EWIDENCJA ZABIGÓW OCHRONA UPRAW POLOWYCH

Transkrypt

1 EWIDENCJA ZABIGÓW OCHRONA UPRAW POLOWYCH

2

3 Przepisy prawne dotyczące środków ochrony roślin Wszystkich użytkowników środków ochrony roślin obowiązują przepisy* określone w ustawach, rozporządzeniach oraz obwieszczeniach ministra odpowiedniego do spraw rolnictwa. Stosowanie środków Można stosować wyłącznie środki ochrony roślin dopuszczone do obrotu oraz zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania, ściśle z podanymi w niej zaleceniami, oraz w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub skażenia środowiska. Zabiegi przy użyciu środków ochrony roślin w produkcji rolnej i leśnictwie mogą być wykonywane przez osoby, które ukończyły szkolenie w zakresie stosowania środków ochrony roślin i posiadają aktualne zaświadczenie o ukończeniu tego szkolenia. Zaświadczenia o ukończeniu szkolenia w zakresie (...) stosowania środków ochrony roślin wydane na podstawie dotychczasowych przepisów tracą ważność po upływie 5 lat od dnia ich wydania. Środki ochrony roślin mogą być używane do zaprawiania materiału siewnego, jeżeli zostały dopuszczone do obrotu i są stosowane zgodnie z ich przeznaczeniem. Materiał siewny zaprawiony środkami ochrony roślin może być stosowany tylko do siewu lub sadzenia. Środki ochrony roślin stosuje się na terenie otwartym przy użyciu opryskiwaczy, jeżeli: prędkość wiatru nie przekracza 3 m/s, miejsce stosowania środka ochrony roślin jest oddalone o co najmniej 5 m od krawędzi jezdni dróg publicznych, z wyłączeniem dróg publicznych zaliczanych do kategorii dróg gminnych oraz powiatowych, i o co najmniej 20 m od pasiek, plantacji roślin zielarskich, rezerwatów przyrody, parków narodowych, stanowisk roślin objętych ochroną gatunkową, wód powierzchniowych oraz od granicy wewnętrznego terenu ochrony strefy pośredniej ujęć wody; Zabrania się stosowania (...) środków ochrony roślin bez zachowania prewencji i karencji. Rejestr zabiegów Posiadacze gruntów lub obiektów magazynowych, gdzie przeprowadzane są zabiegi ochrony roślin, muszą prowadzić ewidencję tych zabiegów. Ewidencja powinna być przechowywana co najmniej przez 2 lata od dnia wykonania zabiegu ochrony roślin. Sprzęt ochrony roślin Do stosowania środków ochrony roślin należy wykorzystywać sprzęt sprawny technicznie, który użyty zgodnie z przeznaczeniem zapewnia skuteczne zwalczanie organizmów szkodliwych i nie spowoduje zagrożenia zdrowia człowieka, zwierząt lub skażenia środowiska. Prewencja okres zapobiegający zatruciu np. ludzi, pszczół. Karencja okres od dnia ostatniego zabiegu do dnia zbioru roślin przeznaczonych do konsumpcji. * Ustawa o ochronie roślin z 18 grudnia 2003 r. (Dz. U. z 2008 r. nr 133 poz. 849), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 24 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy stosowaniu i magazynowaniu środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych i organiczno-mineralnych (Dz. U. z 2002 r. nr 99 poz. 896) z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2005 r. nr 88 poz. 752), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 4 października 2001 r. w sprawie wymagań technicznych dla opryskiwaczy. (Dz. U. z 2001 r. nr 121 poz. 1303), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 15 listopada 2001 r. w sprawie przeprowadzania badań opryskiwaczy (Dz. U. z 2001 r. nr 137 poz. 1544), Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 29 grudnia 2005 r. w sprawie wykazu jednostek organizacyjnych upoważnionych do przeprowadzania badań opryskiwaczy (Monitor Polski z 2006 r. nr 2 poz. 32), Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 26 lipca 2004 r. w sprawie integrowanej produkcji (z 2004 r. nr 178 poz. 1834) z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2005 r. nr 230 poz. 1958; z 2007 r. nr 23 poz. 139; z 2008 r. nr 77 poz. 461), Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z 11 maja 2001 r. (Dz. U. z 2001 nr 63, poz. 638) z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2003 r. nr 7, poz. 78; z 2004 r. nr 11 poz. 97)

4 Etykieta-instrukcja stosowania środka Jej wnikliwa lektura jest obowiązkowa przed zakupem i zabiegiem przy użyciu danego środka! Przestrzegać wszelkich wskazówek w niej zawartych zarówno dotyczących specyfiki preparatu, jak i zasad BHP podczas zabiegu i po jego zakończeniu! Zachować ten dokument do okazania w razie wszelkich nieprawidłowości dotyczących zarówno stanu zdrowia użytkownika środka, jak i efektu zabiegu! Opryskiwacze ciągnikowe i samobieżne polowe lub sadownicze, zwane dalej opryskiwaczami, mogą być wprowadzane do obrotu, jeżeli ich sprawność techniczna została potwierdzona badaniami przeprowadzonymi przez jednostki organizacyjne upoważnione przez wojewódzkiego inspektora. Konieczność przeprowadzania badań sprawności technicznej dotyczy również opryskiwaczy będących w eksploatacji. Badania sprawności technicznej opryskiwaczy powinny być przeprowadzane w odstępach czasu nie dłuższych niż 3 lata. Kary W przypadku nieprzestrzegania ww. przepisów, łamiący prawo podlega karze grzywny (orzekanie następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia). Opakowania po środkach ochrony roślin Rolnik ma obowiązek zwrócić opakowania po środkach ochrony roślin bardzo toksycznych lub toksycznych dla ludzi lub pszczół albo organizmów wodnych, do punktu, w którym nabył preparat. Nałożona przy zakupie środka kaucja jest zwracana rolnikowi po oddaniu opróżnionego, wypłukanego trzykrotnie opakowania. Środki ostrożności Nie jeść, nie pić oraz nie palić tytoniu podczas stosowania środków ochrony roślin! Unikać zanieczyszczenia oczu! Nosić odpowiednią odzież ochronną, odpowiednie rękawice ochronne i okulary lub ochronę twarzy! W razie połknięcia środka albo pogorszenia się samopoczucia po wykonaniu zabiegu (mogącego świadczyć o zatruciu) niezwłocznie zasięgnąć porady lekarza pokazać opakowanie lub etykietę! Resztki cieczy użytkowej rozcieńczyć wodą i wypryskać na powierzchni poprzednio opryskiwanej. Wodę użytą do mycia aparatury wypryskać na powierzchni uprzednio opryskiwanej, stosując te same środki ochrony osobistej! Opróżnione opakowania po środku zwrócić do sprzedawcy, u którego środek został zakupiony! Zabrania się spalania opakowań po środku ochrony roślin we własnym zakresie! Środek i opakowanie usuwać jako odpad niebezpieczny! Używać odpowiednich pojemników zapobiegających skażeniu środowiska!

5 Plan pól i ich oznaczenie Miejscowość

6 Plan pól i ich oznaczenie Miejscowość

7 Ewidencja zabiegów* wykonanych przy użyciu środków ochrony roślin Lp. Nazwa rośliny, produktu roślinnego lub przedmiotu Powierzchnia uprawy roślin lub obiektów magazynowych (ha, m 2 ) Powierzchnia, na której wykonano zabieg (ha, m 2 ) Termin wykonania zabiegu Zastosowany środek ochrony roślin nazwa dawka (kg, l/ha), stężenie (%) Przyczyna zastosowania środka ochrony roślin (np. nazwa agrofaga, cel) Uwagi *Ewidencja powinna być przechowywana co najmniej przez 2 lata od dnia wykonania zabiegu ochrony roślin. Kto nie prowadzi ewidencji zabiegów wykonanych przy użyciu środków ochrony roślin lub nie przechowuje tej ewidencji przez dwa lata podlega karze grzywny.

8 Lp. Nazwa rośliny, produktu roślinnego lub przedmiotu Powierzchnia uprawy roślin lub obiektów magazynowych (ha, m 2 ) Powierzchnia, na której wykonano zabieg (ha, m 2 ) Termin wykonania zabiegu Zastosowany środek ochrony roślin nazwa dawka (kg, l/ha), stężenie (%) Przyczyna zastosowania środka ochrony roślin (np. nazwa agrofaga, cel) Uwagi

9 *Ewidencja powinna być przechowywana co najmniej przez 2 lata od dnia wykonania zabiegu ochrony roślin. Kto nie prowadzi ewidencji zabiegów wykonanych przy użyciu środków ochrony roślin lub nie przechowuje tej ewidencji przez dwa lata podlega karze grzywny.

10 Lp. Nazwa rośliny, produktu roślinnego lub przedmiotu Powierzchnia uprawy roślin lub obiektów magazynowych (ha, m 2 ) Powierzchnia, na której wykonano zabieg (ha, m 2 ) Termin wykonania zabiegu Zastosowany środek ochrony roślin nazwa dawka (kg, l/ha), stężenie (%) Przyczyna zastosowania środka ochrony roślin (np. nazwa agrofaga, cel) Uwagi 10

11 *Ewidencja powinna być przechowywana co najmniej przez 2 lata od dnia wykonania zabiegu ochrony roślin. Kto nie prowadzi ewidencji zabiegów wykonanych przy użyciu środków ochrony roślin lub nie przechowuje tej ewidencji przez dwa lata podlega karze grzywny. 11

17 Kalibracja opryskiwacza (przykład) Ciągnik Opryskiwacz Uwagi Marka/typ Rozmiar ogumienia kół napędowych Numer rejestracyjny. Marka/typ Numer ewidencyjny Numer znak kontrolny Data ostatniego badania technicznego Lp. Data kalibracji Bieg (numer+ reduktor) Obroty silnika (n/min) Czas przejazdu 100 m (s) Prędkość (km/godz.) Dawka cieczy (l/ha) Rozstaw rozpylaczy (m) Typ, rozmiar rozpylaczy, kolor (wg ISO) Wydatek rozpylacza (l/min) Ciśnienie (bar) Kategoria kroplistości (wg BCPC) IV szosowy , ,5 LU niebieski 1,5 4,7 drobnokroplisty 17

18

19 Zasady wykonywania zabiegów ochrony roślin Opryskiwanie związane z ochroną roślin, w powszechnej opinii rolników, postrzegane jest jako zabieg stosunkowo prosty. W praktyce wciąż stwierdzane są jednak liczne błędy popełniane przez rolników wybieranie preparatu nieadekwatnie do panujących warunków pogodowych, stosowanie go w nieodpowiednim terminie wzrostu i rozwoju roślin oraz stadium agrofaga. Efektem jest niska skuteczność zabiegu lub jej brak, zanieczyszczenie środowiska oraz straty finansowe. Warunki atmosferyczne Wiatr. Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem (Ustawa o ochronie roślin z 18 grudnia 2003 r.) rośliny można opryskiwać, gdy prędkość wiatru nie przekracza 3 m/s. W wielu krajach europejskich granica ta jest wyższa (5 m/s), ale wówczas do zabiegów wykorzystuje się sprzęt wyposażony w nowoczesne, specjalistyczne rozwiązania techniczne np. opryskiwacze z pomocniczym strumieniem powietrza (PSP) lub rozpylacze antyznoszeniowe (antydryfowe). Należy przy tym pamiętać, że wiele typów rozpylaczy antyznoszeniowych, ze względu na dużą wielkość wytwarzanych kropel, może wykazywać niższą skuteczność Tabela 1. Szacowanie siły wiatru Prędkość wiatru (m/s) poniżej 0,5 Wskaźniki wizualne dym unosi się pionowo, liście są nieruchome Zalecenia opryskiwanie niepolecane w czasie słonecznej pogody 0,5 1,8 wiatr wyczuwalny, lekkie znoszenie dymu sprzyjające warunki 1,8 2,5 dym znoszony, liście są w ruchu sprzyjające warunki 2,5 3,0 odchylenie liści w kierunku wiatru unikać stosowania herbicydów, polecane opryskiwanie średniokropliste lub grubokropliste powyżej 3,0 widoczny ruch gałęzi, dym i rękaw stopniowo przybierają pozycję poziomą w Polsce opryskiwanie zabronione 19

20 biologiczną cieczy. Taka sytuacja ma miejsce, zwłaszcza gdy stosuje się kontaktowe środki grzybobójcze lub owadobójcze, w których przypadku wymagany jest wysoki stopień pokrycia roślin oraz dobra penetracja łanu. Wada ta, w świetle licznych badań, nie dotyczy w sposób istotny coraz popularniejszych rozpylaczy inżektorowych. Nieprzestrzeganie powyższego przepisu skutkuje niską efektywnością środka ochrony roślin, ostatecznie nierównomiernym pokryciem roślin cieczą roboczą, a także stwarza zagrożenie znoszenia cieczy na sąsiednie przestrzenie. Prędkość wiatru można precyzyjnie zmierzyć odpowiednimi urządzeniami (wiatromierzami) ostatnio wyposażonymi również w termometry i wilgotnościomierze. Można bazować także na obserwacji zachowania się liści na drzewach, pędów roślin, dymu z komina (tab. 1). W praktyce najskuteczniejsze jest obserwowanie na bieżąco zachowania się strumienia cieczy. W przypadku gdy ciecz jest znoszona przez wiatr, opryskiwanie należy przerwać i poczekać na lepsze warunki albo zastosować rozpylacze dające krople grube, odporne na znoszenie przy zadanym ciśnieniu. Temperatura p o w i e t r z a. Skuteczność działania większości środków ochrony roślin zależy od temperatury otoczenia, jaka panuje w momencie wykonywania zabiegu. Informacja o tej właściwości preparatu podana jest w etykiecie-instrukcji dołączonej do opakowania. Przed przystąpieniem do zabiegu należy więc bardzo dokładnie zapoznać się z treścią etykiety i postępować zgodnie z zawartymi w niej instrukcjami. Należy również pamiętać, że opryskiwanie nagrzanych roślin (w ciągu upalnego dnia) zimną wodą może wywołać zjawisko szoku termicznego. Z punktu widzenia zasad doboru kategorii kroplistości rozpylaczy należy wziąć także pod uwagę temperaturę otoczenia. Na przykład w dni upalne, na skutek konwekcji, czyli unoszenia ku górze ciepłego powietrza, bardzo drobne (aerozolowe) frakcje kropel cieczy roboczej również są unoszone ku górze ulegając stratom na skutek odparowania. Nie zdążą nawet dotrzeć do chronionej powierzchni. Temperatura g l e b y. Obecnie uzależnione jest od niej działanie doglebowych środków chwastobójczych oraz bardzo nielicznych preparatów do odkażania podłoża. Aplikacja środków do zbyt zimnego środowiska skutkuje brakiem efektu lub zamierzony cel uzyskuje się z opóźnieniem, co może grozić roślinie uprawnej. Wilgotność p o w i e t r z a. Wysoka wilgotność względna powietrza jest czynnikiem sprzyjającym wnikaniu preparatu do rośliny. Wyjątkiem jest utrzymywanie się mgły, szczególnie w przypadku opryskiwań drobnokroplistych. Silne susze, powodujące zmniejszenie turgoru roślin, hamują przenikanie i rozprowadzanie środków systemicznych w roślinie oraz stwarzają zagrożenie uszkodzenia roślin. Niska natomiast wilgotność względna powietrza w połączeniu z wysoką temperaturą powietrza zwiększają ryzyko strat bardzo drobnych kropel na skutek ich odparowania zanim trafią do miejsca przeznaczenia lub zbyt szybkiego wysychania, zanim przenikną do rośliny (wgłębne i systemiczne). Wilgotność g l e b y. Wilgotność gleby ma zasadniczy wpływ na skuteczność działania herbicydów doglebowych. Środków tych nie należy stosować na glebę suchą, nadmiernie zbryloną. Jest to szczególnie istotne biorąc pod uwagę fakt, że herbicydy doglebowe aplikowane są najczęściej w formie dużych kropel ze względu na ryzyko znoszenia drobnych kropel. W takim przypadku również nie ma uzasadnienia użycie pomocniczego strumienia powietrza ze względu na możliwość znoszenia drobnych kropel odbitych od opryskiwanej powierzchni w sytuacji braku pokrycia gleby roślinami. Termin zabiegu Zależy on od fazy rozwojowej rośliny chronionej oraz fazy wzrostu chwastów, stadium rozwojowego lub nasilenia występowania szkodnika czy choroby. Etykieta-instrukcja preparatu zawiera, z reguły, szczegółowe informacje na ten temat. Termin wykonania zabiegu to też informacja o potencjalnej powierzchni retencyjnej rośliny, a więc wskazówka dla użytkownika opryskiwacza o ilości potrzebnej cieczy roboczej na hektar (rys. 1) oraz wymaganej wielkości (rozmiarze) rozpylacza. 20

21 Dawki cieczy roboczej Dotychczasowa praktyka wskazuje, że wielu użytkowników opryskiwaczy polowych stosuje jedną raz na zawsze wykalibrowaną dawkę cieczy roboczej na hektar. Oczywiście kategoria kroplistości też z reguły jest niezmienna. Wielkość dawki cieczy roboczej ustala się w oparciu o informacje zawarte w etykiecie-instrukcji preparatu uwzględniając panujące warunki, w tym przede wszystkim charakterystykę uprawy rozumianą głównie jako stadium rozwojowe roślin, ich gęstość oraz łączną powierzchnię roślin mogących absorbować ciecz roboczą. Rys. 1. Zależność fazy wzrostu rośliny do ilości cieczy roboczej Określoną w ten sposób wartość dawki cieczy korygujemy w zależności od możliwości technicznych sprzętu, którego zamierzamy użyć do zabiegu. W przypadku wykorzystywania sprzętu zaawansowanego technicznie można znacznie obniżyć ilość cieczy na hektar. Oczywiście w zakresach dopuszczonych przez etykietę-instrukcję stosowania preparatu (ze względu na normy prawne). Największe możliwości obniżenia zarówno dawek cieczy roboczej, jak i środków ochrony roślin dają opryskiwacze polowe z pomocniczym strumieniem powietrza (PSP, tzw. rękawowe). Spośród innych, jeszcze mało popularnych systemów na uwagę zasługuje opryskiwacz wykorzystujący rozpylacze pneumatyczne. W tym wypadku dawki cieczy roboczej wynoszą kilkadziesiąt litrów cieczy na hektar. Obecnie, gdy polscy rolnicy mają wciąż jeszcze najczęściej do dyspozycji klasyczny opryskiwacz belkowy, należy zadbać o jego właściwą regulację (kalibrację) z uwzględnieniem doboru rozpylaczy gwarantujących oczekiwaną w danych warunkach wielkość kropel oraz wydatek optymalnej ilości cieczy roboczej na hektar. Odpowiedni dobór kategorii kroplistości w korelacji ze stężeniem roztworu cieczy roboczej może dać wyższą skuteczność również w przypadku środków o działaniu układowym. Przykładem może być zalecana przez producenta możliwość obniżenia dawki glifosatu aż o 1 litr na hektar w przypadku wykonania zabiegu dolistnego roztworem cieczy roboczej o dużym stężeniu kategorią drobnokroplistą. W tym przypadku znaczenie może mieć zarówno rozmiar, jak i typ rozpylacza. Kalibracja opryskiwacza polowego Jest to jedno z najważniejszych zadań, które należy wykonać przed przystąpieniem do zabiegów ochrony roślin. Niestety, wciąż jeszcze trudno dotrzeć do mentalności niektórych rolników i przekonać ich, iż stosowanie tej samej dawki cieczy roboczej, tej samej kategorii kroplistości przy użyciu tego samego rozpylacza, niezależnie od warunków pogodowych, wymagań danego środka ochrony roślin oraz stadium rozwoju uprawy jest zasadniczym błędem. Dochodzi bowiem do znoszenia cieczy roboczej (skażenie środowiska), a przez to zwiększenia zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt, tymczasem najczęściej efekt ochrony jest mizerny lub żaden. 21

22 Dobór rozpylaczy oraz wartości ciśnienia roboczego Praktyka pokazuje, że wielu użytkowników opryskiwaczy polowych używa jednego typu rozpylacza. Jest to najczęściej konwencjonalny, płaskostrumieniowy rozpylacz standardowy, uniwersalny lub o rozszerzonym zakresie. Istnieją także użytkownicy opryskiwaczy, dla których podstawowymi i często jedynymi rozpylaczami są rozpylacze wirowe zazwyczaj najczęściej niskiej jakości, nigdy niewymieniane. Zużyte rozpylacze wirowe produkują niejednorodne krople bardzo drobne o wysokiej podatności na znoszenie, stwarzające zagrożenie dla środowiska naturalnego i operatora oraz obniżają efektywność zabiegu na skutek wysokiego wskaźnika nierównomierności poprzecznej. Wielkość kropli Wartość tę należy dobierać w oparciu o zalecenia zawarte w etykiecie-instrukcji preparatu (tab. 2) oraz aktualne warunki pogodowe (patrz tab. 3, pkt. 1). Należy wziąć pod uwagę fakt, że środki systemiczne ze względu na mechanizm działania wymagają przede wszystkim wysokiej równomierności pokrycia, a krople nie muszą być zbyt małe. Z kolei środki kontaktowe, szczególnie grzybobójcze lub owadobójcze wymagają, oprócz równomiernego, również wysokiego stopnia pokrycia i skuteczniej działają przy kategorii drobnokroplistej. W przypadku spodziewanego pogorszenia warunków pogodowych lepszą skuteczność oraz poziom bezpieczeństwa mogą zapewnić krople średnie czy nawet grube najlepiej napowietrzone (z wykorzystaniem rozpylaczy inżektorowych). Producenci rozpylaczy w różny sposób starają się przekazać informacje na temat wielkości kropel wytwarzanych przez określony typ i rozmiar rozpylacza, w zależności od przewidywanego ciśnienia roboczego. Bardzo często zmiana kategorii kroplistości sygnalizowana jest intensywnością barwy tła w tabelach opryskiwania (patrz str....). Zasady kalibracji Kalibracja opryskiwacza polowego polega na takiej jego regulacji, aby zostały ustalone następujące parametry pracy: prędkość robocza, dawka cieczy roboczej na ha, wydatek jednostkowy rozpylacza (zależny od rozmiaru rozpylacza oraz ciśnienia pracy), typ, rozmiar i ciśnienie robocze wybranego rozpylacza (mające wpływ na kategorię kroplistości). Podczas kalibracji należy również wziąć pod uwagę odległość między rozpylaczami (patrz tab. 3 pkt. 2). W przypadku opryskiwania płaskiego odległość ta jest stała i w naszym kraju z reguły wynosi 50 cm. Parametr ten w zdecydowanej większości przypadków będzie traktowany jako wartość stała. Kalibrując opryskiwacz na ogół przyjmuje się wartość dwóch parametrów i wylicza trzeci. Najczęściej podaje się określoną prędkość jazdy oraz pożądaną wartość dawki cieczy roboczej na ha, natomiast wylicza się potrzebną wielkość wydatku jednostkowego rozpylacza. Ze względu na to, iż wydatek jednostkowy dla danego rozmiaru rozpylacza zależy od ciśnienia roboczego, w efekcie zamiast wydatku jednostkowego właśnie trzeba posługiwać się wartością ciśnienia jako parametrem regulacji wydatku jednostkowego. W przypadku, gdy przy zadanej prędkości jazdy oraz założonej dawce cieczy roboczej na ha wyliczony wydatek nie jest możliwy 22 Tabela 2. Kategoria kroplistości wg BCPC BCPC Kategoria kroplistości Średnia średnica objętościowa (VMD)* VF bardzo drobne < 150 um F drobne um M średnie um C grube um VC bardzo grube um EC ekstremalnie grube > 550 um * VMD jest to rozmiar kropli, dla której 50% objętości cieczy roboczej stanowią krople większe niż ten rozmiar i 50% objętości cieczy stanowią krople mniejsze niż ten rozmiar. Uwaga VMD nie jest średnią wartością, zawsze drobnych kropel będzie więcej niż grubych

23 do uzyskania na posiadanym zestawie rozpylaczy, bądź kategorie kroplistości przy tym wydatku (a więc i ciśnieniu) nie odpowiadają zaleceniom lub warunkom atmosferycznym, to kalibrację należy wykonać przyjmując możliwy do uzyskania (i korzystny) wydatek jednostkowy za stały. Należy natomiast wtedy wyliczyć nową prędkość jazdy lub przyjąć inną dopuszczalną dawkę cieczy roboczej na ha. Określenie prędkości jazdy (patrz tab. 3, pkt. 3). Jednym z najczęstszych kłopotów związanych z kalibracją opryskiwaczy jest nieznajomość rzeczywistej prędkości jazdy maszyny. Korzystanie z gotowych danych w postaci różnych tabel, nomogramów, instrukcji zawsze obarczone jest błędem. Kontrola rzeczywistej prędkości jazdy jest konieczna ze względu na to, iż określanie teoretycznej prędkości może być obarczone błędem wynikającym z: niedokładności obrotomierza lub prędkościomierza, użycia innego rozmiaru kół bądź ogumienia, zużycia ogumienia, zmiany ciśnienia w ogumieniu, poślizgu kół, zmian w konstrukcji napędu. Pomiar rzeczywistej prędkości jazdy Pomiar należy wykonać na odcinku 100 m najlepiej na podłożu zbliżonym do tego, na którym będzie wykonane opryskiwanie, po zaznaczeniu tyczkami początku i końca odcinka pomiarowego. Jeżeli ciągnik zostanie zagregatowany z opryskiwaczem wypełnionym do połowy objętości zbiornika wodą, to wpływ uśrednionej masy opryskiwacza zostanie uwzględniony na wartość poślizgu kół. Następnie należy wybrać bieg ciągnika oraz obroty silnika. Zgodnie z zaleceniami większości producentów opryskiwaczy pompa osiąga swój nominalny wydatek (i ciśnienie) oraz minimalną pulsację przy 540 obrotach/min. W przypadku najpopularniejszych ciągników typu Ursus C-330, Ursus C 360 niezależny WOM osiąga tą prędkość przy obrotach silnika wynoszących 2200/min. W przypadku równie popularnego Ursusa 3512 (dawny MF 255) jest to wartość 1780 obrotów/min. Należy pamiętać, że praca z opryskiwaczem na mniejszych obrotach spowodować może spadek jakości mieszania cieczy roboczej (niejednorodne stężenie), większą pulsację pompy (szczególnie wrażliwe na to są rozpylacze inżektorowe). Gdy już zdecydujemy się na dany bieg oraz odpowiednią prędkość obrotową silnika, należy przystąpić do przejazdu odcinka kontrolnego mierząc czas przejazdu stoperem lub zegarkiem z sekundnikiem. Zmierzony czas (liczba sekund) wprowadzamy do wzoru na prędkość: Prędkość () = droga (m) : czas (s) x 3,6 1 m/s = 3,6 Przykład: Odcinek 100-metrowy pokonano w ciągu 60 sekund Prędkość = 100 m x 3,6 : 60 s = 6 Określenie i regulacja wydatków jednostkowych rozpylaczy Znając prędkość jazdy oraz zakładając dawkę cieczy roboczej na hektar można łatwo wyliczyć wydatek jednostkowy rozpylacza. Należy przy tym uwzględnić rozstaw rozpylaczy na belce. q = (Q x V x W) : 600 q wydatek rozpylacza (l/min) Q dawka cieczy roboczej na ha (l/ha) V prędkość jazdy () W rozstaw rozpylaczy (m), dla sprzętu polowego wynosi najczęściej 0,5 m W = S : n S szerokość robocza belki (m) n liczba rozpylaczy 23

24 Wybór typu, rozmiaru rozpylacza oraz ciśnienia roboczego Każdy rozpylacz o wydatku jednostkowym, zgodnym z tym wyliczonym wg powyższego wzoru, zapewnia wydatkowanie wybranej ilości cieczy roboczej na hektar przy danej prędkości jazdy i określonym rozstawie rozpylaczy na belce. Dodatkowo, przy wyborze rozpylacza należy wziąć pod uwagę czy dany typ i rozmiar przy zadanym ciśnieniu uzyskując określony wydatek jednostkowy zapewnia odpowiednią kategorię kroplistości (patrz tab. 3, pkt. 4). Dlatego kupując rozpylacze warto wybrać tylko takie marki, do których producent /sprzedawca/ załącza odpowiednie informacje podając zakresy ciśnień roboczych i odpowiadające im kategorie kroplistości oraz tabele zależności między wydatkiem jednostkowym, ciśnieniem, prędkością jazdy a dawką cieczy roboczej na hektar. Ważna jest również informacja na temat kąta opryskiwania oraz odpowiadającej mu zalecanej odległości rozpylacza od powierzchni opryskiwanej. Korzystanie bezpośrednio z tabeli W przypadku dysponowania markowymi rozpylaczami o znanym i sprawdzonym wydatku oraz właściwym manometrem nie ma konieczności przy każdym zabiegu wyliczać wydatku jednostkowego korzystając z wcześniej podanego wzoru. Jeśli rzeczywista prędkość jazdy agregatu ciągnik-opryskiwacz jest znana, podobnie jak zakładana wartość dawki cieczy roboczej na ha, wystarczy w tabeli znaleźć kolumnę odpowiadającą tej prędkości np. 6,0, a następnie w zakresie tabeli dotyczącej danej dyszy np. czerwonej 04 znaleźć żądaną dawkę np. 300 l/ha i odnieść ją do kolumny z wartościami ciśnienia. W przykładzie będzie to około 2,6 bara. Oczywiście trzeba sprawdzić czy wielkość kropli wybranego rozpylacza przy tym ciśnieniu odpowiada wymaganiom konkretnego środka ochrony roślin, a także panującym warunkom atmosferycznym. Dla rozpylacza o rozmiarze 03 (niebieski) odpowiednie ciśnienie wyniesie 4,7 bara. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku wydatek jednego rozpylacza powinien wynieść 1,5 l/min. Natomiast rozpylacz o mniejszym rozmiarze (niebieski 03), a więc pracujący na wyższym ciśnieniu zbliżonym do górnego zakresu, Rys. 2. Dobór właściwej kategorii kroplistości dla dysz uniwersalnych płaskostrumieniowych do rodzaju zabiegu poprzez regulację ciśnienia roboczego będzie produkował krople drobniejsze niż rozpylacz większy pracujący przy niższym ciśnieniu (rys. 2). Ta ostatnia zależność dotyczy szczególnie rozpylaczy płaskostrumieniowych uniwersalnych, a w dużo mniejszym stopniu specjalistycznych rozpylaczy (dwustrumieniowe, antyznoszeniowe, inżektorowe). Pomiar i korekta wydatku jednostkowego Po wyregulowaniu ciśnienia do wartości tabelarycznej należy sprawdzić wartość wydatku jednostkowego reprezentatywnego rozpylacza (patrz tab. 3, pkt. 5). Zakłada się, że wydatki jednostkowe poszczególnych rozpylaczy zostały wcześniej określone i nie odbiegają od wartości nominalnej więcej niż 10%, jak również nie różnią się istotnie pomiędzy sobą. Pomiar wydatku jednostkowego przy zadanym ciśnieniu ma na celu porównanie faktycznej jego wartości z danymi producenta. Oczywiste jest, że do pomiarów należy użyć wyłącznie czystej wody. 24

25 25 5,0 6,0 7,0 8,0 10,0 12,0 16,0 l/ha 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0 4,5 5,0 6,0 7,0 8,0 0,28 0,32 0,36 0,39 0,42 0,45 0,48 0,51 0,55 0,60 0,64 0,42 0,48 0,54 0,59 0,63 0,68 0,72 0,76 0,83 0,90 0,96 0,56 0,65 0,73 0,80 0,86 0,92 0,98 1,03 1,13 1,22 1,30 0,70 0,81 0,91 0,99 1,07 1,15 1,22 1,28 1,40 1,52 1,62 0,84 0,97 1,08 1,19 1,28 1,37 1,46 1,53 1,68 1,81 1,94 0,91 1,12 1,29 1,44 1,58 1,71 1,82 2,04 2,23 2,41 2,58 1,14 1,39 1,61 1,80 1,97 2,13 2,28 2,55 2,79 3,01 3,22 1,67 1,93 2,16 2,36 2,55 2,73 2,90 3,05 3,34 3,61 3, , , ,0 5,0 6,0 7,0 8,0 10,0 12,0 16,0 20,0 25,0 30, bar bar l/min ) l/min ( ) ( -01 ID (60 M) IDK LU ST (80 M) -05 ID IDK IDKT LU ST (25 M) DF(60 M) -06 ID LU ST (25 M) DF(60 M) -015 ID IDK (60 M) LU AD ST (80 M) -02 ID IDK LU AD ST (60 M) DF(80 M) -025 ID IDK LU (60 M) l/ha D ID A 80 / 110 / l/ha ID 1 ID ID IDK/I IDK/I LU: AD: ST: DF: -04 ID IDK IDKT LU AD ST DF (60 M) -03 ID IDK IDKT LU AD ST (60 M) DF(80 M) Tabela wydatków rozpylaczy w uprawach polowych ul. Mieszka I 4/14, B dzin Tel./Fax: (032) GSM: marjanus@pro.onet.pl Zakres c Pr dkoêç robocza w zale noêci od czasu przejazdu odcinka pomiarowego 100 m Czas przejazdu 100 m [s] Pr dkoêç robocza [] 4,0 4,1 4,2 4,4 4,5 4,7 4,8 5,0 5,1 5,3 5,5 5,8 6,0 6,3 6,5 6,9 7,2 7,6 8,0 9,0 10 V= 360 t lub V - pr dkoêç robocza [] wspó czynnik przeliczeniowy t - czas przejazdu odcinka 100 m [s] ID

26 Pomiar wydatku jednostkowego należy przeprowadzić przy takich samych obrotach silnika, przy jakich przeprowadzono próbę prędkości. Wydatek rozpylaczy mierzy się za pomocą przepływomierza lub dowolnego wyskalowanego naczynia o wystarczającej pojemności oraz stopera lub zegarka z sekundnikiem. Jeżeli wydatek różni się od pożądanego należy skorygować ciśnienie pamiętając o zależności, że czterokrotny wzrost ciśnienia daje dwukrotny wzrost wydatku jednostkowego rozpylacza. Ogólna zależność pomiędzy natężeniem wypływu (l/min) a ciśnieniem (bar) przedstawiona jest następującym układem równań: q 1 = P 1 q 2 = P 2 gdzie: q 1 wydatek przy ciśnieniu P 1, q 2 wydatek przy ciśnieniu P 2 Łatwo przekształcając wzór można wyliczyć skorygowane ciśnienie P 2 = P 1 x (q 2 : q 1 ) 2 Ustawienie odległości belki od chronionej powierzchni Odległość belki ma zasadniczy wpływ na rozkład poprzeczny cieczy roboczej (patrz. tab. 3, pkt 7). Odległość tę ustala się na polu, na którym będzie wykonywany zabieg. Dla najczęściej stosowanych rozpylaczy o kącie 110 lub oraz rozstawie rozpylaczy na belce co 0,5 metra optymalna odległość rozpylacza od powierzchni opryskiwanej zawiera się w przedziale 0,4 0,7 m. Przez powierzchnię opryskiwaną rozumiemy glebę lub powierzchnię plantacji w zależności od stadium wegetacji roślin. Zapisanie parametrów kalibracji opryskiwacza Wyliczone parametry kalibracyjne opryskiwacza należy zapisać w notatniku (str...). W przypadku stosowania jednej dawki przez cały sezon wykalibrowaną wartość ciśnienia można zaznaczyć na ciśnieniomierzu za pomocą kolorowego markera natomiast obroty silnika, dla których przeprowadzono kalibrację warto znaczyć w ten sam sposób na obrotomierzu ciągnika (oczywiście w przypadku gdy były inne niż te nominalne fabrycznie zaznaczone znakiem graficznym na tarczy obrotomierza patrz tab. 3, pkt 6). Nomogramy Niektórzy producenci dostarczają bardzo przydatnych nomogramów ułatwiających dobór właściwego typu i rozmiaru rozpylacza, a także ciśnienia roboczego w zależności od oczekiwanej kategorii kroplistości. Na powyższym przykładzie wyborano rozpylacz ID pracujący przy ciśnieniu 4,7 bara, wydatkujący 1,5 l/min dla tego ciśnienia. Taki wybór zapewnia uzyskanie dawki cieczy 300 l/ha przy prędkości opryskiwania 6. Rozpylacz będzie wytwarzał krople grube, a więc wybitnie odporne na znoszenie przez wiatr. Oczywiście chcąc uzyskać krople drobne należy wybrać najlepiej rozpylacz innego typu np. LU o tym samym Fot. 1. Kalkulator suwakowy rozmiarze, a więc i kolorze. 26

27 Kalkulatory suwakowe Producenci rozpylaczy dostarczają również proste tzw. kalkulatory suwakowe umożliwiające szybkie przeprowadzenie procedury kalibracji. Niektóre firmy drugą stronę kalkulatora (fot. 1) poświęcają sprawdzeniu kategorii kroplistości wybranego typu rozpylacza pracującego przy zadanym ciśnieniu. Omówiony wcześniej przykład odnosi się do przypadku wyliczenia żądanego wydatku rozpylacza (1,5 l/min) dla zadanej dawki cieczy roboczej na hektar (300 l/ha) przy prędkości 6. Jednym z wybranych rozpylaczy może być rozpylacz uniwersalny typu LU o wydatku 03 (niebieski) pracujący przy ciśnieniu 4,7 bara. Na odwrotnej stronie kalkulatora sprawdzono wielkości kropel przy tym ciśnieniu dla rozpylacza LU o rozmiarze 03. Średnia średnica objętościowa wyniosła około 194 mikrometry, co odpowiada kategorii drobnokroplistej. Pomocniczy strumień powietrza (PSP) w opryskiwaczu polowym Coraz większą popularnością w specjalistycznych dużych gospodarstwach cieszą się opryskiwacze rękawowe. Wykorzystanie techniki PSP zapewnia bezpieczną dla środowiska i efektywną emisję kropel drobnych, pozwalającą na obniżenie dawek cieczy na jednostkę powierzchni nawet o połowę w stosunku do konwencjonalnych opryskiwaczy, a także na znaczne oszczędności środków ochrony roślin. Zmniejsza ryzyko znoszenia cieczy na niezamierzoną przestrzeń, zwiększa wydajność i efektywność zabiegów. Analizy ekonomiczne pokazują, że opłacalny jest zakup takiego sprzętu, ale pod warunkiem intensywnego jego wykorzystania w sezonie. W małych gospodarstwach często jedynym wyjściem jest optymalizacja parametrów roboczych konwencjonalnych opryskiwaczy z uwzględnieniem roli kalibracji, doboru rozpylaczy i ich parametrów roboczych. Rozpylacze inżektorowe elementem dobrej praktyki rolniczej W ostatnich latach powszechne w użyciu stają się rozpylacze inżektorowe. W niektórych krajach europejskich stanowią one kilkudziesięcioprocentowy udział w sprzedaży wszystkich rozpylaczy, będąc nieodłącznym elementem dobrej praktyki rolniczej. W wielu gospodarstwach stanowią one podstawowy, a często jedyny typ będącego w użyciu rozpylacza. Jest również coraz więcej wyników badań uzasadniających ich użycie w sytuacjach, w których dotychczas panowało przekonanie o konieczności użycia kropel drobnych lub średnich np. w przypadku stosowania preparatów kontaktowych. W rozpylaczu inżektorowym, dzięki wykorzystaniu zjawiska Venturiego, powietrze zasysane jest przez dwa otwory wlotowe do komory inżektora, gdzie miesza się z cieczą roboczą (rys. 3). Krople drobne ulegają eliminacji. Rys. 3. Schemat rozpylacza inżektowego Rys. 4. Zachowanie się kropli napowietrzonej oraz konwencjonalnej po uderzeniu w powierzchnię przeznaczenia 27

28 Krople wypełnione pęcherzykami powietrza, a uderzając o roślinę pękają, zwiększając w ten sposób stopień pokrycia (rys. 4). Większa energia kinetyczna sprzyja także lepszej penetracji w przestrzennych uprawach. Wzrost znaczenia rozpylaczy inżektorowych W stosunku do rozpylaczy konwencjonalnych użycie rozpylaczy inżektorowych daje wiele korzyści, takich jak istotne zmniejszenie znoszenia, dla określonych rozmiarów rozpylaczy i ciśnień, nawet do 90%. Rozpylacze inżektorowe mogą być także stosowane podczas złych warunków pogodowych, takich jak: wiatr, niska wilgotność powietrza czy wysoka temperatura. Wydłuża to efektywny czas opryskiwania i daje rolnikowi możliwość przeprowadzenia większości zabiegów nawet w niesprzyjających warunkach pogodowych. Większa możliwa prędkość opryskiwacza daje zwiększenie wydajności. Kolejną zaletą jest mniejsze narażenie na skażenie operatora oraz znaczna poprawa ogólnego bezpieczeństwa zabiegu. Rozpylacze dwustrumieniowe Z uznaniem przyjęte zostały przez rolników rozpylacze inżektorowe dwustrumieniowe (rys. 5). Łączą one zalety dotychczas znanych rozpylaczy dwustrumieniowych (najczęściej drobno- i średniokroplistych, a więc nieodpornych na niekorzystne warunki atmosferyczne) dających optymalne pokrycie całej rośliny i na całej wysokości z zaletami rozpylaczy inżektorowych o jednym strumieniu (odporność na znoszenie oraz lepsza penetracja rys. 6). Rozpylacz taki przydatny jest również do opryskiwania bardzo zbrylonej gleby. Rys. 5. Schemat wydatku cieczy rozpylacza dwustumieniowego Rys. 6. Penetracja łanu przez ciecz roboczą wydatkowaną z rozpylacza strumieniowego POMOC MEDYCZNA W zaistniałych sytuacjach, kiedy wymagana jest lub konieczna pomoc medyczna, skontaktować się z najbliższym ośrodkiem toksykologicznym: Gdańsk (0-58) Kraków (0-12) Lublin (0-81) Łódź (0-42) Poznań (0-61) Rzeszów (0-17) Sosnowiec (0-32) Tarnów (0-14) Warszawa (0-22) Wrocław (0-71)

29 Tabela 3. Procedura kalibracji opryskiwacza polowego Pkt Etapy kalibracji Dane 1. Ustalenie optymalnej dawki cieczy roboczej oraz kategorii kroplistości Na podstawie etykiety-instrukcji określić dawkę cieczy oraz kategorię kroplistości uwzględniając: fazy rozwojowe rośliny uprawnej, mechanizm działania preparatu, poziom techniczny opryskiwacza, warunki pogodowe, inne ograniczenia np. prawne. Jeżeli jest więcej zestawów rozpylaczy, kalibrację warto przeprowadzić dla każdego z nich. 2. Sprawdzenie rozstawu rozpylaczy na belce polowej Standardowy rozstaw rozpylaczy na belce polowej wynosi 0,5 m. Jeżeli jest inny należy uwzględnić to wyliczając wydatek jednostkowy. W takim przypadku nie należy korzystać ze standardowych tabel wydatków opracowanych dla rozstawu 0,5 m. 3. Ustalenie prędkości opryskiwacza Dokonać pomiaru czasu przejazdu odcinka o znanej długości na tym biegu i na tych obrotach silnika, na których wykonywany będzie zabieg. Obroty silnika ustala się mając na uwadze nominalne obroty WOM pompy opryskiwacza (WOM pompy = 540 obr./min). Prędkość () = [droga (m) : czas (s)] x 3,6 Dla odcinka o długości 100 m prędkość można również odczytać z poniższej tabeli. 300 l/ha a) drobnokroplisty b) średniokroplisty c) grubokroplisty Optymalną kategorię kroplistości ustala się ostatecznie przed zabiegiem uwzględniając warunki atmosferyczne. 0,5 m Czas przejazdu 100 m = 1 minuta = 60 sekund V =100:60 x 3,6 V = 6 Sekundy/ m 4,0 4,1 4,2 4,4 4,5 4,7 4,8 5,0 5,1 5,3 5,5 5,8 6,0 6,3 6,5 6,9 7,2 7,6 8,0 9, Ustalenie jednostkowego wydatku rozpylacza oraz dobór optymalnego rozpylacza: rozmiar, kolor, typ, ciśnienie Wydatek jednostkowy litry/min = 300 x 0,5 x 6,0 dawka (l/ha x rozstawa rozpylaczy (m) x prędkość 600 (a) Wydatek = 1,5 (l/min) 600 Wybór rozpylaczy Wydatek jednostkowy oraz ciśnienie robocze dla danego rozpylacza można również odczytać bezpośrednio z LU a) drobnokropliste tabeli wydatków rozpylaczy deklarując prędkość jazdy ciśnienie 4,7 bara oraz wymaganą dawkę cieczy na ha. b) średniokropliste Ze względu na typ, rozmiar oraz wybrane ciśnienie LU robocze na podstawie danych producenta rozpylaczy ciśnienie 2,6 bara określa się wykalibrowaną kategorię kroplistości. c) grubokropliste ID ciśnienie 4,7 bara 29

30 5. Kontrola wydatku jednostkowego rozpylacza oraz ustalenie rzeczywistego ciśnienia roboczego a) Pomiar wydatku jednostkowego należy przeprowadzić b) przy identycznych obrotach silnika jak przy próbie prędkości. Ciągnik zahamowany, opryskiwacz wypełniony czystą wodą, pracują wszystkie rozpylacze oraz mieszadło hydrauliczne. Po wyregulowaniu wcześniej wyliczonego ciśnienia roboczego dokonuje się pomiaru wydatku jednostkowego korzystając z naczynia pomiarowego (a) i stopera lub przepływomierza (b). Jeżeli wydatek różni się od oczekiwanego, to trzeba skorygować ciśnienie i powtórzyć pomiar. P 2 = P 1 x (q 2 : q 1 ) 2 P ciśnienie pomiaru, q wydatek jednostkowy Wydatek = 1,5 (l/min) Ustalono ciśnienia dla rozpylaczy o rozmiarze: 03 niebieski 4,7 bara (zarówno LU jak i ID) 04 czerwony 2,6 bara 6. Koniecznie zanotować parametry kalibracji Wyliczone parametry kalibracyjne należy zapisać w notatniku. W przypadku stosowania jednej dawki cieczy roboczej na ha i jednej prędkości jazdy można za pomocą kolorowego markera zaznaczyć wykalibrowaną wartość ciśnienia na ciśnieniomierzu, a obrotów ciągnika na obrotomierzu. 7. Należy pamiętać o regulacji odległości belki polowej od opryskiwanej powierzchni Regulację wykonać bezpośrednio na polu. Wyregulowana odległość 0,5 m od powierzchni opryskiwanej. 30

31 OŚRODKI DORADCTWA Dolnośląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego we Wrocławiu ul. Zwycięska 12, Wrocław tel /22, fax sekretariat@dodr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Kraińskiego 16, Wrocław tel fax wi-wroclaw@piorin.gov.pl, 2. Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Minikowie Minikowo k. Nakła, n. Notecią tel fax sekretariat@kpodr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Cieplicka 7, Bydgoszcz tel , fax wi-bydgoszcz@piorin.gov.pl, 3. Lubelski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Końskowoli ul. Pożowska 8, Końskowola tel fax wodr@wodr.konskowola.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Diamentowa 6, Lublin tel./fax wi-lublin@piorin.gov.pl Lubuski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Kalsku Kalsk 91, Sulechów tel fax kalsk@odr.net.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Zieleniecka 11, Gorzów Wlk. tel , tel./fax wi-gorzow-wlkp@piorin.gov.pl, 5. Łódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Bratoszewicach ul. Nowości 32, Bratoszewice tel /29 fax wodrbrat@doskomp.lodz.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Siewna 13 a, Łódź tel , fax wi-lodz@piorin.gov.pl, 6. Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach XXXV-lecia PRL 9, Bolechowice tel /14 fax sekretariat@modr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Kołowa 3, Kraków tel fax wi-krakow@piorin.gov.pl, 31

32 7. Mazowiecki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Warszawie ul. Czereśniowa 98, Warszawa tel , fax sekretariat@modr.mazowsze.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Żółkiewskiego 17, Warszawa-Wesoła tel , fax wi-warszawa@piorin.gov.pl, 8. Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego ul. Główna 1, Łosiów tel , fax oodr@oodr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Wrocławska 172, Opole tel tel./fax da-opole@piorin.gov.pl, 9. Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale ul. Tkaczowa 146, Boguchwała tel fax boguchwala@odr.net.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Langiewicza 28, Rzeszów tel fax wi-rzeszow@piorin.gov.pl, Podlaski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Szepietowie Szepietowo tel fax wpodr@zetobi.com.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Zwycięstwa 26 B, Białystok tel./fax wi-bialystok@piorin.gov.pl, Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku ul. Trakt św. Wojciecha 293, Gdańsk tel fax sekretariat@podr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Na Stoku 48, Gdańsk tel fax wi-gdansk@piorin.gov.pl, Śląski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Częstochowie ul. Wyszyńskiego 70/126, Częstochowa tel , fax sodr@odr.net.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Grabowa 1 A, Katowice tel fax wi-katowice@piorin.gov.pl, Świętokrzyski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Modliszewicach ul. Piotrkowska 30, Końskie tel do 86 fax modliszewice@sodr.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Wapiennikowa 21 a, Kielce tel tel./fax wi-kielce@piorin.gov.pl, Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel , fax wew sekretariat@wodr.olsztyn.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Kołobrzeska 11, Olsztyn tel fax wi-olsztyn@piorin.gov.pl, Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Poznaniu ul. Sieradzka 29, Poznań tel fax wodr@wodr.poznan.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Grunwaldzka 250 b, Poznań tel , fax wi-poznan@piorin.gov.pl, Zachodniopomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Barzkowicach Barzkowice tel /02 fax barzkowice@home.pl, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa ul. Partyzantów 7/9, Koszalin tel , fax wi-koszalin@piorin.gov.pl, 32