testu conditio sine qua non zachowanie się podejrzanego pozostaje w łańcuchu przyczynowym z wywołanym skutkiem, to niezaleŝnie od wpływu pozostałych zdarzeń uznanych za warunki tego następstwa, jest jego przyczyną. Ilustruje tę tezę inne orzeczenie Sądu NajwyŜszego: Związek (przyczynowy przyp. aut.) nie musi być bezpośredni wystarczy, Ŝe z łańcucha przyczyn i skutków nie moŝna wyeliminować działania sprawcy bez równoczesnego usunięcia skutku. Dlatego teŝ nie wyłącza odpowiedzialności sprawcy przyłączenie się dalszych zdarzeń będących 3 Szerokie zakreślenie łańcucha przyczynowości na gruncie omawianej teorii zyskało dla niej zwłaszcza w orzecznictwie chyba nie do końca słuszną, nazwę nieograniczonego związku przyczynowego. Ustalenie, Ŝe działanie lub zaniechanie danej osoby stanowiło przyczynę skutku nie wystarcza jeszcze do przypisania jej odpowiedzialności karnej. Najpierw naleŝy ustalić, czy dane zachowanie było społecznie szkodliwe. Nie ma sensu poddawać testowi warunku sine qua non zachowań czy zdarzeń, które nie zawierają w sobie ładunku materialnej cechy przestępstwa. Zob. T. K a c z m a r e k, Wybrane aspekty ontologicznych i normatywnych podstaw przypisania skutku, (w:) RozwaŜania o przestępstwie i karze, Warszawa 2006, s Postanowienie SN z dnia 21 lutego 2001 r., sygn. IV KKN 189/00, LEX nr T. K a c z m a r e k, O metodologicznej uŝyteczności testu warunku sine qua non w objaśnianiu pzyczynowości, (w:) Prawo, społeczeństwo, jednostka. Księga jubileuszowa dedykowana prof. L. Kubickiemu, pod red. A. Ł o p a t k i, B. K u n i c k i e j - M i c h a l s k i e j i S. K i e w l i - c z a, Warszawa 2003, s i Prawo 6, 2009

4 Związek przyczynowy w prawie karnym... wynikiem pierwotnego działania i stanowiących bezpośrednią przyczynę śmierci osoby poszkodowanej 6. Zapoznając się z orzecznictwem Sądu NajwyŜszego dotyczącym omawianego tu zagadnienia, moŝna stwierdzić, Ŝe w części swych rozstrzygnięć poprzestawał on na ogólnym ustaleniu, Ŝe czyn sprawcy był jednym z warunków skutku, w części zaś judykatów przedstawiciele najwyŝszej instancji sądowej starali się i to nie wychodząc poza granice koncepcji ekwiwalencji ustalić, czy zachowanie podejrzanego stanowiło nie jakikolwiek warunek skutku, ale czy był to warunek bezpośredni. I tak np. w wyroku z dnia 27 maja 1955 r. Sąd NajwyŜszy, analizując zdarzenia, które doprowadziły do wypadku kolejowego, uznał, Ŝe mimo iŝ oskar- Ŝony był odpowiedzialny za eksploatację bocznicy kolejowej, na której nastąpił wypadek (zderzenie wagonów kolejowych), związany z niekontrolowanym poruszaniem się po tej bocznicy pojazdów szynowych, a tym samym powinien on zadbać o przystosowanie tejŝe bocznicy do celów ruchu pasa- Ŝerskiego, to nie moŝna ustalić związku przyczynowego pomiędzy jego zaniedbaniami a zaistniałym wypadkiem. Według Sądu NajwyŜszego bezpośrednią przyczyną zdarzenia było zachowanie dwóch kolejarzy, którzy nieprawidłowo połączyli lokomotywę z wagonami. Do innych warunków, które umoŝliwiły skutkujący szkodami przebieg wypadków zaliczono brak odpowiednich urządzeń hamulcowych oraz nieistnienie połączenia telefonicznego bocznicy z innymi posterunkami kolejowymi, co ułatwiło zderzenie wagonów juŝ po ich odłączeniu od parowozu. Sąd NajwyŜszy zdecydował, Ŝe oskar- Ŝony był ogólnie odpowiedzialny za bezpieczną eksploatację bocznicy kolejowej, ale do jego obowiązków nie naleŝało zabezpieczenie ani urządzeń hamulcowych w wagonach, ani teŝ zapewnienie połączenia telefonicznego bocznicy z innymi posterunkami kolejowymi 7. W innej sprawie, równieŝ dotyczącej wypadku kolejowego, Sąd NajwyŜszy wyrokiem z dnia 18 stycznia 1982r. zwolnił od odpowiedzialności karnej dyŝurnego ruchu, który niezgodnie z planem organizacji pociągów towarowych do składu przewoŝącego amoniak polecił dołączyć wagon zawierający tlenek etylenu substancję, która w razie zetknięcia z amoniakiem moŝe spowodować eksplozję. Następnie mimo obowiązku w tym zakresie o takiej zmianie nie poinformował dyŝurnego dyspozytora, który powinien zaakceptować taką zmianę. OskarŜony nie wykonał teŝ swego obowiązku przekazania kierownikowi pociągu listu przewozowego dotyczącego cysterny z tlenkiem etylenu, w wyniku czego ów feralny wagon nie został wyłączony ze składu w miejscowości, do której miał trafić, został natomiast przewieziony do stacji zakładów chemicznych w innym mieście, gdzie podczas wyładunku doszło do wymiesza- 6 Wyrok SN z dnia 28 października 1947 r., sygn. K 1279/47, OSNK 1948, nr 2, poz Wyrok SN z dnia 27 maja 1955 r., sygn. III K 121/55, OSNCK 1956, nr 1, poz. 3. i Prawo 6,

5 P. Góralski nia się tlenku etylenu z amoniakiem i nastąpiła eksplozja. Sąd NajwyŜszy następująco uzasadnił tu swoje rozstrzygnięcie: Zasadna jest rewizja oskar- Ŝonego co do tego, Ŝe między działaniem czy zaniechaniem oskarŝonego a skutkiem w postaci eksplozji cysterny (...) nie ma związku przyczynowego w rozumieniu prawa karnego. Jak wynika z uzasadnienia zaskarŝonego wyroku, sąd wojewódzki uznał istnienie takiego związku, bowiem jego zdaniem prawidłowe śledzenie tej szczególnie niebezpiecznej przesyłki przez powołane do tego słuŝby kolejowe wykluczyłoby jej dotarcie do zakładów chemicznych i skaŝenie tam zawartości cysterny amoniakiem, a w konsekwencji kulminację procesu polimeryzacji w postaci eksplozji i jej skutków. Stanowisko to jednak wynika ze znacznego uproszczenia problemu, ogranicza się bowiem tylko do pojęcia związku przyczynowego w znaczeniu logicznym, co na uŝytek prawa karnego jest wysoce niewystarczające. W takim znaczeniu związek przyczynowo-skutkowy jest pojęciem niezmiernie szerokim, jako Ŝe łańcuch przyczyn i skutków nie moŝe się ciągnąć w czasie i w przestrzeni w sposób nieograniczony (...). Pojęcie zatem związku przyczynowego w rozumieniu prawa karnego nie moŝe być utoŝsamione z jego logiczną wykładnią, prowadziłoby to bowiem do nadmiernego rozbudowania odpowiedzialności karnej. Przedmiotowo biorąc, o związku przyczynowym warunkującym odpowiedzialność karną moŝna mówić tylko wtedy, gdy ma on charakter bezpośredni, tzn. gdy działanie sprawcy jest jeŝeli nie wyłączną, to w kaŝdym razie wystarczającą przyczyną powstania określonego skutku przestępczego. W niniejszej sprawie bezpośrednią przyczyną eksplozji cysterny ( ) miało być zanieczyszczenie tlenku etylenu amoniakiem przy próbie rozładunku tej cysterny (...). Choć wysłaniu cysterny z tlenkiem etylenu (...) towarzyszyły róŝne zaniedbania obowiązków słuŝbowych przez oskarŝonego, to Ŝadne z tych zaniedbań nie spowodowało wybuchu cysterny 8. Wyrokiem z dnia 8 lutego 2000 r. Sąd NajwyŜszy uniewinnił księgową, której postawiony został zarzut, Ŝe będąc zobowiązaną do zajmowania się sprawami majątkowymi spółki z o.o. poprzez niewłaściwe wykonywanie swoich obowiązków spowodowała w majątku spółki znaczną stratę finansową. Rozstrzygając sprawę, Sąd NajwyŜszy podkreślił: OskarŜona (...) będąc zatrudniona na stanowisku księgowej spółki nie dopełniła swoich słuŝbowych obowiązków. Pomimo wiąŝącej ją uchwały zarządu spółki o traktowaniu odpowiednich dokumentów jako druków ścisłego zarachowania nie dopilnowała, aby przepisy regulujące tę materię były przestrzegane ( ). Sąd Okręgowy w S. nie wskazał jednak, jaki wpływ miało to na wystąpienie konkretnej szkody i jaki związek przyczynowo-skutkowy zachodził między niedopełnieniem obowiązków przez skazaną Janinę K. i wystąpieniem konkretnie wyliczonej szkody 9. 8 Wyrok SN z dnia 18 stycznia 1982 r., sygn. II KR 308/81, OSNKW 1982, nr 4 5, poz Wyrok SN z dnia 8 lutego 2000 r., sygn. V KKN 557/90, niepubl. 30 i Prawo 6, 2009

6 Związek przyczynowy w prawie karnym... W orzecznictwie Sądu NajwyŜszego moŝna teŝ spotkać nie mające charakteru odosobnionego rozstrzygnięcia, w których uznaje się związek przyczynowy pomiędzy czynem oskarŝonego a przestępczym jego rezultatem, mimo Ŝe zachowanie to nie miało bezpośredniego wpływu na wystąpienie skutku. W charakterze przykładu moŝna tu przywołać wyrok Sądu NajwyŜszego z dnia 7 stycznia 1935 r. Dotyczył on ustalenia odpowiedzialności pewnej kobiety za nieumyślne spowodowanie śmierci dziecka, które, pozostawione przez nią bez opieki, wpadło do kotła z wrzącą wodą. W uzasadnieniu tego orzeczenia stwierdzono: Mylny jest pogląd kasacji, jakoby przepis art k.k. (z 1932 r. przyp. autora) wymagał bezpośredniości związku przyczynowego między działaniem bądź zaniechaniem sprawcy a śmiercią człowieka przepis ten nie daje Ŝadnej podstawy do tak ograniczonego jego stosowania. Przeciwnie: art k.k., mówiąc ogólnikowo Kto nieumyślnie powoduje śmierć człowieka, obejmuje wszystkie przypadki, gdy między działaniem lub zaniechaniem sprawcy a śmiercią osoby pokrzywdzonej istnieje taki związek, iŝ nie moŝna wyłączyć tego działania lub zaniechania bez równoczesnego usunięcia śmierci jako skutku. Czy będzie to związek bezpośredni, czy teŝ będzie się on przedstawiał jako łańcuch przyczyn i skutków, którego ostatnie ogniwo stanowi skutek śmiertelny, jest rzeczą obojętną. Związku przyczynowego nie przerywa wmieszanie się przyczyn pośrednich, jak np. brak natychmiastowej pomocy lekarskiej lub wadliwe leczenie (...). Nie ma teŝ znaczenia (...) okoliczność, czy pokrzywdzone dziecko z własnej winy wpadło do kotła, czy teŝ zostało popchnięte przez inne dzieci 10. W jednym z nowszych orzeczeń, mianowicie w wyroku z dnia 28 marca 1979 r., Sąd NajwyŜszy uznał odpowiedzialność oskarŝonego za cięŝkie uszkodzenie ciała polegające na spowodowaniu u pokrzywdzonego trwałego kalectwa w postaci ślepoty lewego oka. OskarŜony uderzył pokrzywdzonego butelką w głowę, w wyniku czego odpryski szkła uszkodziły gałkę oczną. Ówczesny sąd wojewódzki, rozpoznając te sprawę, przyjął, Ŝe pomiędzy czynem oskarŝonego a skutkiem w postaci częściowej ślepoty pokrzywdzonego brak jest związku przyczynowego, poniewaŝ pokrzywdzony zgłosił się do okulisty kilka dni po zdarzeniu, zatem samodzielnie wywołał niekorzystne dla siebie skutki. Sąd NajwyŜszy uznał ten pogląd za błędny. Swoje stanowisko wyraził następująco: Zgodnie z doktryną prawa karnego i stanowiskiem wyraŝonym w orzecznictwie Sądu NajwyŜszego w zakresie związku przyczynowego przyjęto rozwiązanie oparte na równowartości przyczyn. (...) Wynika z niego, Ŝe czyn sprawcy nie musi być wyłączną przyczyną skutku oraz Ŝe współistnienie innych okoliczności lub winy innych osób nie wyłącza przyczynowości nawet wtedy, gdy rola tych okoliczności była dominująca 10 Wyrok SN z dnia 7 stycznia 1935 r., sygn. III K 1533/34, niepubl. i Prawo 6,

7 P. Góralski ( ). Okoliczność, Ŝe nawet uznanie za udowodnione tego, iŝ pokrzywdzony przez zgłoszenie się do badania i leczenia dopiero w czwartym dniu od doznanego urazu mógł znacznie pogorszyć juŝ istniejący powaŝny stan oka, nie wyłącza ani związku przyczynowego, ani odpowiedzialności oskarŝonego za powstały skutek działania oskarŝony bowiem, uderzając butelką w lewe oko pokrzywdzonego, co najmniej przewidywał moŝliwość utraty wzroku i na taki skutek się godził 11. Podobna do powyŝszej teza została zawarta w wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 23 marca 1981 r. W orzeczeniu tym uznał on odpowiedzialność kierownika zakładu usługowego za wypadek w postaci wybuchu pieca wulkanizacyjnego oraz śmierć obsługujących to urządzenie pracowników. OskarŜony zdawał sobie sprawę z tego, Ŝe piec ten jest całkowicie wyeksploatowany i niesprawny technicznie oraz Ŝe jego uŝywanie zagraŝało Ŝyciu i zdrowiu pracowników. W uzasadnieniu orzeczenia podkreślono: Za dopuszczenie do eksploatacji niepełnowartościowego urządzenia zagraŝającego Ŝyciu lub zdrowiu ludzkiemu odpowiada nie osoba bezpośrednio to urządzenie obsługująca (...), lecz te osoby, które podjęły decyzję o dopuszczeniu tego urządzenia, i te, które ją wykonują. Przy określeniu podstaw tej odpowiedzialności nie mogą mieć decydującego znaczenia wyłącznie przepisy dotyczące zakresu czynności dla poszczególnych stanowisk pracowniczych, lecz równieŝ układ stosunków i warunki ukształtowane w zakładzie pracy (...). OskarŜony mógł i powinien był przewidzieć, iŝ dalsza eksploatacja pieca (...) groziła eksplozją ( ) i Ŝe między tego rodzaju zachowaniem oskarŝonego a eksplozją istniał związek przyczynowy. Ta moŝliwość i powinność przewidywania wynikała przede wszystkim z tego, Ŝe oskarŝony wiedział o niebezpiecznym wybrzuszeniu się zbiornika olejowego pod wpływem wzrostu temperatury, a więc o niebezpiecznym wzroście ciśnienia oleju powodowanego brakiem ujścia (niedroŝnością tzw. króćca). Nie wymaga w tych warunkach dodatkowych dowodów, Ŝe tego rodzaju wzrost ciśnienia, powodujący nawet widoczne odkształcenie się grubej blachy, z której sporządzony był pojemnik olejowy, zawsze grozi wybuchem ( ). Oceny tej nie zmienia opinia biegłych i wyniki ekspertyzy stwierdzające, Ŝe bezpośrednią przyczyną eksplozji było zatkanie tzw. króćca i Ŝe wiązało się to z zaniechaniem okresowego czyszczenia go w celu zapewnienia jego droŝności 12. Analiza powyŝszych orzeczeń pozwala sformułować wniosek, Ŝe jakkolwiek z samej juŝ nazwy omawianej tu koncepcji wynika, Ŝe wszystkie warunki skutku mają charakter równowaŝny, to judykatura koncentruje się na zbadaniu, który z warunków bezpośrednio juŝ doprowadził do skutku. Oznacza 11 Wyrok SN z dnia 28 marca 1979 r., sygn. V KRN 16/79, OSNKW 1979, nr 10, poz ZbieŜne stanowisko sformułowano teŝ w wyroku SA w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2006 r., sygn. II Aka 89/06, LEX nr , KZS 2006, nr 11, poz Wyrok SN z dnia 23 marca 1981 r., sygn. IV KR 24/81, OSNKW 1981, nr 10, poz i Prawo 6, 2009

8 Związek przyczynowy w prawie karnym... to, Ŝe oprócz testu conditio sine qua non sądy przeprowadzają na gruncie teorii kondycjonalnej takŝe proces wartościowania zdarzeń i zachowań, które współprzyczyniły się do powstania określonego następstwa. Nie jest to jednak jak moŝna sądzić ocena dotycząca normalności czy typowości związku przyczynowego, lecz chodzi o stwierdzenie, czy zachowanie sprawcy było wystarczające dla zrealizowania się skutku nawet jeŝeli miał on charakter nieadekwatny do zachowania się osoby podejrzanej. U podstaw teorii ekwiwalencji leŝy ogólniejsze załoŝenie, iŝ zagadnienie związku przyczynowego ma charakter kwestii o charakterze ontologicznym, a zatem, Ŝe więź przyczynowa ma rzeczywisty, niezaleŝny od indywidualnych i subiektywnych ocen dokonywanych przez człowieka, byt materialny. Wobec takiego ujęcia więzi kauzalnej wyraŝano zastrzeŝenia, zwracając uwagę, iŝ nawet na płaszczyźnie nauk filozoficznych do dzisiaj nie do końca zostało przesądzone, czy związek przyczynowy stanowi kategorię ontologiczną czy raczej epistemologiczną 13. TakŜe w prawie karnym podnosi się obecnie, Ŝe zagadnienie więzi przyczynowej naleŝy rozpatrywać nie tylko na płaszczyźnie obiektywnej rzeczywistości, ale równieŝ pod kątem ocen normatywnych 14. Koncepcją, która w szerszym zakresie uwzględnia elementy wartościujące, jest teoria adekwancji. 3. Teoria adekwancji pomocnicze stosowanie w sprawach karnych, głównie w ramach obowiązku kompensacji szkód Teoria adekwancji ma zastosowanie głównie w prawie cywilnym. Większość przedstawicieli doktryny tej dziedziny prawa uwaŝa, Ŝe art k.c. wprost wyraŝa zasadę adekwatnego związku przyczynowego, jako przesłankę odpowiedzialności za czyn powodujący szkodę 15. Podobne 13 T. K a c z m a r e k, O metodologicznej uŝyteczności, s UŜyteczność teorii ekwiwalencji była w doktrynie prawa karnego poddawana w wątpliwość. Wskazywano na jej wady w płaszczyźnie terminologicznej, logicznej oraz metodologicznej. Szczególnie krytycznie odnosił się do tej koncepcji w swoich pracach J. G i e z e k zob. tegoŝ autora: Przyczynowość oraz przypisanie skutku w prawie karnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, seria Prawo CCXXIX, Wrocław 1994, s oraz Wyjaśnianie przyczynowe w prawie karnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, Przegląd Prawa i Administracji XXXI, Wrocław 1995, s J. G i e z e k proponuje zastąpienie koncepcji ekwiwalencji w prawie karnym teorią warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości, której podstawy zostały stworzone w latach 30. XX w. w Niemczech przez K. Engischa. Teoria równowartości warunków ma jednakŝe takŝe w doktrynie polskiego prawa karnego swoich zwolenników. Z argumentacją odpierającą zarzuty formułowane wobec teorii kondycjonalnej czytelnik moŝe się zapoznać przede wszystkim w pracach T. K a c z m a r k a O metodologicznej uŝyteczności.., s oraz Wybrane aspekty ontologicznych i normatywnych podstaw, s Por. T. D y b o w s k i, Ustalenie rozmiaru szkody, (w:) System prawa cywilnego, t. III, cz. 1: Prawo zobowiązań, Wrocław 1981, s. 255; Z. B a n a s z c z y k, Komentarz do art i Prawo 6,

9 P. Góralski unormowania znajdują się takŝe w innych przepisach prawa cywilnego 16. Teoria przeciętnej przyczynowości odpowiada potrzebom tej dyscypliny prawa, bowiem normy prawa cywilnego konstruują przesłanki odpowiedzialności nie tylko w oparciu o zasadę winy, ale równieŝ na podstawie zasady ryzyka lub słuszności. Nie zawsze więc wina mogłaby tu słuŝyć limitowaniu odpowiedzialności jak ma to miejsce w prawie karnym tym bardziej, Ŝe stronami postępowania są tu często, oprócz osób fizycznych, takŝe jednostki organizacyjne. Teorii tej stawia się zarzut, Ŝe tworzy ona specjalny, sztuczny, odbiegający od naturalnego, przebieg przyczynowy na potrzeby prawa. W istocie moŝna by uznać, Ŝe trudno tu mówić o przebiegu kauzalnym chodzi raczej o proces wartościowania i oceny dokonywanej przez sąd, z jakim prawdopodobieństwem jedno ze znanych zdarzeń czasowo wcześniejszych przyczyniło się do wystąpienia innego zdarzenia czasowo późniejszego, czyli skutku. Jest to raczej teoria odpowiedzialności rozpatrywana od strony związku przyczynowego, będącego jedną z jej przesłanek 17. Istnieje teŝ w prawie cywilnym cały szereg leges speciales w stosunku do art k.c., które przewidują odpowiedzialność za skutek pozostający z określonym zdarzeniem w związku przyczynowym, niemającym jednak charakteru normalnego 18. Mając na uwadze, Ŝe koncepcje związku przyczynowego muszą oprócz elementów ontologicznych zawierać takŝe ograniczające zakres obiektywnej przyczynowości składniki wartościujące, naleŝy sądzić, Ŝe tak szeroki zakres ich wprowadzania, jak ma to miejsce w prawie cywilnym, w prawie karnym jest chyba raczej nie do przyjęcia. W przeciwieństwie do prawa zobowiązań, którego szereg norm cechuje dyspozytywność, normy prawa karnego mają charakter bezwzględnie obowiązujący. Proces karny w większym stopniu ma charakter inkwizycyjny, z dominującą zasadą prawdy materialnej oraz subiektywizacją odpowiedzialności. To pok.c., (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. K. P i e t r z y k o w s k i e g o, Warszawa 2005, s. 893; B. C z e c h, Komentarz do art k.c., (w:) Kodeks cywilny. Zobowiązania. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, pod red. B. B o c iąg, Warszawa 2005, s Za przykład moŝe posłuŝyć art. 115 Kodeksu Pracy. 17 Przepisy prawa cywilnego przewidują szereg wyjątków od zasady przypisywania odpowiedzialności odszkodowawczej w oparciu o teorię adekwatności. JuŜ z samej zasady wolności umów wynika, Ŝe strony stosunku prawnego mogą się porozumieć, Ŝe będą odpowiedzialne nie tylko za normalne następstwa pewnych zdarzeń, lecz równieŝ i za szerszy krąg skutków. Ma to miejsce takŝe wówczas, gdy odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę moŝe być oparta na zasadzie winy, a więc wtedy, gdy sprawca szkody przewidywał nadzwyczajny przebieg związku przyczynowego i wykorzystał to lub nawet sam stworzył warunki dla takiego nadzwyczajnego przebiegu zdarzeń. Zob. T. D y b o w s k i, Ustalenie rozmiaru szkody, s. 259; t e g oŝ, Przyczynowość jako przesłanka odpowiedzialności, Nowe Prawo 1962, nr 2, s Mowa tu o tzw. związku normatywnym. Zob. T. D y b o w s k i, Przyczynowość jako przesłanka, s. 31; K. Z a g r o b e l n y, Komentarz do art k.c., (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. E. G n i e w k a, Warszawa 2006, s i Prawo 6, 2009

10 Związek przyczynowy w prawie karnym... woduje, Ŝe wszelkie oceny skierowane ku ustaleniu odpowiedzialności karnej mają charakter wysoce zindywidualizowany. Dotyczy to takŝe związku przyczynowego, którego przebieg jest ograniczany do okoliczności, które sprawca nie tylko powinien był (obiektywnie, jako przeciętna jednostka) ale i mógł (subiektywnie, indywidualnie) przewidzieć. Natomiast procedura cywilna bardziej obiektywizuje odpowiedzialność jednym z elementów tej obiektywizacji jest przypisanie odpowiedzialności za skutek według kryterium normalności, typowości zdarzeń 19. W postanowieniu z dnia 2 października 1967 r. Sąd NajwyŜszy pierwotnie odrzucił moŝliwość stosowania w sprawach karnych koncepcji przeciętnej przyczynowości. Orzeczenie to zostało wydane na gruncie sprawy dotyczącej wypadku drogowego ze skutkiem śmiertelnym. OskarŜony, młody i niedoświadczony kierowca, wjechał w ulicę jednokierunkową od strony, od której była ona zamknięta, a następnie zatrzymał się na skrzyŝowaniu. Jego zachowanie zdezorientowało innych uczestników ruchu drogowego. Zderzył się on z nadjeŝdŝającym z naprzeciwka, z nadmierną prędkością samochodem, a w unieruchomione pojazdy uderzył z kolei motocyklista, który w wyniku tego zderzenia poniósł śmierć. OskarŜonego zwolniono orzeczeniem wydanym przez sąd I instancji od odpowiedzialności karnej, uznając, Ŝe jego działanie nie było jedyną i główną przyczyną zaistniałego wypadku i powstałych skutków. Uznano teŝ najprawdopodobniej (bo nie wynika to wyraźnie z treści cytowanego orzeczenia), Ŝe przestępny skutek nie był normalnym, typowym następstwem jego zachowania się. Sąd NajwyŜszy po rozpatrzeniu sprawy powyŝszą tezę zanegował: ( ) Pogląd hołdujący teorii adekwatnego związku przyczynowego jest nie do przyjęcia szczególnie w sprawach karnych o zawinione spowodowanie wypadku drogowego. Odrzucenie związku przyczynowego tam, gdzie niezgodne z zasadami ruchu drogowego prowadzenie pojazdu nie było «jedyną» i «główną» przyczyną wypadku prowadziłoby do bezkarności kierowcy w wielu sprawach, w których według obecnej praktyki ponosi on słusznie odpowiedzialność karną, aczkolwiek miarkowaną ze względu na zawinione działanie albo zaniechanie innych jeszcze osób, nie wyłączając pokrzywdzonych na skutek wypadku MoŜna zasadnie twierdzić, Ŝe koncepcja przeciętnej przyczynowości jest teorią związku przyczynowego zakładającą, Ŝe przyczyną jest ten z warunków koniecznych powstania skutku, który z największym prawdopodobieństwem przyczynił się do jego wystąpienia. Jak słusznie zauwaŝa M. C i eśla k przyczynowość jest jedna, natomiast ( ) prawo ( ) nie kaŝde powiązanie przyczynowe musi przyjmować za podstawę odpowiedzialności. M. C i eślak, op. cit., s Postanowienie SN z dnia 2 października 1967 r., sygn. RNw 47/67, OSNKW 1968, nr 1, poz. 5. TakŜe w orzecznictwie sądów apelacyjnych moŝna wskazać judykaty, w których odrzucono koncepcję przeciętnej przyczynowości. Za przykład moŝe tu posłuŝyć sytuacja sprzeczki dwóch kierowców, w czasie której jeden z nich uderzył drugiego w twarz. Pokrzywdzony przewrócił się i, uderzywszy głową o ziemię, zmarł. Czyn ten został określony i Prawo 6,

11 P. Góralski Wymienione postanowienie Sądu NajwyŜszego, w którym kryterium bezpośredniości związku przyczynowego utoŝsamiono błędnie z jego adekwatnością, miało jednak raczej wyjątkowy charakter i ograniczone znaczenie, bowiem w późniejszym czasie w swoich orzeczeniach powoływał on się na teorię adekwancji w sprawach karnych. Przykładem moŝe być tu wyrok z dnia 16 czerwca 2000 r. W sprawie tej pewien kierowca został oskarŝony o to, Ŝe umyślnie naruszył zasady bezpieczeństwa w ruchu drogowym, w ten sposób, Ŝe kierując pojazdem osobowym nienaleŝycie obserwował swój tor jazdy i nie udzielił pierwszeństwa znajdującym się na oznakowanym przejściu dla pieszych trojgu małoletnich chłopców, w wyniku czego dwaj z nich doznali uszkodzenia ciała na okres powyŝej siedmiu dni, zaś trzeci poniósł śmierć. Sądy dwóch kolejnych instancji stwierdziły istnienie związku przyczynowego i winy sprawcy, orzekając wyroki skazujące. Ich prawidłowość została zakwestionowana przez Sąd NajwyŜszy, który uznał, Ŝe: W kaŝdej sprawie dotyczącej przestępstwa z art. 145 k.k. (z 1969 r. przyp. autora, obecnie art. 177 k.k.) sąd powinien zawsze rozwaŝyć, czy istnieje związek przyczynowy pomiędzy stwierdzonym naruszeniem przepisów a zaistniałą kolizją. Związek ten nie moŝe być rozumiany li tylko jako czasowe lub miejscowe następstwo zdarzeń, ale jako powiązanie wypadku drogowego z poprzedzającym go naruszeniem przez oskarŝonego przepisów o ruchu drogowym. Oczywiście to powiązanie musi znajdować pełne oparcie w całokształcie materiału dowodowego, nie moŝe być hipotetyczne, ani dorozumiane. Określony zaś w ustawie skutek winien być normalnym, typowym następstwem zachowania się oskarŝonego 21. Istnienie związku przyczynowego w oparciu o kryterium przeciętnej przyczynowości Sąd NajwyŜszy oceniał takŝe na kanwie innych zdarzeń dotyczących m.in. nieumyślnego spowodowania śmierci 22, wypadku komunikacyjnego ze skutkiem śmiertelnym 23, pobicia ze skutkiem śmiertelnym 24, uszkodzenia ciała na czas powyŝej siedmiu dni 25 oraz spowodowania jako zarazem uszkodzenie ciała na okres powyŝej 7 dni i nieumyślne spowodowanie śmierci. W apelacji od wyroku pokrzywdzony powoływał się na opinie biegłych, którzy wykluczyli moŝliwość skutku śmiertelnego, jako typowego dla tzw. średniego uszkodzenia ciała. Sąd Apelacyjny, rozpatrując odwołanie od orzeczenia, nie przychylił się do tego stanowiska będącego wszak wyrazem teorii adekwancji lecz utrzymał wyrok w mocy, odwołując się do teorii ekwiwalencji i kryterium moŝności przewidzenia skutku przez oskarŝonego. Zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 6 kwietnia 2006 r., sygn. II Aka 89/06, LEX nr , KZS 2006, nr 11, poz Wyrok SN z dnia 16 czerwca 2000 r., sygn. III KKN 123/98, LEX nr Wyrok SN z dnia 9 kwietnia 2001 r., sygn. II KKN 521/98, Prok. i Pr. 2001, dodatek Orzecznictwo, nr 10, poz Postanowienie SN z dnia 15 lipca 1966 r., sygn. Rw 520/66, niepubl. 24 Wyrok SN z dnia 14 czerwca 2002 r., sygn. II KKN 254/00, Prok. i Pr. 2003, dodatek Orzecznictwo, nr 1, poz Wyrok SN z dnia 6 marca 1974 r., sygn. V KR 83/74, OSNKW 1974, nr 7 8, poz i Prawo 6, 2009

12 Związek przyczynowy w prawie karnym... uszkodzenia ciała na czas powyŝej siedmiu dni w związku z nieumyślnym naraŝeniem na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty Ŝycia 26. NaleŜy przy tym zwrócić uwagę na pewną szczególną kategorię spraw karnych, w których w opinii Sądu NajwyŜszego wręcz konieczne jest stosowanie koncepcji adekwatnego związku przyczynowego. Chodzi mianowicie o procesy dotyczące odszkodowań za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. W wyroku z dnia 18 maja 2000 r. Sąd NajwyŜszy wskazał, Ŝe: Ogólnie trzeba przyjąć, Ŝe w kwestiach z zakresu prawa materialnego nie uregulowanych w rozdziale 58 k.p.k. mają wprost zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego odnoszące się zwłaszcza do problematyki zasad ustalania zaistnienia szkody i krzywdy (w tym równieŝ kwestia związku przyczynowego), określenia wysokości odszkodowania, zadośćuczynienia, przyczynienia się do powstania szkody itd. ( ). Dotyczy to więc zastosowania i to właśnie wprost, a nie tylko odpowiednio, równieŝ art. 361 k.c. 27. Koncepcja adekwatnego związku przyczynowego moŝe zostać wykorzystana w sprawach karnych jak się wydaje takŝe w tych wszystkich sytuacjach, gdy w procesie karnym uŝywa się instytucji pochodzenia cywilistycznego związanych z realizacją obowiązku kompensacyjnego. Zgodnie z treścią art. 46 k.k. sąd, orzekając obowiązek naprawienia szkody, stosuje przepisy kodeksu cywilnego a zatem takŝe art k.c., w zakresie ustalenia związku adekwatnego między czynem oskarŝonego a powstałą szkodą z wyjątkiem przepisów o przedawnieniu roszczenia oraz o moŝliwości zasądzenia renty. MoŜna teŝ chyba uznać, Ŝe w przypadku powództwa adhezyjnego, skoro art. 70 k.p.k. nakazuje odpowiednio stosować przepisy obowiązujące w postępowaniu cywilnym, to kwestia związku przyczynowego pomiędzy przestępstwem a wynikającą z niego bezpośrednio szkodą powinna być ustalana zgodnie z koncepcją przeciętnej przyczynowości zawartą w art k.c. Taki teŝ wniosek zdaje się wynikać z treści wyroku Sądu NajwyŜszego z dnia 27 kwietnia 1973 r., w którym zaznaczono: Materialnoprawne podstawy roszczeń o wynagrodzenie szkody wyrządzonej przez Ŝołnierzy jednostce wojskowej w takim zakresie, w jakim mogą mieć zastosowanie w rozstrzyganiu kwestii związanych z powództwem cywilnym wytoczonym w procesie karnym, określone zostały w mających odpowiednie zastosowanie przepisach kodeksu cywilnego np. art. 415 k.c. oraz w art k.c. 28. RównieŜ w poglądach doktryny prawa cywilnego moŝna spotkać się z twierdzeniem, Ŝe koncepcję adekwatnego związku przyczynowego, która wynika z art k.c., naleŝy przyjąć we wszystkich przypadkach regu- 26 Wyrok SN z dnia 6 maja 2002 r., sygn. IV KKN 352/1998, LEX nr Wyrok SN z dnia 18 maja 2000 r., sygn. II KKN 479/98, LEX nr Wyrok SN z dnia 27 kwietnia 1973 r., sygn. Rw 357/73, OSNKW 1973, nr 11, poz i Prawo 6,

13 P. Góralski lowanych innymi aktami normatywnymi, z których wynika obowiązek odszkodowawczy. Oprócz wspomnianej tu juŝ instytucji obowiązku naprawienia szkody z art. 46 k.k. wymienia się takŝe np. wykorzystywany wobec nieletnich środek polegający na zobowiązaniu do naprawienia szkody przewidziany w art. 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich 29 z dnia 26 października 1982 r. 30. W nauce prawa karnego zwraca się uwagę, Ŝe uŝytkowana w praktyce wymiaru sprawiedliwości teoria adekwancji, ujmowana jako nauka o przypisaniu, jest niewystarczająca ogranicza się ona bowiem do wykluczenia przypisania skutku w przypadkach nietypowego przebiegu związku przyczynowego. Tymczasem występują przecieŝ i to wcale często sytuacje, gdy moŝna stwierdzić adekwatny związek przyczynowy, natomiast niemoŝliwe jest prawnokarne przypisanie skutku. Tezę tę dobrze ilustruje przykład kierowcy prowadzącego samochód w bardzo trudnych warunkach atmosferycznych, który przestrzega obowiązujących w ruchu drogowym zasad bezpieczeństwa, a mimo to powoduje wypadek. Zdarzenie to trudno uznać za nietypowe, a przecieŝ zachowanie przez kierowcę zasad ostroŝności wyklucza przypisanie mu odpowiedzialności za czyn, który stanowi raczej nieszczęśliwy wypadek, nie zaś przestępstwo 31. Dlatego teorię przeciętnej przyczynowości uznaje się niekiedy za jedynie niepełną jak to wyraził C. Roxin embrionalną formę poprzedzającą nowoczesną naukę o przypisaniu Teoria obiektywnego przypisania coraz szersze zastosowanie nie pozbawione wątpliwości Podstawy nauki o obiektywnym przypisaniu zostały stworzone w nauce niemieckiej przez R. von Honiga juŝ w latach trzydziestych XX wieku. Jej załoŝenia w prawie karnym nie są więc nowością, choć zwłaszcza w nauce niemieckiej przeŝywa ona współcześnie swoisty renesans. Charakteryzując ogólnie tę teorię, moŝna powiedzieć, Ŝe oprócz ustalenia więzi przyczynowej pomiędzy zachowaniem się jednostki podejrzanej a skutkiem przestępczym, naleŝy ustalić, czy osobie tej moŝna zarachować ów skutek w oparciu o tzw. normatywne kryteria jego przypisania Ustawa z dnia 26 października 1982 r. (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r., Nr 11, poz. 109). 30 K. Z a g r o b e l n y, op. cit., s C. R o x i n, Problematyka obiektywnego przypisania, (w:) Teoretyczne problemy odpowiedzialności karnej w polskim oraz niemieckim prawie karnym, pod red. T. K a c z m a r k a, Wrocław 1990, s TamŜe, s Nie ma przy tym zgodności, czy więź kauzalna powinna być tu badana za pomocą testu conditio sine qua non czy teŝ przy wykorzystaniu ocen przeciętnej przyczynowości. Reguły 38 i Prawo 6, 2009

14 Związek przyczynowy w prawie karnym... Koncepcja ta zaakcentowana została w co najmniej sześciu judykatach dotyczących takich przestępstw, jak wypadek drogowy 34, wypadek drogowy z następowym cięŝkim uszkodzeniem ciała 35, wypadek drogowy ze skutkiem śmiertelnym 36 oraz spowodowanie uszkodzenia ciała na okres powyŝej siedmiu dni 37. Jest rzeczą charakterystyczną, Ŝe we wszystkich tych przypadkach Sąd NajwyŜszy uniewinnił osoby skazane wcześniej wyrokami sądów niŝszych instancji, które przyjmowały odpowiedzialność karną oskarŝonych na podstawie schematu: ustalenie istnienia związku przyczynowego na podstawie teorii ekwiwalencji oraz winy sprawcy. Koncepcja obiektywnego przypisania, nie negując wymogu ustalenia tych elementów konstrukcyjnych przestępstwa, wymaga jednak jeszcze czegoś więcej. Według Sądu NajwyŜszego po ustaleniu więzi kauzalnej między czynem sprawcy a zaistniałym skutkiem na podstawie testu conditio sine qua non, a przed stwierdzeniem odpowiedzialności oskarŝonego na gruncie strony podmiotowej przestępstwa (winy), konieczne jest jeszcze dokładne sprawdzenie, czy zachowanie oskarŝonego wypełniło znamiona zarzucanego mu czynu. Koncepcja obiektywnego przypisania jest bowiem teorią ustalającą bezprawność (lub zgodność z prawem) zachowania się osoby oskarŝonej o przestępstwo. PoniewaŜ jednym z elementów bezprawia karnego niezaleŝnie od tego, czy przyjmie ono formę przestępstwa umyślnego, czy nieumyślnego jest naruszenie reguł ostroŝności przyjętych dla określonych konwencjonalnie okoliczności, to ustalenie, Ŝe oskarŝony stworzył dla określonego dobra prawnego niebezpieczeństwo w stopniu społecznie nieakceptowanym daje podstawę do uznania, Ŝe jego czyn jest zachowaniem bezprawnym. JeŜeli zostanie tu ustalone istnienie związku przyczynowego i realizacja znamion czynu karalnego, moŝna sprawcy obiektywnie przypisać odpowiedzialność karną względem zarzucanego mu czynu. Wynika z tego, Ŝe koncepcja obiektywnego przypisania jest w zasadzie nie tyle teorią związku przyczynowego, co raczej koncepcją ustalenia bezprawności czynu. Jej głównym celem co podkreśla się w doktrynie jest przypisanie odpowiedzialności karnej danej osoby za obiektywnego przypisania nie stanowią odrębnej koncepcji ustalania przyczynowości na płaszczyźnie ontologicznej, lecz uzupełniają ustalenia dokonane w tym względzie na gruncie innych teorii. Zob. J. G i e z e k, Problematyka obiektywnego przypisania, (w:) M. B o j a r s k i, J. G i e z e k, Z. S i e n k i e w i c z (red.), Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna, Warszawa 2006, s Wyrok SN z dnia 4 listopada 1998 r., sygn. V KKN 303/97, Prok. i Pr. 1999, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz Wyrok SN z dnia 3 października 2006 r., sygn. IV KK 290/2006, OSNwSK 2006, nr 1, poz Zob. wyrok SN z dnia 8 marca 2000 r., sygn. III KKN 231/98, OSNKW 2000, nr 5 6, poz. 45; wyrok SN z dnia 22 listopada 2001 r., sygn. IV KKN 394/97, LEX nr 51590; wyrok SN z dnia 9 maja 2002 r., sygn. V K 21/02, niepubl. 37 Wyrok SN z dnia 1 grudnia 2000 r., sygn. IV KKN 509/98, OSNKW 2001, nr 5 6, poz. 45. i Prawo 6,

15 P. Góralski określony czyn bez konieczności odwoływania się do kryterium winy, jako elementu korygującego zakres związku przyczynowego. W jednym z orzeczeń Sąd NajwyŜszy objaśnił w sposób bardziej szczegółowy omawiane zagadnienie. W świetle stanu faktycznego sprawy oskar- Ŝony Krzysztof Ś. w październiku 1994 r. jako leśniczy, będąc odpowiedzialny za wyrąb drzewa w lesie, polecił podległym pracownikom ściąć dwa drzewa i pozostawić je na przebiegającej przez las drodze, skutkiem czego, następnego dnia wieczorem, na jedno z tych drzew najechał rowerem Andrzej B., doznając uszkodzenia ciała na okres przekraczający siedem dni. Sąd rejonowy, a następnie sąd wojewódzki uznały, Ŝe oskarŝony swoim zachowaniem spowodował uszkodzenie ciała pokrzywdzonego, choć ze względu na znikomy stopień społecznej szkodliwości czynu postępowanie zostało umorzone. Sąd NajwyŜszy po przeanalizowaniu okoliczności zdarzenia uniewinnił oskarŝonego, uznając, Ŝe nie zostały spełnione kryteria obiektywnego przypisania skutku. Dokonane na gruncie tej sprawy rozwaŝania Sądu NajwyŜszego zasługują na przytoczenie in extenso: Zgodnie z wymaganiami współczesnej doktryny prawa karnego istotne jest niezachowanie przez sprawcę ostroŝności. Spowodowanie przez sprawcę skutku jako element przedmiotowej strony czynu zabronionego musi być następstwem naruszenia zasad ostroŝności. Nie kaŝde jednak naruszenie reguł ostroŝności pozwala na przypisanie sprawcy tego naruszenia popełnienia przezeń czynu zabronionego, a zwłaszcza spowodowanie określonego w ustawie skutku. W takich przypadkach pomocne są kryteria koncepcji obiektywnego przypisania, która stanowi waŝną kategorię słuŝącą do ustalenia i uzasadnienia (a jednocześnie racjonalnego ograniczenia) zakresu odpowiedzialności karnej sprawcy. Samo ustalenie związku przyczynowego między zachowaniem się sprawcy a skutkiem przestępnym nie jest wystarczającym warunkiem obiektywnego przypisania tego skutku danemu sprawcy ( ). Sprawcy spowodowanego (w sensie teorii ekwiwalencji związku przyczynowego) skutku przestępnego moŝna ów skutek przypisać tylko wtedy, gdy zachowanie sprawcy stworzyło lub znacznie zwiększyło prawnie nieakceptowane niebezpieczeństwo (ryzyko) dla dobra prawnego stanowiącego przedmiot zamachu i w konsekwencji niebezpieczeństwo to zrealizowało się w postaci nastąpienia skutku przestępnego. Przedstawione rozwa- Ŝania uzasadniają pogląd, iŝ nie ponosi odpowiedzialności karnej za dokonanie przestępstwa skutkowego osoba, której zachowanie nie stwarzało lub w sposób znaczący nie zwiększało niebezpieczeństwa (ryzyka) dla dobra chronionego prawem 38. Odnosząc te spostrzeŝenia do płaszczyzny wspomnianego wyŝej wypadku, Sąd NajwyŜszy uznał, Ŝe skoro na leśnej drodze ustawiono tablice 38 Wyrok SN z dnia 1 grudnia 2000 r., sygn. IV KKN 509/98, OSNKW 2001, nr 5 6, poz i Prawo 6, 2009

16 Związek przyczynowy w prawie karnym... z ostrzeŝeniami o zwalonych pniach, jak równieŝ o zakazie korzystania z tych dróg w okresie ścinki drzew, to oskarŝony swoim zaniedbaniem nie stworzył stanu niebezpieczeństwa dla zdrowia pokrzywdzonego. To niebezpieczeństwo wywołał swoim nierozwaŝnym zachowaniem sam pokrzywdzony. Koncepcja obiektywnego przypisania pojawiła się teŝ w kilku judykatach wydanych przez Sąd NajwyŜszy na tle spraw dotyczących przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji. W tych przypadkach kilkukrotnie wskazywaną waŝną okolicznością było zbadanie po wcześniejszym ustaleniu naruszenia reguły ostroŝności w ruchu drogowym czy gdyby nawet oskarŝony jej dochował, to do wypadku doszłoby, czy teŝ nie. W szczególności, jeŝeli oskarŝony np. potrącił pieszego na skutek przekroczenia dopuszczalnej administracyjnie prędkości, to czy zachowanie tej prędkości zapobiegłoby wypadkowi 39, lub gdy do zdarzenia doszło w wyniku prowadzenia pojazdu przeciąŝonego, to czy prowadzenie samochodu cięŝarowego o właściwej, dopuszczalnej wadze uchroniłoby sprawcę od spowodowania przestępnego skutku 40, albo teŝ jeŝeli do zderzenia doszło w rezultacie nienaleŝytej obserwacji przez oskarŝonego drogi, to czy uwzględniając istotne przyczynienie się do spowodowania wypadku przez pokrzywdzonego, gdyby kierujący pojazdem byłby bardziej uwaŝny, teŝ doszłoby do kolizji jego samochodu z pieszym 41. Na konieczność rozpatrywania przez sądy kryteriów obiektywnego przypisania skutku wskazuje orzeczenie Sądu NajwyŜszego, w którym ich pominięcie zostało uznane nawet za raŝącą obrazę przepisu art k.p.k. w postaci niedostatecznego uzasadnienia wydanego wyroku 42. Wypada podkreślić, Ŝe pojawiające się coraz częściej w ostatnim czasie orzeczenia Sądu NajwyŜszego wydane w oparciu o koncepcję obiektywnego przypisania nie przesądzają jeszcze o ugruntowaniu się jej załoŝeń w orzecznictwie sądów karnych. MoŜna bowiem wskazać przykłady wydanych niedawno rozstrzygnięć (takŝe przez sądy apelacyjne), w których zastosowano tradycyjne kryteria zawiązku przyczynowego, którego zakres był limitowany zasadą winy Zob. np. wyrok SN z dnia 8 marca 2000 r., sygn. III KKN 231/98, OSNKW 2000, nr 5 6, poz Zob. np. wyrok SN z dnia 4 listopada 1998 r., sygn. V KKN 303/97, Prok. i Pr. 1999, dodatek Orzecznictwo, nr 5, poz Zob. np. wyrok SN z dnia 8 marca 2000 r., sygn. III KKN 231/98, OSNKW 2000, nr 5 6, poz Wyrok SN z dnia 3 października 2006 r., sygn. IV KK 290/2006, OSNwSK 2006, nr 1, poz Wyrok SA w Białymstoku z dnia 27 kwietnia 2000 r., sygn. III A Ka 63/00, OSAB 2000 nr 2, poz. 30; wyrok SA w Katowicach z dnia 16 października 2007 r., sygn. II A Ka 307/07, LEX nr ; postanowienie SN z dnia 21 lutego 2001 r., sygn. IV KKN 189/00, LEX nr 51087; i Prawo 6,

17 P. Góralski OstroŜne, jak się wydaje, stosowanie koncepcji obiektywnego przypisania wiąŝe się z pewnymi wątpliwości, jakie moŝe ona budzić. W doktrynie prawa karnego podkreśla się, Ŝe pewien dystans wobec tej koncepcji nakazuje zachować przede wszystkim brak ujednoliconych w nauce przesłanek czy warunków obiektywnego przypisania 44. Trzeba teŝ pamiętać, Ŝe nie na wszystkich polach Ŝycia społecznego moŝna wyraźnie wyodrębnić reguły ostroŝności, do których miałby się odwoływać sąd, stosując normatywne kryteria przypisania skutku 45. JeŜeli wspomniane reguły ostroŝności istnieją, to nie muszą mieć skodyfikowanego charakteru, lecz ich podstawa moŝe leŝeć w zwyczajowym zastosowaniu opieranie się zaś przez sądy na kryteriach ostroŝnego postępowania o charakterze zwyczajowym zawsze stwarza ryzyko przejęcia przez organy sądownicze funkcji normotwórczej. Mimo Ŝe koncepcja obiektywnego przypisania niejako genetycznie wyrasta z teorii adekwatnego związku przyczynowego, to Sąd NajwyŜszy w jednym z cytowanym tu orzeczeń, przywołujących normatywne kryteria przypisania skutku, nakazywał poprzedzać ich zbadanie ustaleniem związku przyczynowego, uwzględniając teorię ekwiwalencji. MoŜna to uznać za próbę łączenia ze sobą koncepcji wychodzących z zupełnie innych pozycji w zakresie ustalenia związku przyczynowego i przypisania odpowiedzialności karnej chyba Ŝe wykorzystanie testu conditio sine qua non byłoby tu wstępem do zastosowania na dalszym etapie koncepcji przeciętnej przyczynowości 46. wyrok SN z dnia 2 sierpnia 2001 r., sygn. II KKN 63/99, LEX nr 51381; wyrok SN z dnia 1 lutego 2006 r., sygn. V KK 226/05, Prok. i Pr. 2006, dodatek Orzecznictwo, nr 9, poz T. K a c z m a r e k, Wybrane aspekty, s. 231; R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa, Łódź 1995, s A. Wą s e k, Kodeks karny. Komentarz do części ogólnej, t. I, Gdańsk 1999, s Dotyczy to w szczególności czynów karalnych skierowanych przeciwko Ŝyciu i zdrowiu, a zwłaszcza nieumyślnego spowodowania śmierci. Dostrzegł do Sąd NajwyŜszy w jednym z orzeczeń poświęconych kwalifikacji czynu z art. 155 k.k., stwierdzając, Ŝe ustalenie zasad ostroŝności, które naruszył np. sprawca pobicia, które doprowadziło do śmierci ofiary, moŝe być trudne, jako Ŝe: reguły ostroŝności kojarzone są z zachowaniami społecznie akceptowanymi i nie przystają do analizowanego przypadku. Następnie jednak w treści cytowanego wyroku uznano co moŝe budzić wątpliwości Ŝe ( ) zachowanie akcentujące całkowitą bezbronność pokrzywdzonego, ilość i umiejscowienie ciosów, a takŝe uŝyte środki (bicie pięściami i kopanie nogami), to nic innego jak w przełoŝeniu na język ustawy naruszenie reguł ostroŝności w danych okolicznościach, o których mowa w art. 9 2 k.k. (wyrok SN z dnia 17 sierpnia 2000 r., sygn. IV KKN 122/00, Prok. i Pr. 2001, dodatek Orzecznictwo, nr 1, poz. 3). 46 W piśmiennictwie prawniczym, szczególnie poświęconym cywilistyce, a takŝe w orzecznictwie (zob. wyrok SN z dnia 8 grudnia 2005 r., sygn. III CK 298/05, LEX nr ) zdarza się nie traktować teorii adekwatności konkurencyjnie, lecz komplementarnie w stosunku do koncepcji równowartości warunków. Podkreśla się, Ŝe teoria kondycjonalna przynajmniej na płaszczyźnie prawa cywilnego stanowi pierwszy etap badania związku przyczynowego 42 i Prawo 6, 2009

18 Związek przyczynowy w prawie karnym Podsumowanie Próbując ustalić teoretyczny model badania więzi przyczynowej w prawie karnym, naleŝy zauwaŝyć, Ŝe nie ma tu, o czym juŝ wspomniano inaczej niŝ np. w prawie cywilnym zadekretowanej ustawowo koncepcji związku przyczynowego. MoŜna więc w praktyce wykorzystywać wszystkie znane nauce i orzecznictwu teorie ustalania przyczynowości, choć ta moŝliwość ogranicza się do dwóch konkurujących (w zasadzie) koncepcji: teorii ekwiwalencji i adekwancji oraz konieczności posłuŝenia się juŝ w płaszczyźnie wartościowania normatywnymi kryteriami przypisania skutku. Zakładając, Ŝe koncepcje przyczynowości przynajmniej dwie wyŝej wskazane nie słuŝą ustaleniu, co było przyczyną skutku (tzn. jakie zdarzenia wywołały określone następstwa), moŝe niekiedy okazać się konieczne zbadanie empirycznie, jakie okoliczności, zdarzenia lub stany mogły się zło- Ŝyć na powstanie określonego rezultatu (np. jaka substancja chemiczna przyczyniła się do wywołania śmierci pokrzywdzonego, czy czynniki techniczne spowodowały wypadnięcie samochodu z toru jazdy). Z ogółu warunków, które mają znaczenie prawnokarne, naleŝy wyodrębnić zachowania ludzi o charakterze społecznie szkodliwym. Przy odwołaniu się do teorii kondycjonalnej zostaną one poddane testowi conditio sine qua non. Następnie konieczne będzie zbadanie, który spośród warunków, które współprzyczyniły się do wywołania skutku, miał charakter bezpośredni tzn. był wystarczającą przyczyną dla wywołania przestępnego następstwa. W dalszej kolejności kwestia ewentualnej odpowiedzialności karnej powinna zostać skorygowana za pomocą ustalenia, czy sprawca mógł i powinien był przewidzieć przestępcze konsekwencje swego zachowania. Orzecznictwo sądowe nie wyklucza teŝ posłuŝenia się w sprawach karnych koncepcją adekwancji a w tych przypadkach, w których pojawił się czynnik cywilistyczny, np. kwestia zastosowania środka karnego naprawienia szkody lub orzeczenia odszkodowania w procesie adhezyjnym nawet konieczne będzie odwołanie się do tej teorii, w celu ustalenia związku pomiędzy przestępstwem a powstałą, wynikającą z niego bezpośrednio, szkodą. MoŜna załoŝyć, Ŝe zastosowanie koncepcji przeciętnej przyczynowości nie wyklucza posłuŝenia się zarazem testem conditio sine qua non jego między określonymi stanami rzeczy. SłuŜy ona wstępnemu ustaleniu, selekcji zdarzeń, które w ogóle mogą być brane pod uwagę jako przyczyny określonych skutków. Pozytywny wynik testu warunku sine qua non pozwala przejść do drugiego etapu ustaleń, tj. określenia, czy zaleŝność między badanym zdarzeniem a skutkiem odpowiada pewnym kryteriom wartościującym wskazanym przez naukę prawa i orzecznictwo, ograniczającym zakres powiązania skutku tylko z tymi zdarzeniami, które następstwa wywołały w sposób typowy, normalny uwzględniając prawa deterministyczne oraz kryteria statystyczne (probabilistyczne). Por. J. G i e z e k, Przyczynowość oraz przypisanie skutku..., s. 56; T. D y b o w s k i, Ustalenie rozmiaru szkody..., s ; Z. B a n a s z c z y k, Komentarz..., op. cit., s i Prawo 6,

19 P. Góralski wyniki powinny ewentualnie zostać uzupełnione o ustalenie, czy skutek był przeciętnym, typowym następstwem wyselekcjonowanych za pomocą tego testu warunków koniecznych. W takim ujęciu koncepcje adekwatności i ekwiwalencji mają charakter komplementarny. Wydaje się natomiast, Ŝe stanowią one dwa oddzielne, nie podlegające łączeniu procesy: mianowicie ocena, które zdarzenie było bezpośrednią przyczyną danego rezultatu (teoria ekwiwalencji) oraz czy skutek był zwykłym, typowym następstwem danego czynu (teoria adekwancji). Przyczyna bezpośrednia skutku nie musi mieć bowiem adekwatnego charakteru, tak jak zachowanie ocenione przez sąd jako przeciętnie, typowo prowadzące do danej implikacji, nie musi bezpośrednio poprzedzać w łańcuchu zdarzeń określonego następstwa. Coraz większe znaczenie w orzecznictwie sądowym zaczyna odgrywać koncepcja obiektywnego przypisania. Świadczy o tym m.in. uznanie przez Sąd NajwyŜszy za uchybienie procesowe, w postaci nazbyt ogólnego uzasadnienia orzeczenia, pominięcie przez sąd niŝszej instancji, w wydanym wyroku, normatywnych kryteriów przypisania skutku. Niestety, nie jest obecnie do końca wiadomo, którą z koncepcji związku przyczynowego powinny uzupełniać wspomniane kryteria. Teoretycznie najbardziej predysponowana byłaby tu koncepcja adekwatnego związku przyczynowego, chociaŝ np. Sąd NajwyŜszy zdaje się opowiadać za teorią ekwiwalencji. Pamiętać teŝ naleŝy, Ŝe w doktrynie są reprezentowane poglądy postulujące stosowanie innych koncepcji w szczególności teorii warunku potwierdzonego empirycznie. Trudności związane z praktyczną realizacją załoŝeń koncepcji obiektywnego przypisania mogą się teŝ wiązać np. z brakiem ujednoliconych w nauce przesłanek obiektywnego przypisania, a takŝe z faktem, Ŝe najwaŝniejsze z nich tj. reguły ostroŝnego postępowania z danym dobrem prawnym mają niekiedy charakter nieskodyfikowany, a przez to ich treść moŝe mieć niedookreślony charakter. Poza wszystkim zaś moŝna zadać pytanie, czy stosowana z powodzeniem przez szereg lat koncepcja ekwiwalencji, z korekturą w zakresie zawinienia, oparta nie tylko o kryteria zobiektywizowane, lecz takŝe wymóg ustalenia subiektywnej moŝliwości postępowania przez sprawcę zgodnie z prawem, nie odpowiada lepiej potrzebom prawa karnego, niŝ nawiązująca do cywilistycznej koncepcji przeciętnej przyczynowości teoria obiektywnego przypisania. 44 i Prawo 6, 2009

20 Związek przyczynowy w prawie karnym... Causal relationship in criminal law in the light of courts judicial decisions Abstract This paper analyzes three theories of causal relationships selected because of their frequent application by courts and prosecutors. It reminds theoretical grounds for equivalence, adequacy and objective effect ascription theories. Moreover, it also presents various issues pertaining to the application of the said theories for criminal cases. In particular, this paper focuses on the issues of direct cause-effect linkage under the equivalence theory, or in criminal cases where the adequacy theory should be applied most often. It also points to more and more frequent application of the objective effect ascription theory in courts decisions, as well as to certain doubts that may arise out of or in connection with the application of the said theory. In its final section, this paper formulates a cause-effect relationship model which is actually used in criminal cases as evidenced by a range of judicial decisions. i Prawo 6,