Komitet redakcyjny: Maciej Darski, Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz Zarzeczny

Transkrypt

1

2

3 Baltica ~ Silesia

4 Baltica ~ Silesia ISSN Komitet redakcyjny: Maciej Darski, Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz Zarzeczny Rada redakcyjna: Jan Miodek (przewodniczący), Urszula Dobesz, Barbara Dwilewicz, Jānis Siliņš, Krzysztof Szyrszeń, Jüri Talvet Recenzenci: Raimonds Briedis, Anna Dąbrowska, Juris Goldmanis, Ēriks Jēkabsons, Anna Kalve, Nicol Nau, Tomasz Piekot, Ewa Stryczyńska-Hodyl, Rafał Zimny

5 tom 1. numer Baltica ~ Silesia Polska i Łotwa bliscy nieznajomi Polija un Latvija tuvie svešinieki Red. Krystyna Puntak Łukasz Rogoziński Grzegorz Zarzeczny

6 Patronat: Ambasada Republiki Łotewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej Baltica ~ Silesia, 2013, t. 1, nr 1 ISSN Nakład: 200 egzemplarzy Redakcja: Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz Zarzeczny Redakcja językowa: Anna Kalve (język łotewski) Skład: Michał Wolski Okładka: Małgorzata Skibińska Korekta: Ewelina Moroń Niniejsza publikacja ukazała się dzięki grantowi przyznanemu przez Dziekana Wydziału Filologicznego UWr (nr 2193/M/IFP/12). Część prac została sfinansowana w ramach stypendium Rozwój potencjału i oferty edukacyjnej UWr szansą zwiększenia konkurencyjności Uczelni ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako właściciela praw do tekstu. Pełna treść licencji jest dostępna na stronie Fragmenty zapisu nutowego utwórów autorstwa Pēterisa Vasksa zamieszczone za zgodą SCHOTT MUSIC GmbH & Co. KG Oficyna Wydawnicza ATUT Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe ul. Kościuszki 51a, Wrocław, tel , fax oficyna@atut.ig.pl, Wrocław 2013

7 Spis treści Satura rādītājs

8 6 Krystyna Puntak, Łukasz Rogoziński, Grzegorz Zarzeczny Polska i Łotwa bliscy nieznajomi 8 Artykuły Monika Michaliszyn Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego na Uniwersytecie Łotwy w Rydze w latach Krystyna Puntak Kultura i literatura Łotwy oczyma Stanisława Kolbuszewskiego, Stanisława F. Kolbuszewskiego i Jacka Kolbuszewskiego 57 Justyna Prusinowska Śpiący rycerze w literaturze łotewskiej 91 Katarzyna Kucia Muzyczne trwanie wobec przemijania. Three poems by Czeslaw Milosz Pēterisa Vasksa 127 Tomasz Otocki Tematyka krajów bałtyckich w emigracyjnym piśmie Robotnik ( ) 153 Komunik aty Krzysztof Szyrszeń Kości zostały rzucone w 2008 roku Urszula Dobesz Współpraca Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr oraz Centrum Języka i Kultury Polskiej Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze 188 Kamila Augustyn Z pamiętnika Erasmusa, czyli o... nauczaniu historii literatury polskiej w Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze 196 Literatura Joanna Chojnicka Laima Muktupāvela. Reportaż i baśń 209 Laima Muktupāvela Słoń 213

9 7 Kristina Puntaka, Lukašs Rogoziņskis, Gžegožs Zažečnijs Polija un Latvija tuvie svešinieki 9 raksti Monika Mihaļišina Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Latvijas Universitātē Rīgā gados 21 Kristina Puntaka Latvijas kultūra un literatūra Staņislava Kolbuševska, Staņislava F. Kolbuševska un Jaceka Kolbuševska acīm 57 Justīne Prusinovska Dusošie bruņinieki latviešu literatūrā 91 Katažina Kucija Mūzikas pastāvība un eksistences nenotvēramība. Pētera Vaska Three poems by Czeslaw Milosz 127 Tomašs Otockis Baltijas valstu tematika emigrācijas laikrakstā Strādnieks ( ) 153 Ziņojumi Kšištofs Širšeņs Kauliņi ir mesti 2008.gadā Uršula Dobeša Sadarbība starp Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem un Latvijas Kultūras akadēmijas Poļu kultūras un valodas centru 189 Kamila Augustīna No ERASMUS dienasgrāmatas, jeb par... poļu literatūras vēstures mācīšanu Latvijas Kultūras akadēmijā Rīgā 197

10 8 Polska i Łotwa bliscy nieznajomi Oddajemy w Państwa ręce pierwszy numer czasopisma naukowo-kulturalnego Baltica ~ Silesia. Zrodziło się ono jako owoc współpracy Łotewskiej Akademii Kultury w Rydze oraz Uniwersytetu Wrocławskiego, a dokładniej Centrum Kultury i Języka Polskiego LKA oraz Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr. Od 2008 r. wrocławscy studenci i absolwenci specjalności nauczanie języka polskiego jako obcego wyjeżdżają do Rygi na staże lektorskie, studenci łotewscy przyjeżdżają zaś do stolicy Śląska, by uczestniczyć w lektoratach języka polskiego. Te dydaktyczno- -naukowe podróże okazywały się na tyle inspirujące, że rozbudziły zainteresowanie tematyką łotewską czy szerzej bałtycką we wrocławskim środowisku polonistycznym. Podobne procesy zachodziły też nad Dźwiną. Zachęceni przez wicedyrektor Szkoły Urszulę Dobesz uznaliśmy, że nadszedł czas na stworzenie forum wymiany łotewsko-polskich myśli, badań czy dzieł kulturalnych. Nie chcieliśmy jednak zawężać profilu przyszłego czasopisma do tematyki rysko-wrocławskiej: stąd dzięki chęci współpracy wyrażonej przez pracowników specjalności bałtologicznej UAM oraz Litewskiego Uniwersytetu Edukologicznego w Wilnie, a także przy wsparciu prężnie w Instytucie Filologii Polskiej UWr działających Studium Języka i Kultury Litewskiej oraz Studenckiego Koła Naukowego Lituanistów Labas, mogliśmy powołać do życia czasopismo, którego obszar zainteresowań obejmuje Polskę oraz Litwę i Łotwę. Wierzymy, że niebawem również i Estonię. Baltica ~ Silesia ma zatem być czasopismem z zakresu nauk humanistycznych i społecznych poświęconym związkom krajów bałtyckich i Polski. Chcielibyśmy, by na jego łamach obok tekstów stricte naukowych pojawiały się także recenzje, komentarze, opinie czy sprawozdania dotyczące wydarzeń naukowych i kulturalnych istotnych dla relacji bałtycko-polskich. I wreszcie Baltica ~ Silesia ma być również przestrzenią do tworzenia takich relacji. W związku z tym planujemy w każdym numerze publikować tłumaczenia nowych litewskich i łotewskich utworów literackich. Chcielibyśmy, by Baltica ~ Silesia łączyła dwa obszary, które choć sobie bliskie, w znacznej mierze pozostają jednocześnie sobie obce. Państwa bał-

11 9 Polija un Latvija tuvie svešinieki Atdodam Jūsu rokās pirmo zinātnes un kultūras žurnāla Baltica ~ Silesia numuru. Tas radās kā Latvijas Kultūras akadēmijas un Vroclavas Universitātes, precīzāk LKA Poļu Kultūras un Valodas centra un Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolas, sadarbības rezultāts. Kopš gada Vroclavas Universitātes studenti un absolventi ar specializāciju poļu valodas kā svešvalodas mācīšana brauc uz Rīgu stažēties (pasniegt poļu valodu), bet Latvijas studenti brauc līdz pat Silēzijas galvaspilsētai, lai piedalītos poļu valodas nodarbībās. Šie mācību un zinātniskie braucieni ir izrādījušies tik iedvesmojoši, ka ir izraisījuši interesi par Latviju, vai plašākā mērogā par Baltiju Vroclavas poļu filologu aprindās. Līdzīgi procesi norisinājās arī Daugavas krastos. Skolas direktores vietnieces iedvesmoti, nolēmām, ka ir pienācis laiks latviešu-poļu ideju, pētījumu un kultūras darbu apmaiņas foruma izveidošanai. Tomēr nevēlējāmies sašaurināt jaunā žurnāla profilu tikai līdz Rīgas un Vroclavas tematikai, tādēļ pateicoties vēlmei sadarboties, kas izskanēja no Adama Mickeviča Universitātes baltu filoloģijas studiju virziena un Lietuvas Edukoloģijas Universitātes darbinieku puses, un pateicoties aktīvam atbalstam no Vroclavas Universitātes poļu filoloģijas institūtā esošām Lietuviešu Valodas un Kultūras studijām, kā arī Studentu Zinātniskā Lituānistu pulciņa Labas, varējām, radīt žurnālu, kura galvenā tematika skar Poliju, Lietuvu un Latviju. Ceram, ka drīzumā arī Igauniju. Tādējādi žurnālam Baltica ~ Silesia ir jākļūst par izdevumu, kas ietver humanitāro un sociālo zinātņu tēmu loku, kas veltītas Polijas un Baltijas valstu sakariem. Vēlamies, lai žurnāla lappusēs līdzās strikti zinātniskiem tekstiem tiktu publicētas arī recenzijas, komentāri, viedokļi vai pārskati par aktuāliem zinātnes un kultūras notikumiem, kas ir nozīmīgi baltu un poļu starpvalstu sakariem. Galu galā Baltica ~ Silesia ir arī jākļūst par sava veida kultūras telpu, kur šie sakari tiks veidoti. Tādēļ plānojam katrā numurā publicēt jaunus Latvijas un Lietuvas literatūras tulkojumus. Vēlamies, lai Baltica ~ Silesia vienotu divus apgabalus, kas, lai gan atrodas netālu viens no otra, lielā mērā vienlaicīgi ir attālināti. Baltijas valstis jop-

12 10 Polska i Łotwa bliscy nieznajomi tyckie wciąż nie zajmują należnego im miejsca w świadomości mieszkańców Polski. Historia i kultura Łotwy czy Litwy to często dla nich terra incognita. A przecież kultury polska, litewska, łotewska to kultury od wieków współistniejące. Ale czy współistnienie tych kultur w ciągu wieków przełożyło się na ich przenikanie? Czy o historii każdego z tych krajów opowiadamy ze świadomością konieczności odwoływania się do historii dwu pozostałych? Baltica to dla Polaków ciągle rubieże. Bliskie, a wciąż nieznajome. Litwa i Łotwa to prężne, niepodległe, bogate kulturowo kraje, najbliżsi sąsiedzi Polski, a jednocześnie bardziej obce niż niejeden kraj innego kontynentu. W pewnym sensie podobną rubieżą jest też Silesia region naznaczony kulturą i historią kilku narodów i krajów, który obecnie jest do tego stopnia wyrugowany ze świadomości Polaków, że skłonni są, przebywając w jego stolicy Wrocławiu mówić, że nazajutrz jadą na Śląsk. Chcemy te dwie rubieże ze sobą zapoznać. Największe ich skarby są przecież na wyciągnięcie dłoni. Wierzymy, że najpełniejsze poznanie może nastąpić tylko za pomocą prawdziwej komunikacji. Niezapośredniczonej przez dodatkowe języki czy perspektywy. Stąd decyzja o rezygnacji z języka angielskiego, lingua franca współczesnej nauki. Stąd też decyzja o bezpośrednich tłumaczeniach tekstów i o ich paralelnym, dwujęzycznym układzie: każdy artykuł będzie miał swoją polską i (zależnie od tematyki) litewską bądź łotewską wersję. W ten sposób chcemy dać czytelnikom z obu rubieży symboliczną możliwość bezpośredniego spotkania na kartach naszego czasopisma. Bezpośrednim impulsem do powstania pierwszego numeru czasopisma Baltica ~ Silesia były Dni Łotwy ważne wydarzenie naukowo-kulturalne, które miało miejsce we Wrocławiu w kwietniu 2012 roku. Jego pomysłodawczynią i główną organizatorką była doktorantka UWr Krystyna Puntak. Dni Łotwy odbyły się dzięki współpracy i zaangażowaniu Stacjonarnego Studium Doktoranckiego Wydziału Filologicznego UWr, Towarzystwa Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Szkoły Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców UWr oraz Klubokawiarni Mleczarnia. Od 20 do 22 kwietnia wrocławianie mieli okazję uczestniczyć w wystawie fotografii, panelu dyskusyjnym wzbogaconym pokazami animacji łotewskiej, wieczorze poetyckim, pokazie filmowym, a przede wszystkim w sesji naukowej. Referenci i dyskutanci poruszyli wiele ciekawych tematów z zakresu literatury, lingwistyki, historii, kultury. Tytuł konferencji: Polska i Łotwa bliscy nieznajomi, zaczerpnięty został z tekstu Jarosława Lindenberga, byłego ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Łotwie. W organizatorach wydarzenia zrodziło

13 Polija un Latvija tuvie svešinieki 11 rojām neieņem sev pienākošo vietu Polijas iedzīvotāju apziņā. Latvijas vai Lietuvas vēsture un kultūra poļiem bieži vien ir terra incognita. Taču poļu, lietuviešu un latviešu kultūras jau gadsimtiem ilgi pastāv līdzās viena otrai. Bet vai, pateicoties gadsimtus ilgajai šo kultūru līdzāspastāvēšanai notiek domu apmaiņa? Vai par šo valstu vēsturi mēs stāstam ar apziņu par to, ka jāatceras un jāatsaucas uz pēdējo divu valstu vēsturi? Baltica poļiem joprojām ir pierobeža. Tuva, bet joprojām neizzināta. Lietuva un Latvija ir plaukstošas, neatkarīgas, kulturāli bagātas valstis, vistuvākie Polijas kaimiņi, un vienlaicīgi šīs valstis ir svešākas nekā neviena vien valsts citā kontinentā. Savā ziņā līdzīga pierobeža ir arī Silesia reģions, kurā iezīmējas vairāku tautu un valstu kultūra un vēsture, kura šobrīd ir līdz tādam pakāpienam izspiesta no poļu apziņas, ka ierodoties tās galvaspilsētā Vroclavā, poļi mēdz teikt, ka rīt brauks uz Silēziju. Mēs vēlamies iepazīstināt šīs divas pierobežas. Galu galā to lielākie dārgumi atrodas rokas stiepiena attālumā. Ticam, ka pilnīga iepazīšana var notikt tikai ar reālas komunikācijas palīdzību, tiešā komunikācijā bez papildus valodu vai perspektīvu palīdzības. Tāpēc tika pieņemts lēmums par atteikšanos no angļu valodas, mūsdienu zinātnes lingua franca. Tāpēc arī tika pieņemts lēmums par tiešu tekstu tulkojumu un to paralēlu ievietošanu divās valodās: katram rakstam būs sava poļu un (atkarībā no tematikas) lietuviešu vai latviešu versija. Šādā veidā mēs vēlamies dot lasītājiem no abām pierobežām simbolisku tiešas tikšanās iespēju mūsu žurnāla lappusēs. Par tiešu pirmā numura Baltica ~ Silesia impulsu kalpoja Latvijas dienas svarīgs zinātnes un kultūras notikums, kurš norisinājās gada aprīlī Vroclavā. Notikuma idejas autore un galvenā organizatore bija Vroclavas Universitātes doktorante Kristina Puntaka. Latvijas dienas norisinājās, pateicoties Vroclavas Universitātes Filoloģijas Fakultātes dienas nodaļas doktorantūras studiju, Vroclavas Poļu Filoloģijas Draugu apvienības, Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolas, kā arī kluba kafejnīcas Mleczarnia sadarbībai un ierosmei. No 20. līdz 22. aprīlim vroclavniekiem tika dota iespēja piedalīties fotogrāfiju izstādē, dzejas vakarā, filmu skatē, zinātniskajā sesijā, kā arī paneļa diskusijās, kuras bija bagātinātas ar latviešu animācijas filmām. Referenti un diskusiju dalībnieki diskutēja par daudziem interesantiem tematiem par literatūru, lingvistiku, vēsturi un kultūru. Konferences nosaukums: Polija un Latvija tuvie svešinieki, tika aizgūts no bijušā Polijas Republikas vēstnieka Latvijā Jaroslava Lindenberga, teksta. Pasākuma organizētājos radās pārliecība, ka pēc konferences

14 12 Polska i Łotwa bliscy nieznajomi się przekonanie, że publikacja tomu pokonferencyjnego nie wyczerpałaby potencjału zawartego w wystąpieniach. Formuła czasopisma znacznie bardziej odpowiadała na zrodzone wtedy oczekiwanie stałego, niejednorazowego miejsca wymiany naukowych refleksji dotyczących zagadnień letonistycznych, a w dalszej perspektywie bałtyckich. Zawsze na tle relacji z Polską. Pierwszy numer czasopisma otwierają dwa artykuły dotyczące postaci wielce zasłużonych dla tworzenia i rozwijania relacji łotewsko-polskich w obszarze kultury: naukowców Stanisława Kolbuszewskiego oraz jego synów Stanisława Franciszka i Jacka. Pierwszy artykuł, autorstwa Moniki Michaliszyn z Uniwersytetu Warszawskiego, ukazuje łotewsko-polskie stosunki naukowe i kulturalne okresu międzywojennego. Geneza, rozwój i próby przezwyciężenia wymuszonego ograniczenia tych stosunków w trakcie dramatycznych zawirowań wojennych i na skutek sytuacji geopolitycznej zaistniałej po II wojnie światowej ukazane są przez pryzmat działalności i dokonań profesora Stanisława Kolbuszewskiego na Uniwersytecie Łotwy w Rydze. Kolbuszewski, następca Juliana Krzyżanowskiego na stanowisku wykładowcy literatur słowiańskich na tej uczelni, był niezwykle płodnym naukowcem i niekłamanym pionierem w dziedzinie współczesnych polskich badań dotyczących łotewskiej literatury, a także częściowo folkloru i języka. Licznymi publikacjami przybliżył Polakom wiedzę o Łotwie, a Łotyszom zaprezentował polską myśl humanistyczną. Chcąc efektywniej tworzyć, wzmacniać i rozwijać kulturalne więzi między dwoma narodami, szybko opanował łotewszczyznę co sprawia, że w symboliczny sposób może być patronem dwujęzycznego czasopisma Baltica ~ Silesia. Drugi artykuł, którego autorką jest Krystyna Puntak z UWr, przedstawia także dokonania synów profesora Kolbuszewskiego. Kontynuowali oni dzieło zapoczątkowane przez ojca: Stanisław Franciszek na gruncie literaturoznawstwa, językoznawstwa i translatologii, Jacek literaturoznawstwa oraz folklorystyki. Oba artykuły prezentują mało lub w ogóle do tej pory nieznane fakty i źródła: pochodzące z Państwowego Historycznego Archiwum Łotwy, Narodowej Biblioteki Łotwy, prywatnych wywiadów z profesorem Jackiem Kolbuszewskim, a także udostępnionych przez tegoż rodzinnych archiwów. Trzeci artykuł niniejszego tomu omawia pochodzenie i proces ewolucji motywu śpiących rycerzy w literaturze łotewskiej. Justyna Prusinowska z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przedstawia spójny, diachroniczny model rozwoju tego motywu, zestawiając jego łotewskie realizacje z aspektami międzynarodowymi i przykładami z literatury polskiej.

15 Polija un Latvija tuvie svešinieki 13 sējums neizsmels visu ietverto potenciālu konferences referātos. Žurnāla forma ievērojami vairāk atbilda tolaik dzimušām ilgām pēc patstāvīgas, atkārtotas zinātnisko refleksiju apmaiņas, kas skartu jautājumus saistītus ar Latviju, un tālākā perspektīvā ar Baltiju. Vienmēr uz Latvijas un Polijas attiecību fona. Pirmajā žurnāla numurā ir publicēti divi raksti par izcilo zinātnieku profesora Staņislava Kolbuševska un viņa dēlu, Staņislava Francišeka un Jaceka, pētījumiem. Pētnieku darbības rezultātā latviešu un poļu kultūras sakari tika veidoti un attīstīti. Pirmais raksts, kuru uzrakstījusi Monika Mihališina no Varšavas Universitātes, veltīts latviešu-poļu zinātnes un kultūras sakariem starpkaru periodā. Ģenēze, attīstība un mēģinājums pārvarēt šo sakaru ierobežošanu kara uzliesmojumu laikā un ģeopolitiskās situācijas rezultātā, kas radās pēc Otrā pasaules kara, tiek attēloti Latvijas Universitātes profesora Staņislava Kolbuševska darbības un veikumu skatījumā. Kolbuševskis, Juliāna Kšižanovska pēctecis slāvu literatūras pasniedzēja amatā, bija neparasti veiksmīgs zinātnieks un izcils mūsdienu latviešu literatūras pamatlicējs Polijā, daļēji arī darbojās folkloras un valodas pētījumu laukā. Zinātnieks bija autors vairākām publikācijām, ar to palīdzību viņš pietuvināja zināšanas par Latviju poļiem, bet latviešiem pasniedza poļu humānisma domu. Vēlme darboties efektīvāk, stiprināt un uzlabot kultūras saites starp šīm divām tautām pamudināja zinātnieku ātri apgūt latviešu valodu, tāpēc viņš simboliski var būt uztverts kā divvalodīgā žurnāla Baltica ~ Silesia patrons. Otrais raksts, kura autore ir Kristina Puntaka no Vroclavas Universitātes, ir veltīts profesora Kolbuševska dēlu paveiktajam. Profesora Kolbuševska dēli turpināja tēva iesākto darbu: Staņislavs Frančišeks strādāja literatūrzinātnes, translatoloģijas un valodniecības jomās, bet Jaceks pievērsās literatūrpētniecības un folkloristikas jautājumiem. Abi raksti iepazīstina lasītāju ar līdz šim maz vai pilnībā nezināmiem faktiem un avotiem. Informācija tika iegūta no Latvijas Valsts Vēstures arhīva, Latvijas Nacionālas bibliotēkas, no privātām intervijām ar profesoru Jaceku Kolbuševski, kā arī, iegūstot profesora atļauju, no viņa ģimenes arhīva. Šā izdevuma pirmā numura trešais raksts apskata dusošā bruņinieka motīva izveidošanos un evolūcijas procesus latviešu literatūrā. Justīna Prusinovska, Ādama Mickieviča Universitātes pārstāve, uzskatāmi parāda šī motīva kompaktu un diahronisku attīstības modeli, salīdzinot tā izpausmes latviešu daiļradē ar starptautiskiem aspektiem un piemēriem no

16 14 Polska i Łotwa bliscy nieznajomi Wypełnia tym samym lukę, jaką do tej pory był brak gruntownego omówienia literackiego motywu śpiących rycerzy w odniesieniu do literatury łotewskiej. Interdyscyplinarny artykuł Katarzyny Kuci z Uniwersytetu Jagiellońskiego przynosi ciekawą analizę dzieła łotewskiego kompozytora duchowego Pēterisa Vasksa, który w swym Three poems by Czeslaw Milosz dokonał muzycznej interpretacji cyklu wierszy polskiego noblisty. Jak stwierdza autorka: Być może namysł nad relacjami zachodzącymi między słowem a muzyką pozwoli w pewnym stopniu na ukazanie związków kulturowych i duchowych Polski i Łotwy. Część naukową tego numeru zamyka artykuł Tomasza Otockiego z Uniwersytetu Warszawskiego, który przynosi analizę zawartości emigracyjnego czasopisma PPS Robotnik pod kątem obecności na łamach tego organu prasowego tematyki związanej z Litwą, Łotwą i Estonią. Artykuł, ze względu na wybrany przez autora materiał i ramy czasowe, ukazuje z ciekawej, zewnętrznej perspektywy stopień zainteresowania krajami bałtyckimi przez polską (socjalistyczną) emigrację powojenną. W kolejnej części numeru znajdą Państwo teksty dokumentujące współpracę między Łotewską Akademią Kultury w Rydze a Szkołą Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców Uniwersytetu Wrocławskiego. Krzysztof Szyrszeń i Urszula Dobesz opisują nawiązanie i rozwój naukowo-dydaktycznych kontaktów między placówkami, a Kamila Augustyn dzieli się refleksjami związanymi z procesem kształcenia łotewskich studentów w zakresie historii literatury polskiej. Jest to więc swego rodzaju tryptyk, ukazujący początkową ideę i początki jej wcielania w życie oraz prezentujący faktyczne jej efekty. Pierwszy numer czasopisma zamykają tekst prezentujący postać współczesnej łotewskiej pisarki Laimy Muktupāveli oraz przekład jej opowiadania, które miało swoją premierę w 2005 roku podczas festiwalu Czytanie prozy, oba autorstwa Joanny Chojnickiej z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pierwszy numer czasopisma powstawał długo. Być może zbyt długo. Wiemy jednak, że wyruszyliśmy w drogę, której kształt i trudności na niej pojawiające się są niezmienne od wielu lat. Dowodem podobnych doświadczeń jest choćby zamieszczony na końcu wstępu fragment korespondencji dwu znamienitych prekursorów łotewsko-polskiego edytorstwa prof. prof. Stanisława Franciszka oraz Jacka Kolbuszewskich.

17 Polija un Latvija tuvie svešinieki 15 poļu literatūras. Raksts tādējādi aizpilda robu, kādu līdz šim radīja rūpīga pārsprieduma par literārā motīva dusošie bruņinieki latviešu literatūras kontekstā trūkums. Jagelonu Universitātes pārstāves Katažinas Kucijas starpdisciplinārais raksts piedāvā lasītājiem latviešu garīgās mūzikas komponista Pētera Vaska daiļdarba aizraujošu analīzi. Komponists savā skaņdarbā Three poems by Czeslaw Milosz piedāvā muzikālu interpretāciju poļu Nobela prēmijas laureāta dzejas ciklam. Kā apgalvo raksta autore: Iespējams, pārdomas par sakarībām starp vārdiem un mūziku zināmā mērā ļaus attēlot Latvijas un Polijas ne tikai kultūras, bet arī garīgas saiknes. Žurnāla zinātnisko daļu noslēdz Varšavas Universitātes pārstāvja Tomaša Otocka raksts. Raksta autors piedāvā PPS emigrācijas žurnāla Strādnieks satura analīzi, pievēršot uzmanību šī preses izdevuma ietvaros iekļautajai tematikai un jautājumiem, kas saistīti ar Latviju, Lietuvu un Igauniju. Autors, izvēlētā laika posma un materiālu kontekstā, parāda interesantu ārējo kārtību un ataino ieinteresētības līmeni, kādu attiecībā pret Baltijas valstīm izrādīja poļu (sociālistiska) pēckara emigrācija. Nākamajā žurnāla sadaļā lasītājiem piedāvājam rakstus, kuros tiek dokumentēta esošā sadarbība starp Latvijas Kultūras akadēmiju Rīgā un Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem. Kšistofs Širšeņs un Uršula Dobeša apraksta idejas par zinātniski-didaktisko kontaktu izveidošanu un attīstīšanu starp abām mācību iestādēm, kamēr Kamila Augustina dalās savā pieredzē un pārdomās par latviešu studentu izglītošanas procesiem poļu literatūras kontekstā. Šie raksti veido savā veidā triptihu, iepazīstinot ar sākotnējo sadarbības ideju, ar to, kā šī ideja tika ieviesta praksē, kā arī ataino tās patieso darbību dzīvē. Pirmo žurnāla numuru noslēdz raksts, kurā lasītājam tiek dota iespēja iepazīties ar latviešu rakstnieci Laimu Muktupāvelu, kā arī ar viņas stāsta tulkojumu, kura pirmlasījums notika gadā festivāla Prozas lasījumi. Gan raksta, gan tulkojuma autore ir Ādama Mickieviča Universitātes Poznaņā pārstāve Joanna Hojnicka. Pirmais žurnāla numurs tapa ilgi. Varbūt pat pārāk ilgi. Taču apzināmies to, ka esam uzsākuši ceļu, kura virziens un sastaptās grūtības paliek nemainīgas jau daudzus gadus. Par līdzīgas pieredzes piemēru kalpo kaut vai ievada beigās ievietots divu izcilu latviešu-poļu izdevējdarbības pamatlicēju prof. Staņislava Francišeka un prof. Jaceka Kolbuševsku sarakstes fragments.

18 16 Polska i Łotwa bliscy nieznajomi W tym miejscu chcielibyśmy gorąco podziękować osobom i instytucjom, bez których Baltica ~ Silesia nigdy by nie powstała. Dziękujemy więc w pierwszym rzędzie Pani Profesor Annie Dąbrowskiej i Pani Urszuli Dobesz za stworzenie i rozwijanie współpracy między Szkołą Języka Polskiego i Kultury dla Cudzoziemców Uniwersytetu Wrocławskiego a Łotewską Akademią Kultury w Rydze oraz za inspirację i wsparcie pomysłu stworzenia tego czasopisma. Dziękujemy Panu Krzysztofowi Szyrszeniowi za wyjście z inicjatywą wymiany dydaktycznej między SJPiK a LKA, pomoc w nawiązywaniu naukowych, merytorycznych i translatorskich kontaktów na Łotwie, wspólne odkrywanie Baltiki. Dziękujemy wszystkim członkom Rady Redakcyjnej i recenzentom, którzy nie tylko wyznaczali czasopismu kierunek rozwoju i dbali o jego naukowy poziom, ale także zawsze służyli nieocenioną pomocą przy poszukiwaniu tłumaczy i redaktorów językowych. Wydanie numeru możliwe było dzięki grantowi (2193/M/IFP/12) przyznanemu przez Dziekana Wydziału Filologicznego UWr. W tym miejscu należą się szczególne podziękowania pani Elżbiecie Berezie-Banach za formalną opiekę nad procedurami związanymi z wykorzystaniem środków projektowych. Szczególnie wdzięczni jesteśmy Ambasadorowi Republiki Łotewskiej w Rzeczypospolitej Polskiej Panu Einarsowi Semanisowi za objęcie patronatem honorowym pierwszego numeru czasopisma. Baltica ~ Silesia będzie ukazywała się w formie dwu numerów rocznie. Do publikowania na jej łamach zachęcamy młodych naukowców, doktorantów, studentów ostatnich lat studiów. Wymogi edytorskie znajdą Państwo na naszej stronie internetowej: baltica.uni.wroc.pl. Artykuły o tematyce polonistyczno-bałtystycznej powinny być napisane w którymś z trzech języków naszego czasopisma. Czasopismo będzie się ukazywać w formie drukowanej i elektronicznej, wszystkie teksty publikowane będą na licencji Creative Commons BY-SA 3.0 PL. Serdecznie zapraszamy do współpracy, licząc, że Baltica ~ Silesia stanie się dzięki Państwu ważnym dla życia naukowego i kulturalnego trzech krajów czasopismem. Krystyna Puntak Łukasz Rogoziński Grzegorz Zarzeczny

19 Polija un Latvija tuvie svešinieki 17 Šī būtu īstā vieta, lai mēs varētu izteikt sirsnīgu pateicību tiem cilvēkiem un tām institūcijām bez kurām Baltica ~ Silesia nebūtu radusies. Pirmām kārtām vēlamies izteikt lielu paldies profesorei Annai Dambrovskai un Uršulai Dobešai par sadarbības izveidošanu un attīstīšanu starp Vroclavas Universitātes Poļu Valodas un Kultūras skolu ārzemniekiem un Latvijas Kultūras akadēmiju Rīgā, izsakām pateicību arī par šī žurnāla idejas iedvesmošanu un neatsveramo atbalstu tā tapšanas laikā. Pateicamies Kšistofam Širšeņam par iniciatīvu saistībā ar didaktiskās apmaiņas starp PVuKS un LKA radīšanu, par palīdzību zinātnisko, meritorisko un translatoloģisko kontaktu nodibināšanā. Paldies par kopīgu Baltikas atklāšanu. Pateicamies Redakcijas padomei un recenzentiem, kuri ne tikai uzraudzīja žurnāla virziena attīstību un rūpējās, lai tam būtu augsts zinātniskais līmenis, bet vienmēr sniedza nenovērtējamu palīdzību pie tulkotāju un valodniecības redaktoru atrašanas. Pirma žurnāla numura izdošana bija iespējama tikai pateicoties Vroclavas Universitātes Filoloģiskas fakultātes dekāna finansējumam (2193/M/IFP/12). Esam īpaši lielu pateicību parādā Elžbietai Berezei-Banahai, kura palīdzēja formalitāšu kārtošanā, kas saistītas ar projekta finansējumu. Īpaši pateicīgi esam Latvijas Republikas Vēstniecībai Polijas Republikā, kura pateicoties vēstnieka Eināra Semaņa atbalstam, piekrita uzņemties patronāžu par šī žurnāla pirmo numuru. Žurnāls Baltica ~ Silesia tiks izdots divas reizes gadā. Mēs mudinām jaunos zinātniekus, doktorantus un pēdējo mācību gados studējošos studentus publicēt savus rakstus un pētījumus šī žurnāla ietvaros. Žurnāla redakcijas prasības Jums ir iespējams atrast mūsu interneta mājas lapā baltica.uni. wroc.pl. Tekstiem, kas skar poļu-baltiešu tematiku jābūt uzrakstītiem kādā no trim mūsu žurnālā iekļautajām valodām. Avīze tiks izdota gan drukātā, gan elektroniskā formātā un visiem publicētiem rakstiem būs Creative Commons BY-SA 3.0 PL licence. Sirsnīgi aicinām sadarboties, rēķināmies arī ar Jūsu atbalstu. Ceram, ka žurnāls Baltica ~ Silesia ieņems nozīmīgu vietu starp visu trīs valstu kultūras dzīves un zinātniskās preses izdevumiem. Kristina Puntaka Lukašs Rogoziņskis Gžegožs Zažečnijs Tulk. Agate Rake (Latvijas Kultūras akadēmija) Lāsma Stahovska (Latvijas Kultūras akadēmija)

20 18

21 Artykuły Raksti

22

23 21 Monika Michaliszyn uniwersytet warszawski MONIKA MIHAļIŠINA VARŠAVAS UNIVERSITĀTE Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego na Uniwersytecie Łotwy w Rydze w latach Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Latvijas Universitātē Rīgā gados Abstrakt Artykuł ma na celu ukazanie historii zatrudnienia profesora Stanisława Kolbuszewskiego na Uniwersytecie Łotwy oraz jego dokonań na polu łotewsko-polskich stosunków naukowych i kulturalnych w latach Publikacje naukowe S. Kolbuszewskiego z tego okresu każą upatrywać w nim pioniera polskiej letonistyki i jednocześnie znakomitego popularyzatora polskiej myśli humanistycznej i polskiej kultury na Łotwie. Działalność profesora została ukazana na tle szerszych relacji historycznych związków polsko-łotewskich oraz dokonań jego poprzednika na stanowisku wykładowcy literatur słowiańskich na uniwersytecie w Rydze profesora Juliana Krzyżanowskiego. Słowa klucze: Stanisław Kolbuszewski, Julian Krzyżanowski, łotewsko-polskie stosunki naukowe i kulturalne Kopsavilkums Raksta mērķis ir atainot profesora Staņislava Kolbuševska nodarbinātības vēsturi Latvijas Universitātē un viņa sasniegumus latviešu-poļu zinātnisko un kultūras sakaru veicināšanā gados. S. Kolbuševska zinātniskās publikācijas liek viņu uzskatīt par poļu Letonikas pamatlicēju un vienlaikus arī par izcilu poļu humanitāro zinātņu un poļu kultūras atbalstītāju Latvijā. Profesora darbība ir attēlota uz plašākā Latvijas un Polijas sakaru vēsturiskā fona un salīdzināta ar viņa priekšgājēja Latvijas Universitātes slāvu literatūru profesora Juliāna Kšižanovska zinātnisko darbu. Atslēgvārdi: Staņislavs Kolbuševskis, Juliāns Kšižanovskis, latviešu-poļu zinātniskie un kultūras sakari

24 22 Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego... Lata międzywojenne stanowią niezwykle ważki, jednak zbadany w niewielkim stopniu okres w polsko-łotewskich relacjach kulturowych. Zagadnieniu temu poświęcone zostały nieliczne publikacje, najczęściej zamieszczane w tomach zbiorowych, i traktujące o związkach polsko-łotewskich w ujęciu diachronicznym (Walewander 1993; Sozański, Szklennik 1994). Obszerniejsze publikacje dotyczą raczej dziejów mniejszości polskiej na Łotwie w międzywojniu (Albin 1993; Durejko 2001; Jēkabsons 1996) lub zagadnień historycznych (Łossowski 1990; Skrzypek 1997; Jēkabsons 2007). Historia kilkusetletniej obecności polskiej na ziemiach łotewskich przez dłuższy okres naznaczona była wynikającą z uwarunkowań historycznych nierównowagą w relacjach między kulturą polską a kulturą łotewską. Jak słusznie zauważa Jacek Kolbuszewski: Polska kultura w Inflantach, po pokoju oliwskim (1661) zaś już tylko w Inflantach Polskich, była kulturą elitarną, wysoką, atrakcyjną dla stopniowo polonizujących się rodów niemiecko-inflanckich i funkcjonowała właściwie niemal tylko w tej niemiecko- -polskiej enklawie ( ). W okresie tym rdzennie łotewska kultura lokalna jako kultura ludowa sytuowała się względem owej kultury polskiej opozycyjnie (...). Jednakże rzeczywiste oddziaływanie kultury polskiej na narodową kulturę łotewską, to jest antycypującą ją kulturę ludową, nastąpiło głównie w okresie kontrreformacji i po pokoju oliwskim, gdzie dokonał się podział na Inflanty Szwedzkie i Inflanty Polskie. Wówczas to z jednej strony intensyfikować się poczęła polonizacja niemieckiej szlachty inflanckiej, ( ) z drugiej wzrosła polska kolonizacja, obejmująca osadzanie polskich chłopów na terenach rdzennie łotewskich (Kolbuszewski J. 1993b: 50-51). Procesy narodotwórcze, zachodzące w drugiej połowie XIX w., nazywane w łotewskiej historiografii pierwszym przebudzeniem łotewskim, dały nowy impuls do rozwoju relacji polsko-łotewskich. Powstanie łotewskiej inteligencji jako warstwy przywódczej rozbudzającej świadomość narodową przyczyniło się do stopniowego znoszenia nierównowagi w polsko-łotewskiej wymianie kulturowej. Sprzyjały też temu zachodzące na przełomie XIX i XX w. procesy społeczne i polityczne, zwłaszcza dążenie do coraz większej autonomii narodów wchodzących w skład rosyjskiego imperium, w tym także Polaków i Łotyszy (Kusbers 2006). Wśród Łotyszy popularność zyskiwali polscy intelektualiści, zwłaszcza pisarze, których twórczość przekazywała kluczowe dla narodotwórczych procesów treści, m.in. Adam Mickiewicz, Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus. Nawiązana zostaje też współpra-

25 Monika Mihaļišina: Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās No Polijas un Latvijas kultūras attiecību skatpunkta, starpkaru periods ir ļoti svarīgs, bet nepietiekami izpētīts laika posms. Par to atrodamas vienīgi dažas, parasti dažādos sējumos iekļautas, publikācijas, kas veltītas Polijas un Latvijas valstu attiecībām diahroniskajā aspektā (Walewander 1993; Sozański, Szklennik 1994). Plašākas publikācijas aplūko ar poļu minoritātēm starpkaru Latvijā saistītos jautājumus (Albin 1993; Durejko 2001; Jēkabsons 1996) vai vēsturiskas problēmas (Łossowski 1990; Skrzypek 1997; Jēkabsons 2007). Diezgan ilgi poļu klātbūtnei pašreizējā Latvijas teritorijā bija raksturīga asimetrija, kura izpaudās sakaros starp poļu un latviešu kultūru. Šīs asimetrijas cēloņi meklējami vēsturiskajos apstākļos. Kā pareizi atzīmē Jaceks Kolbuševskis: Poļu kultūra Inflantijā, bet pēc Olivas miera līguma (1661) jau tikai Poļu Inflantijā [Inflanty Polskie], bija elitāra, interesanta un pastāvēja vienīgi vacu-poļu anklāvā. Un tieši tā to uztvēra vācu-inflantu muižniecības kārtas dzimtas, kas pakāpeniski pārpoļojās (...). Šajā laikā vietējā latviešu kultūra jeb tautas kultūra tika uztverta kā opozīcijā pret to poļu kultūru (...). Taču reāla poļu kultūras ietekme uz nacionālo latviešu kultūru, kurai bija lemts veidoties uz tautas kultūras pamata, konstatēta galvenokārt kontrreformācijas laikā un pēc Olivas miera līguma, kad tika atdalītas Zviedru Inflantijas un Poļu Inflantijas teritorijas. Tieši tad intensīvi sākās vietējās vācu muižniecības pārpoļošanās, (...), no otras puses palielinājās poļu kolonizācija, tas ir, poļu zemnieku pārvietošana uz latviešu tautas apdzīvotajām teritorijām (Kolbuszewski J. 1993b: 50-51). Nācijas veidošanās procesi, kas risinājās 19. gadsimta otrajā pusē un ko latviešu historiogrāfijā sauc par pirmo latviešu atmodu, veicināja jaunu posmu Polijas un Latvijas attiecību vēsturē. Latviešu inteliģences, kurai bija vadoša loma nacionālās pašapziņas veicināšanā, izveidošanās sekmēja pakāpenisku nelīdzsvarotības mazināšanu poļu-latviešu kultūras apmaiņā. Nozīmīgi bija arī 19. gadsimta beigās un 20. gadsimta sākumā notiekošie sociālie un politiskie procesi it īpaši vairāku cariskās impērijas sastāvā iekļauto tautu, to skaitā arī poļu un latviešu, tiekšanās pēc autonomijas (Kusbers 2006). Latviešu vidē popularitāti ieguva poļu intelektuāļi, it īpaši rakstnieki, kuri savā daiļradē pievērsās svarīgākajiem nāciju veidošanās procesu aspektiem, tai skaitā sekojošie autori Ādams Mickēvičs, Henriks Senkevičs, Elīza Ožeškova un Boļeslavs Pruss. Tika arī

26 24 Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego... ca między polskimi i łotewskimi działaczami politycznymi. Jako szczególny przykład związków ważnych z punktu widzenia późniejszych stosunków obu państw należy wymienić kontakty Jānisa Rainisa z polskimi socjalistami Józefem Piłsudskim oraz Bolesławem Miklaszewskim (Rainis 1983: 500). Jeszcze innym obszarem relacji polsko-łotewskich, kształtujących się na przełomie wieków XIX i XX, stają się związki naukowe, rozwijające się zwłaszcza od momentu ufundowania w 1862 roku Politechniki Ryskiej. Znaczną część studentów tej pierwszej wyższej uczelni w Rydze stanowili bowiem studenci z Polski. Ogółem przed rokiem 1918 studiowało na niej blisko 2 tys. polskich słuchaczy, co niekiedy stanowiło 30% liczby studiujących każdego roku 1. Ze względu na liczną obecność polskiej młodzieży ryska uczelnia nazywana była ironicznie Polentehnikum (Bērziņš 2000: 330). Jej wybitni absolwenci, w niedługim okresie po zakończeniu studiów, zasilili uczelnie łotewskie i polskie, tworząc sieć powiązań oficjalnych oraz nieoficjalnych pomiędzy placówkami naukowymi obu krajów. Będą to m.in. Ignacy Mościcki prezydent RP i profesor Politechniki Lwowskiej, wybitny chemik Jan Zawidzki rektor Politechniki Warszawskiej, Edmund Załęski rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Alexander Rothert profesor Politechniki Lwowskiej (Briedis 2002: ), Mieczysław Centnerszwer profesor Politechniki Ryskiej i późniejszy kierownik Zakładu Chemii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego, Waldemar Fiszer kierownik Katedry Chemii Organicznej i Analitycznej Uniwersytetu Łotwy. W 1919 r. został założony pierwszy łotewski uniwersytet, uważany za sukcesora Politechniki Ryskiej (Strādiņš, Grosvalds 1994: 35). Władze nowo ufundowanego Uniwersytetu Łotwy (dalej w tekście UŁ) dokładały starań, aby podtrzymać już istniejące i nawiązać nowe kontakty z prestiżowymi naukowymi placówkami europejskimi, w tym także z uniwersytetami w Polsce, głównie z Uniwersytetem Jagiellońskim i Uniwersytetem Warszawskim. Współpraca między polskimi i łotewskimi ośrodkami naukowymi rozwijała się nie tylko w dziedzinie nauk ścisłych, czemu sprzyjały związki zapoczątkowane jeszcze w czasach Ryskiego Instytutu Technicznego, ale i w zakresie humanistyki. Naukowe kontakty łączyły łotewskich i polskich historyków doby międzywojennej, o czym świadczą listy profesora Marcelego Handel- 1 ( ) w roku 1875 Polacy stanowili 35% spośród 237 tu (na Politechnice Ryskiej, przyp. M.M.) studentów spośród 237 studiujących, a w roku 1879 prawie połowę z 448 studentów Politechniki (Jēkabsons 2012: 159).

27 Monika Mihaļišina: Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās izveidota sadarbība starp poļu un latviešu politiskajiem darbiniekiem. Kā īpaši raksturīgu piemēru no Polijas Latvijas nākotnes attiecību skatpunkta der minēt Jāņa Raiņa kontaktus ar poļu sociālistiem Juzefu Pilsudski un Boļeslavu Miklaševski (Rainis 1983: 500). Par poļu-latviešu attiecību, kas veidojās 19. un 20. gadsimtu mijā, būtisku elementu kļuva zinātniskie kontakti, kuri attīstījās galvenokārt kopš Rīgas Politehniskā institūta dibināšanas gadā. Šīs pirmās Rīgas augstskolas ievērojama studentu daļa nāca no Polijas. Līdz gadam augstskolā studējuši gandrīz divi tūkstoši poļu, kas dažkārt atbilda pat 30% no visu studējošo skaita 1. Sakarā ar ievērojamo poļu jaunatnes klātbūtni, Rīgas augstskola bieži vien ironiski saukta par Polentechnikum (Bērziņš 2000: 330). Tās izcilie absolventi, īsā laikā pēc studiju beigšanas, sāka strādāt Latvijas un Polijas augstskolās, veidojot ciešu oficiālu un neoficiālu kontaktu tīklu starp abu valstu zinātniskajām institūcijām. Minēt var, piemēram, Ignāciju Moscicki Polijas Republikas prezidentu un Ļvovas Tehniskās universitātes profesoru, izcilu ķīmiķi un Varšavas Politehniskās universitātes rektoru Janu Zavidzki, Edmundu Zalenski Jagelonu Universitātes rektoru, Aleksandru Rothertu Ļvovas Tehniskās universiātes profesoru (Briedis 2002: ), Miečislavu Centneršveru Rīgas Politehniskā institūta profesoru un vēlāk Varšavas Universitātes Fizikālās ķīmijas nodaļas vadītāju, un Valdemāru Fišeru Latvijas Universitātes Organiskās un Analītiskās ķīmijas katedras vadītāju gadā dibināta pirmā latviešu universitāte, ko uzskatīja par Rīgas Politehniskā institūta pēcteci (Strādiņš, Grosvalds 1994: 35). Jaundibinātās Latvijas Universitātes (turpmāk tekstā LU) vadība centās saglabāt un radīt jaunus kontaktus ar prestižākajām Eiropas zinātniskajām institūcijām, ieskaitot arī Polijas institūcijas, galvenokārt Jagelonu Universitāti un Varšavas Universitāti. Poļu un latviešu zinātnisko institūciju sadarbība attīstījās ne tikai eksaktajās zinātnēs (sadarbību veicināja personiskie kontakti, kas nodibināti vēl Rīgas Politehniskā institūta pastāvēšanas laikos), bet arī humanitārajās zinātnēs. Radoša sadarbība apvienoja poļu un latviešu pirmskara perioda vēsturniekus, ko apliecina profesora Marcelija Handels 1 ( ) gadā 35% no 237 (Rīgas Politehniskā institūta M.M.) studentiem bija poļi, bet gadā to skaits sasniedza gandrīz pusi no 448 studējošiem (Jēkabsons 2012: 159).

28 26 Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego... smana 2 do profesora Francisa Balodisa 3, znajdujące się w zachowanej w Państwowym Historycznym Archiwum Łotwy teczce osobowej profesora Juliana Krzyżanowskiego (dalej: LVVAa). Nawiązane już w pierwszym dziesięcioleciu relacje między łotewskimi a polskimi placówkami naukowymi, zwłaszcza kontakty kadry profesorskiej, zaowocowały zatrudnieniem profesora Juliana Krzyżanowskiego jako wykładowcy literatur słowiańskich w Rydze. 1. Profesor Julian Krzyżanowski w Rydze Władze Wydziału Filologii i Filozofii Uniwersytetu Łotwy (dalej w tekście: WFF UŁ) podjęły starania o przyjazd wykładowcy z Polski wczesną wiosną 1928 roku. Dzięki kontaktom łotewskiej profesury z naukowcami polskimi pod uwagę wzięci zostali uczeni, którzy zyskali już uznanie w oczach swoich przełożonych. Polska strona zaproponowała Wacława Borowego, Konrada Górskiego, Manfreda Kridla. Łotysze wybierali więc spośród wybitnych przedstawicieli polskiej humanistyki średniego pokolenia naukowców międzywojennej Polski. Wybór padł na związanego z Uniwersytetem Jagiellońskim dr. hab. Juliana Krzyżanowskiego (por. Michaliszyn 2013: 72-95). Pomimo obronionej w 1926 roku habilitacji i uznania ze strony krakowskich profesorów, J. Krzyżanowski nie był zatrudniony na stanowisku profesora w żadnej z polskiej uczelni, funkcjonując jako docent prywatny. W chwili złożenia przez Łotyszy propozycji objęcia funkcji wykładowcy literatur słowiańskich, J. Krzyżanowski przebywał w School of Slavonic and East European Studies w Kings College w University of London (LVVAa: 62). Dzięki bardzo pozytywnej rekomendacji ze strony profesorów UJ Ludwika Piotrowicza i Ignacego Chrzanowskiego, władze Uniwersytetu Łotwy oraz Minister Edukacji Republiki Łotwy dość szybko zaaprobowały kandydaturę Juliana Krzyżanowskiego (LVVAa: 7). Polski naukowiec z propozycji jednak nie skorzystał z przyczyn, jak sam pisał do władz łotewskiej uczelni, natury osobistej, a także ze względu na zobowiązania wobec londyńskiej uczelni (LVVAa: 13). Propozycja została jednak przez Łotyszy podtrzymana do 1930 roku, kiedy J. Krzyżanowski zadeklarował gotowość przyjazdu do Rygi. 2 Marceli Handelsman jeden z najwybitniejszych historyków polskich, mediewista, badacz dziejów najnowszych. Był redaktorem naczelnym Biuletynu Informacyjnego Nauk Historycznych w Europie Wschodniej, wydawanego wspólnie z historykami Europy Środkowo-Wschodniej, w tym łotewskimi. 3 Francis Balodis profesor Uniwersytetu Łotwy, jeden z dziekanów WFF UŁ, archeolog i egiptolog, twórca podstaw archeologii łotewskiej, badał łotewską historię starożytną.

29 Monika Mihaļišina: Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās mana 2 vēstules profesoram Francim Balodim 3, kas glabājas Latvijas Valsts vēstures arhīvā, mapē, kas veltīta profesoram Juliānam Kšižanovskim (turpmāk LVVAa). Pirmajā neatkarības desmitgadē tika nodibinātas produktīvas attiecības starp poļu un latviešu zinātniskajām iestādēm, it īpaši starp profesoriem. Viens no šo attiecību rezultātiem bija ļoti svarīgs notikums profesors Juliāns Kšižanovskis tika iecelts par slāvu literatūru pasniedzēju Rīgā. 1. Profesors JuliĀns Kšižanovskis RĪGĀ Latvijas Universitātes Filoloģijas un filozofijas fakultāte (turpmāk tekstā LU FFF) uzsāka centienus kāda poļu pasniedzēja piesaistīšanai gada agrā pavasarī. Pateicoties latviešu profesoru sadarbībai ar poļu zinātniekiem, tika ņemti vērā tie kandidāti, kuri jau bija guvuši savu priekšnieku atzinību. Poļu puse piedāvāja, piemēram, Vaclavu Boroviju, Konradu Gurski un Manfredu Kridlu. Var tātad teikt, ka latviešiem bija iespēja izvēlēties no labākajiem poļu vidējās paaudzes humanitāro zinātņu pārstāvjiem starpkaru periodā. Beidzot izvēlēts ticis dr. hab. Juliāns Kšižanovskis, kas toreiz saistīts ar Jagelonu Universitāti (sal. Michaliszyn 2013: 72-95). Lai gan gadā viņš aizstāvēja habilitāciju un Krakovas profesori viņu ļoti cienīja, J. Kšižanovskis nebija oficiāli nodarbināts nevienā Polijas augstskolā, strādājot kā privātais pasniedzējs. Brīdī, kad latvieši piedāvāja viņam slāvu literatūru profesora amatu Rīgā, Kšižanovskis strādājis Londonas Universitātes Karaliskajā Koledžā (School of Slavonic and East European Studies, King s College, University of London) (LVVAa: 62). Pateicoties Jagelonu Universitātes profesoru Ludviga Pjortoviča un Ignācija Hžanovska ļoti pozitīvām rekomendācijām, Latvijas Universitātes vadība un Latvijas Republikas Izglītības ministrs diezgan ātri apstiprinājuši Juliāna Kšižanovska kandidatūru (LVVAa: 7). Tomēr poļu zinātnieks piedāvājumu nepieņēma, sakarā ar saviem pienākumiem Londonā un personisku iemeslu dēļ, par ko pats informējis savās vēstulēs Latvijas Universitātei (LVVAa: 13). Par spīti tam, latviešu piedāvājums palicis spēkā līdz gadam, kad Kšižanovskis paziņojis par savu gatavību pārcelties uz Rīgu. 2 Marcelijs Handelsmans viens no izcilākajiem poļu vēsturniekiem, viduslaiku eksperts, jaunāko laiku pētnieks. Bijis Vēstures ziņātnu Austrumeiropā informācijas biļetena galvenais redaktors; Biļetens publicēts sadarbībā ar citiem Centrāl- un austrumeiropas, t.s. Latvijas, vēsturniekiem. 3 Francis Balodis Latvijas Universitātes profesors, bijis LU FFF dekāns, arheologs un ēģiptologs, latviešu arheoloģijas pamatlicējs, Latvijas senās vēstures pētnieks.

30 28 Monika Michaliszyn: Pobyt Profesora Stanisława Kolbuszewskiego... Profesor Uniwersytetu Łotwy Julian Krzyżanowski pracował w Rydze przez cztery lata. W tym czasie prowadził wykłady z zakresu literatur słowiańskich, m. in. Puszkin i jego czasy, oraz literatury polskiej., m.in. Romantyzm w literaturze polskiej. Rozpoczął także kompletowanie księgozbioru naukowego i dydaktycznego seminarium slawistycznego Wydziału Filologii i Filozofii (WFF) UŁ. W ciągu czteroletniego pobytu profesor Krzyżanowski swoje wykłady prowadził po rosyjsku. Nauczył się także języka łotewskiego, ale posługiwał się nim raczej w codziennej komunikacji. Wiele czasu poświęcał także pracy naukowej. Pobyt w Rydze przyczynił się do rozwinięcia badań profesora nad literaturą ludową, czego efektem były Byliny (Krzyżanowski 1934) oraz opublikowane już po powrocie profesora do Polski Paralele (Krzyżanowski 1935a). Zainteresowanie polskiego badacza wzbudziły badania łotewskich folklorystów nad łotewską bajką ludową. Szczególne znaczenie miał kontakt z łotewskim folklorystą Pēterisem Šmitsem-Smitersem. Dzięki monumentalnemu dziełu łotewskiego badacza Łotewskie bajki i powiastki profesor Julian Krzyżanowski poznał fińską szkołę folklorystyki oraz system klasyfikacji bajki ludowej według Aarne- -Thompsona, co skłoniło go do rozpoczęcia prac nad analogiczną systematyką bajki polskiej (zob. Krzyżanowski 1935b; Aarne, Thompson 1961 (1928); Krzyżanowski 1947; Šmits ). Oprócz obszernych prac naukowych w okresie łotewskim J. Krzyżanowski publikował także wiele drobniejszych prac, często mających charakter zarysu przedstawionego problemu, stanowiących jednak przyczynki do opisu łotewsko-polskich związków kulturowych (Krzyżanowski 1938: 902; 1936: 4-5). Profesor Krzyżanowski rozpoczął także współpracę polskich naukowców przy tworzeniu największej encyklopedii w języku łotewskim Łotewskiego słownika konwersacyjnego (Švābe, Būmanis, Dišlers ). Swój pobyt w Rydze traktował profesor Krzyżanowski jako etap przejściowy. Informował o tym szczerze władze Wydziału Filologii i Filozofii UŁ, jeszcze przed przyjazdem do Rygi (LVVAa: 62-63). Z zachowanych listów do profesora Romana Pollaka wynika, że już w 1932 roku szukał możliwości powrotu do kraju i zatrudnienia w polskiej uczelni (zob. PAN). I chociaż władze Uniwersytetu Łotwy po trzech latach (27 czerwca 1933 r.) usatysfakcjonowane pracą gościa z Polski, podjęły decyzję o zatrudnieniu go na stanowisku profesora UŁ na czas nieokreślony (LVVAa: 68), to Julian Krzyżanowski otrzymawszy rok później nominację na profesora nadzwyczajnego przy Katedrze Historii Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego,

31 Monika Mihaļišina: Profesora Staņislava Kolbuševska uzturēšanās Latvijas Universitātes profesors Juliāns Kšižanovskis Rīgā nostrādājis četrus gadus. Šajā laikā viņš pasniedzis lekcijas par slāvu literatūrām, piem. Puškins un viņa laiki, un par poļu literatūru, piem. Romantisms poļu literatūrā. Viņš uzsācis arī akadēmiskās un didaktiskās literatūras vākšanu LU Filoloģijas un filozofijas fakultātes (FFF) Slāvu semināram. Šo četru gadu laikā profesors Kšižanovskis lekcijas pasniedzis krievu valodā. Viņš iemācījies arī latviešu valodu, taču to lietojis drīzāk ikdienu komunikācijā. Daudz laika veltījis arī zinātniskajiem pasākumiem. Uzturēšanās Rīgā sekmējusi profesora pētījumus tautas literatūras jomā, par kuru rezultātu kļuvušas grāmatas Byliny (Krzyżanowski 1934) un Paraleles (Krzyżanowski 1935a); šī pēdējā grāmata publicēta jau pēc profesora atgriešanās Polijā. Poļu zinātnieka interesi modinājuši latviešu folkloristu tautu pasaku pētījumi. Īpaši būtiska šajā nozīmē bijusi viņa sadarbība ar latviešu zinātnieku Pēteri Šmitu-Smiteru. Pateicoties viņa monumentālajam darbam Latviešu pasakas un teikas profesors Juliāns Kšižanovskis iepazinies ar somu folkloristikas skolu un Ārnes-Tompsona piedāvāto tautas pasaku tipoloģijas sistēmu, kas veicinājis Kšižanovska pievēršanos analoģiskai poļu pasaku tipoloģizācijai (sk. Krzyżanowski 1935b; Aarne, Thompson 1961 (1928); Krzyżanowski 1947; Šmits ). Dzīvojot Latvijā, J. Kšižanovskis publicējis ne tikai plašus zinātniskos darbus, bet arī daudzus citus tekstus, kuri izskata galvenokārt pētījumu pamatproblēmu; bet tomēr uz to pamata ir iespējams spriest par poļu-latviešu kultūras sakariem (Krzyżanowski 1938: 902, 1936: 4-5). Profesors Kšižanovskis ierosinājis arī poļu zinātnieku līdzdalību vislielākās un vispilnīgākās latviešu enciklopēdijas Latviešu konversācijas vārdnīcas radīšanā (Švābe, Būmanis, Dišlers ). Profesoram Kšižanovskim uzturēšanās Rīgā bijusi drīzāk pārejas posms. Viņš par to godīgi informējis LU Filoloģijas un filozofijas fakultātes vadību vēl pirms ierašanās Rīgā (LVVAa: 62-63). No saglabātās korespondences starp profesoru Rīgā un Romanu Pollaku izriet, ka jau gadā J. Kšižanovskis meklējis iespēju atgriezties dzimtenē un strādāt kādā Polijas augstskolā (sal. PAN). Un lai gan Latvijas Universitātes vadība pēc 3 viņa darba gadiem (1933. g. 27. jūnijā) paudusi gandarījumu par viņa panākumiem un bijusi gatava noslēgt ar viņu līgumu uz nenoteiktu laiku (LVVAa: 68), J. Kšižanovskis, gadu vēlāk saņemot piedāvājumu strādāt kā asociētais profesors Varšavas Universitātes Poļu literatūras vēstures katedrā, izvēlējies