CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

Transkrypt

1 CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI , , UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT W A R S Z A W A TELEFAX INTERNET sekretariat@cbos.pl BS/147/2004 WŁODZIMIERZ DERCZYŃSKI POSTRZEGANIE SWEGO MIEJSCA W STRUKTURZE SPOŁECZNEJ, AWANSE I DEGRADACJE KOMUNIKAT Z BADAŃ PRZYGOTOWANY NA XII OGÓLNOPOLSKI ZJAZD SOCJOLOGICZNY POZNAŃ 2004 WARSZAWA, WRZESIEŃ 2004 PRZEDRUK MATERIAŁÓW CBOS W CAŁOŚCI LUB W CZĘŚCI ORAZ WYKORZYSTANIE DANYCH EMPIRYCZNYCH JEST DOZWOLONE WYŁĄCZNIE Z PODANIEM ŹRÓDŁA

2 SPIS TREŚCI SAMOOCENY POZYCJI SPOŁECZNYCH... 2 POZYCJE SPOŁECZNE ZAJMOWANE PRZED DZIESIĘCIU LATY. POCZUCIE AWANSU LUB DEGRADACJI... 5 PORÓWNANIE WŁASNEJ POZYCJI Z POZYCJAMI RODZICÓW I DZIADKÓW... 8 BOGACTWO I WŁADZA IDENTYFIKACJE KLASOWE IDENTYFIKACJE A CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE IDENTYFIKACJE KLASOWE A SAMOOCENY POZYCJI SPOŁECZNYCH, ZAMOŻNOŚCI I WŁADZY ASPIRACJE I WZORCE AWANSU - KLASY I WARSTWY, DO KTÓRYCH POLACY CHCIELIBY NALEŻEĆ ASPIRACJE A CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE IDENTYFIKACJE KLASOWE A WZORCE AWANSU POZYCJA SPOŁECZNA A ASPIRACJE I WZORCE AWANSU PODSUMOWANIE ANEKS...33

3 To, jak się postrzega i ocenia swoje miejsce w społeczeństwie - tzn. ocena własnej pozycji społecznej i poczucie przynależności do jakiejś klasy, warstwy czy innej grupy, stanowiącej składnik struktury społecznej - może wpływać na opinie, postawy i zachowania w różnych sferach życia. Negatywne opinie o własnej pozycji społecznej - wynikające np. z przekonania, że żyje się w znacznie gorszych niż inni warunkach materialnych - przejawiają się w poczuciu upośledzenia rzutującym na większość postaw takich osób, także na udział w wyborach parlamentarnych czy preferencje wyborcze. Nie mniejsze znaczenie ma też poczucie przynależności grupowej np. dla postrzegania swojej roli społecznej albo swoich interesów grupowych. Wymienione dwa subiektywne aspekty społecznego miejsca jednostek mogą być równie ważne dla struktury społecznej i jej funkcjonowania jak rozmaite obiektywne zróżnicowania i zależności. Dysponując danymi sondażowymi będziemy mogli porównać obecne samooceny pozycji i identyfikacje z tymi, jakie występowały w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Ponadto zobaczymy, jak pozycje i identyfikacje mają się do ocen bogactwa i wpływów czy władzy. Dowiemy się też, czy Polacy mają poczucie awansu społecznego w stosunku do swoich rodziców i dziadków oraz czy tak samo często jak przed siedmiu laty odczuwają obecnie różnice w stosunku do nich - awans lub degradację. Dodatkowo dowiemy się, czy dziesięć lat wcześniej pozycje społeczne Polaków były takie same, wyższe czy niższe niż obecnie. Wreszcie przyjrzymy się, czy w porównaniu z okresem wcześniejszym nastąpiła w społecznych aspiracjach jakaś zmiana: do których klas czy warstw Polacy chcieliby obecnie najczęściej należeć.

4 - 2 - SAMOOCENY POZYCJI SPOŁECZNYCH Wyniki naszego sondażu 1 wskazują, że w polskim społeczeństwie przeważa raczej niska ocena własnej pozycji społecznej. Średnia arytmetyczna ocen bliska jest pozycji 6 na skali 2, poniżej jej środka (tzn. pozycji 5). Na dwóch najwyższych miejscach w hierarchii sytuuje siebie zaledwie 0,9% respondentów, podczas gdy na dwóch najniższych - 17,4%. Przy tym niewielu badanych wskazało na same krańce skali, co wiąże się z odnotowywaną niejednokrotnie tendencją do unikania przez nich skrajnych ocen; widoczna jest zarazem skłonność do wyboru środka skali - oceniania swej pozycji jako średniej, przeciętnej. Tabela 1 Niektórzy ludzie zajmują w naszym społeczeństwie wyższe, inni zaś niższe pozycje. Gdzie umieścił(a)by Pan(i) siebie? W której klasie i na którym miejscu? Wskazania respondentów według terminów badań w procentach 1 0,4 0,2 Warstwa* (klasa) wyższa 2 0,7 3,2 0,7 2,8 3 2,1 1,9 4 9,1 14,2 Warstwa (klasa) średnia 5 37,2 63,2 30,7 59,2 6 16,9 14,3 7 12,1 18,0 Warstwa (klasa) niższa 8 12,4 27,6 10,6 35,4 9 3,1 6,8 Trudno powiedzieć 6,1 2,5 Średnia ocen na skali = 5,79 Odchylenie standardowe = 1,45 Średnia ocen na skali = 5,91 Odchylenie standardowe = 1,58 * W 2004 roku w opisie skali występowały określenia warstwa wyższa itd., a w roku klasa wyższa itd. 1 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (168) przeprowadzono w dniach od 7 do 10 maja 2004 roku na liczącej 1006 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych Polaków. 2 Respondentom przedstawiono pionową, 9-punktową skalę numeryczną, biegnącą od 1 (najwyższa pozycja) do 9 (najniższa pozycja), wyraźnie podzieloną na trzy odcinki, określone umieszczonymi z boku nazwami: warstwa wyższa, średnia i niższa przy odpowiednim odcinku skali.

5 - 3 - W samym środku skali (na pozycji 5) ulokowała siebie prawie jedna trzecia badanych (30,7%). Jednak najczęstsze są niższe samooceny - poniżej środka skali, na pozycjach 6-9, gdzie umiejscowiła siebie połowa ankietowanych (49,7%); zdecydowanie przeważają one nad lokowaniem siebie dokładnie w środku czy powyżej środka, na pozycjach 1-4 (17,0%). Trzeba podkreślić, że ogólna samoocena pozycji społecznej nie jest - jak wynika z analiz - jakąś prostą syntezą czy funkcją jednostkowych ocen szczegółowych, dotyczących poszczególnych obiektywnych wymiarów własnego położenia społecznego i porównania własnego miejsca w systemie dystrybucji dóbr (układu nierówności społecznych) z miejscem innych ludzi, lecz jest raczej kwestią satysfakcji - bądź jej braku - z własnej sytuacji, powiązanej z aspiracjami 3, może więc odbiegać od obiektywnych parametrów położenia społecznego. Może też podlegać wpływom ogólniejszych nastawień i nastrojów. Wpływem nastrojów społecznych - wyjątkowo dobrych w 1997 roku i wyjątkowo złych w roku można też po części wyjaśniać znaczące różnice między ocenami pozycji społecznych uzyskanymi w tegorocznym sondażu a ocenami z roku Jednak odbicie znajduje w nich przede wszystkim okres złej sytuacji gospodarczej i obniżenia się poziomu życia gospodarstw domowych przy końcu lat dziewięćdziesiątych i początku nowego stulecia. Wyższa obecnie wartość średniej ocen wskazuje na gorsze oceny pozycji niż uprzednio, a większe odchylenia standardowe na ich większe zróżnicowanie. Widoczny jest zwłaszcza wzrost odsetka respondentów (prawie o 8 punktów) lokujących się w warstwie niższej (pozycje 7-9). Ponadto dwa razy więcej osób niż w roku 1997 uważa, że znajduje się na samym dole społecznej drabiny, na najniższej pozycji. Wzrósł też odsetek tych, którzy lokują siebie w górnej części warstwy niższej, wskazując, że ich pozycja, choć nie najniższa, jest jednak gorsza niż średnia. Natomiast mniej jest obecnie osób, które uważają, że zajmują pozycje wysokie, w warstwie wyższej; mniej też badanych lokuje siebie w samym środku skali oraz u dołu warstwy średniej. Jednak wyraźnie wzrósł odsetek tych, którzy uważają, że zajmują pozycje u góry tej warstwy (na pozycji 4). 3 Zob. K. M. Słomczyński, G. Kacprowicz, Subiektywna ocena pozycji społecznej: jej pomiar, determinanty i korelaty [w:] Zróżnicowanie społeczne i jego percepcja w latach , pod red. K. Janickiej, Ossolineum, Wrocław 1987.

6 - 4 - Warto też zauważyć, że zmalała liczba osób niemających skrystalizowanego zdania na temat swojego miejsca w społeczeństwie. W latach dziewięćdziesiątych można było obserwować stopniowy wzrost odsetka osób lokujących siebie na trzech najwyższych pozycjach drabiny społecznej (szczególnie na 3 miejscu), ale już w 1997 odsetek ten się zmniejszył. Ogólnie rzecz biorąc, przemiany ustrojowe nie przyniosły istotnych zmian w postrzeganiu własnego miejsca w strukturze społecznej - mieliśmy raczej do czynienia z wahaniami lokowania się w środku i w dolnej części drabiny społecznej. Dane te różnią się wyraźnie od porównywalnych danych dla zamożnych społeczeństw zachodnich, w których przeważają średnie i dobre (wysokie) oceny własnej pozycji społecznej 4. Postrzeganie miejsca zajmowanego w hierarchii pozycji społecznych wiąże się przede wszystkim z poziomem wykształcenia badanych, a następnie z oceną warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego i dochodami 5. Osoby, które ulokowały siebie na najwyższych pozycjach skali, to niemal wyłącznie mieszkańcy miast (głównie dużych), przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji oraz pracujący na własny rachunek, badani z wykształceniem wyższym lub średnim. Na środkowych pozycjach skali, w warstwie średniej, ankietowani umiejscawiali siebie tym częściej, im byli młodsi, im większe było ich miejsce zamieszkania, wyższy poziom wykształcenia, większe dochody oraz lepsze warunki materialne. Natomiast im mniejsze miejsce zamieszkania, niższy poziom wykształcenia, mniejsze dochody i gorsze warunki materialne oraz im starsi respondenci, tym częściej własną pozycję społeczną sytuowali w dole skali, w warstwie niższej. Na najniższych pozycjach umieszczali się najczęściej rolnicy i robotnicy, renciści i emeryci, bezrobotni i niepracujący (przede wszystkim gospodynie domowe), a także badani z wykształceniem podstawowym. 4 Szerzej na ten temat zob. komunikaty CBOS: Postrzeganie struktury społecznej, kwiecień 1997 (opr. W. Derczyński); Obrazy struktury społecznej, marzec 1995 (opr. W. Derczyński) oraz [w:] Serwis Informacyjny CBOS, 1995 nr 3. Zob. także International Social Survey Programme 1999 i Polski Generalny Sondaż Społeczny 1999, opr. B. Cichomski (przy współpr. M. Bojanowskiego), Warszawa, kwiecień 2001, ISS, UW. 5 Współczynniki Tau B Kendalla wynoszą odpowiednio: 0,323, 0,284 i 0,206.

7 - 5 - Dodajmy, że im niższa samoocena pozycji społecznej, tym częstsze opinie Polaków, że od 1989 roku niewiele lub nic się nie zmieniło w kraju ani w ich miejscowości, oraz że zmiany przyniosły ludziom więcej strat niż korzyści i że nie warto było zmieniać ustroju; częstsze też są opinie, że demokracja nie ma przewagi nad innymi formami rządów. Ponadto im niższa samoocena pozycji społecznej, tym rzadsze poczucie wpływu na sprawy kraju, słabsze poparcie i częstszy sprzeciw dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej, a także częstsze opinie, że sytuacja w kraju zmierza w złym kierunku. Natomiast im wyższa samoocena pozycji, tym częstsze opinie i postawy przeciwne 6. POZYCJE SPOŁECZNE ZAJMOWANE PRZED DZIESIĘCIU LATY. POCZUCIE AWANSU LUB DEGRADACJI Nie mamy możliwości porównania ocen własnej pozycji społecznej respondentów z roku 2004 z ich ocenami z roku nie był to bowiem sondaż panelowy. Jednak w tym roku pytaliśmy ankietowanych o ocenę pozycji, jaką zajmowali przed dziesięciu laty, co pozwala w jakimś stopniu sprawdzić, czy w swoim odczuciu awansowali, ulegli społecznej degradacji czy też nie zmienili swojej pozycji w społeczeństwie. Istnieje wprawdzie znaczna zbieżność ocen obecnej pozycji i tej sprzed dziesięciu lat 7, ale na pierwszy rzut oka widać, że wiele osób ma poczucie degradacji. 6 Tau B Kendalla w granicach 0,163-0, Tau B Kendalla wynosi 0,424, a r Pearsona = 0,673.

8 - 6 - Tabela 2 Ocena swojej pozycji zajmowanej przed 10 laty Wskazania respondentów w 2004 roku W którym miejscu był(a) Pan(i) 10 lat temu?* w procentach 1 0,5 Warstwa wyższa 2 1,5 7,7 3 5,7 4 19,9 Warstwa średnia 5 24,3 62,2 6 18,0 7 14,0 Warstwa niższa 8 7,5 25,3 9 3,8 Trudno powiedzieć 5,0 Średnia ocen na skali = 5,48 Odchylenie standardowe = 1,60 *Jeśli respondent 10 lat temu nie był jeszcze osobą dorosłą, proszony był o wzięcie pod uwagę ówczesnej pozycji społecznej rodziców (opiekunów) Ogółem blisko połowa badanych (46%) uważa, że obecnie zajmuje taką samą pozycję na drabinie społecznej jak przed dziesięciu laty, niespełna jedna piąta (17%) ma poczucie awansu, a prawie dwie piąte (38%) - degradacji. W odczuciu respondentów zmiany przedstawiają się następująco: z pozycji 1 ponad połowa spadła na pozycję 4 i 5; z pozycji 2 dwie trzecie spadło niżej, na pozycje 3, 4 (17%), 5 (35%) i 6; z pozycji 3 ponad cztery piąte znalazło się niżej, na pozycjach 4 (25%), 5 (38%), 6 (17%) lub 7 i 8; z pozycji 4 awansowało 2%, 39% nie zmieniło swojego położenia, a reszta spadła na pozycje 5 i 6 (40%) lub niżej; z pozycji 5 awansowało 5%, większość (62%) uważa, że pozostała na niej, 9% spadło na pozycję 6, pozostali niżej (23%); z pozycji 6 (dolnego krańca warstwy średniej) awansowało aż 35% (nie wyżej niż pozycja 3, głównie na 4 i 5), 32% pozostało na tym samym miejscu, a 33% ma poczucie degradacji;

9 - 7 - z pozycji 7 co czwarty (25%) przeszedł do warstwy średniej (4-6), ponad połowa (54%) pozostała na tym samym miejscu, a ponad jedna piąta (21%) spadła; z pozycji 8 awansowało 37% (głównie do warstwy średniej), połowa (50%) pozostała na tej samej pozycji, 13% spadło niżej; z najniższej, 9 pozycji awansowało 44%, ale 22% do warstwy średniej (pozycje 4-6), ponad połowa (56%) nie zmieniła swej pozycji u samego dołu społecznej drabiny. Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko przejścia z jednej warstwy do drugiej w układzie trzech warstw: wyższej (1-3), średniej (4-6) i niższej (7-9), a więc przypuszczalnie odczuwane przez badanych jako istotna zmiana ich położenia społecznego, to okazuje się, że awans społeczny jest udziałem 8% badanych, a degradacja - 23%, podczas gdy większość (69%) pozostała w obrębie tej samej, szeroko rozumianej warstwy. Poczucie awansu lub degradacji najsilniej powiązane jest z oceną warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego (im lepsza, tym częstsze poczucie awansu, a im gorsza - degradacji), następnie z wysokością dochodów na osobę, wiekiem i wykształceniem 8 (zob. tabele aneksowe). W grupach społeczno-demograficznych poczucie awansu najczęściej mają przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji, uczniowie i studenci oraz w ogóle osoby młode (w wieku od 18 do 34 lat), a następnie pracownicy umysłowi niższego szczebla, osoby pracujące na własny rachunek poza rolnictwem, pracownicy fizyczno-umysłowi, a także niepracujące zawodowo gospodynie domowe. O awansie częściej mówią pracujący w sektorze prywatno-państwowym i prywatnym niż zatrudnieni w instytucjach państwowych i publicznych lub, zwłaszcza, w gospodarstwach rolnych, najrzadziej natomiast - osoby najstarsze, renciści, emeryci, rolnicy i robotnicy niewykwalifikowani oraz bezrobotni. 8 Tau B Kendalla wynosi odpowiednio: 0,274, 0,191, 0,187 i 0,152.

10 - 8 - Poczucie degradacji najczęstsze jest wśród bezrobotnych, osób w wieku średnim (mających od 34 do 64 lat), rolników i robotników, rencistów i emerytów, a wyraźnie rzadziej niż w innych kategoriach notujemy je wśród kadry kierowniczej i inteligencji oraz uczniów i studentów. Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko przejścia z szeroko rozumianej warstwy do innej warstwy (np. z niższej do średniej lub odwrotnie), obraz będzie podobny, z tym że najwięcej osób z takim poczuciem awansu spotykamy wśród pracujących na własny rachunek poza rolnictwem, a przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji zajmują pod tym względem dalsze miejsca (zob. tabele aneksowe). Jak można się było spodziewać, poczucie awansu częściej niż poczucie degradacji współwystępuje z pozytywną oceną tego, co się dzieje w kraju, i optymistycznymi prognozami, ponadto z poczuciem wpływu na sprawy kraju (23% wobec 13% wśród mających poczucie degradacji) i sprawy lokalne - miasta czy gminy (49% wobec 26%). PORÓWNANIE WŁASNEJ POZYCJI Z POZYCJAMI RODZICÓW I DZIADKÓW Większość badanych (55%) uważa, że zajmuje w społeczeństwie wyższą pozycję niż ich dziadkowie, a blisko jedna piąta (18%) jest zdania, że taką samą. Tylko co siódmy respondent (14%) ma poczucie degradacji w porównaniu z dziadkami. Inaczej jest w przypadku porównania z rodzicami: poczucie awansu ma mniej niż połowa Polaków (45%), a ponad jedna trzecia (36%) uważa, że ich pozycja jest mniej więcej taka sama jak pozycja rodziców. Podobnie jak w przypadku dziadków, mniej więcej co siódmy respondent (15%) jest zdania, że zajmuje niższą pozycję niż jego rodzice. Wydaje się, że różnice między rezultatami tych porównań z dziadkami i rodzicami wynikają głównie z powojennych przemian społecznych i migracji ze wsi do miast (co odczuwane jest na ogół jako społeczny awans).

11 - 9 - Podobnie oceniano swoje pozycje porównując się z dziadkami i rodzicami przed pięciu laty. W naszym społeczeństwie przeważa więc poczucie awansu wobec poprzednich pokoleń lub zajmowania podobnej pozycji społecznej. Stosunkowo niewiele osób ma poczucie społecznej degradacji, ale trzeba podkreślić, że w ostatnim okresie ich liczba wzrosła - społeczny zakres poczucia degradacji jest obecnie szerszy niż w końcu lat dziewięćdziesiątych. Tabela 3 Czy w porównaniu z Pana(i) rodzicami/dziadkami Pana(i) pozycja społeczna jest, ogólnie rzecz biorąc, wyższa, niższa czy też mniej więcej taka sama? Pozycja społeczna respondentów w porównaniu z pozycjami rodziców dziadków X '99 V '04 X '99 V '04 w procentach Zdecydowanie wyższa Raczej wyższa Mniej więcej taka sama Raczej niższa Zdecydowanie niższa Trudno powiedzieć Oceny własnej pozycji w porównaniu z pozycją rodziców są najmocniej powiązane z ocenami warunków materialnych, w jakich się żyje, oraz z wysokością dochodów na osobę. Poczucie awansu w porównaniu z rodzicami badani mają też tym częściej, im lepiej są wykształceni (zwłaszcza częstsze są oceny, że ich obecna pozycja jest zdecydowanie wyższa ). Są to najczęściej przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji (70%), ale również pracujący na własny rachunek poza rolnictwem (63%). Z wyjątkiem osób bezrobotnych, we wszystkich kategoriach społecznych poczucie awansu przeważa nad poczuciem degradacji, jednak rolnicy mają w tej sprawie podzielone opinie (zob. tabele aneksowe). Podobne czynniki różnicują porównania własnych pozycji z pozycjami dziadków. Poczucie awansu najczęstsze jest wśród przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji oraz pracujących na własny rachunek, ale o degradacji najczęściej mówią - obok osób

12 bezrobotnych - nie rolnicy, lecz pracownicy umysłowi niższego szczebla i robotnicy wykwalifikowani (zob. tabele aneksowe). Dodajmy, że im wyższa samoocena obecnej pozycji społecznej, tym częstsze poczucie awansu wobec rodziców i dziadków. BOGACTWO I WŁADZA Polacy na ogół nie mają wątpliwości co do tego, czy są bogaci czy też biedni: ponad połowa (57%) uważa się za średnio zamożnych, a dwie piąte (40%) - za biednych. Zaledwie dwie osoby na tysiąc (0,2%) uznały siebie za ludzi bogatych. RYS. 1. CZY UWAŻA PAN(I), ŻE NALEŻY PAN(I) DO LUDZI: CBOS średnio zamożnych 57,3% biednych 40,3% 2,2% 0,2% bogatych Trudno powiedzieć Ludzie bogaci to osoby z wyższym wykształceniem, pracujące na własny rachunek lub należące do kadry kierowniczej i inteligencji. Ogromna większość badanych z wyższym wykształceniem (84%) uważa się jednak tylko za osoby średnio zamożne, a co siódmy (14%) zalicza się do biednych. Natomiast wśród osób z wykształceniem podstawowym przeważa poczucie, że się jest biednym (58%); tylko niespełna dwie piąte (38%) uważa siebie za ludzi średnio zamożnych. Ogólnie, im wyższy poziom wykształcenia, tym więcej ludzi określa siebie jako średnio zamożnych, a mniej - jako biednych.

13 Dla opinii w tej sprawie największe znaczenie ma jednak ocena warunków materialnych własnego gospodarstwa domowego, a wykształcenie czy wysokość dochodów na osobę są z nią słabiej powiązane 9. Poczuciem zamożności wyróżniają się przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji oraz pracujący na własny rachunek poza rolnictwem, poczuciem biedy - rolnicy, robotnicy niewykwalifikowani, renciści i bezrobotni (zob. tabele aneksowe). Ogromna większość Polaków (93%) uważa siebie za ludzi niemających wpływów czy władzy. Tylko co dwudziesty respondent (5%) jest odmiennego zdania. RYS. 2. DO KTÓREJ Z GRUP WYMIENIONYCH PONIŻEJ ZALICZYŁ(A)BY PAN(I) SIEBIE? CBOS Do ludzi niemających wpływów, władzy 93,3% 4,7% 2,1% Do ludzi mających wpływy, władzę Trudno powiedzieć Pytanie o wpływy i władzę było ogólnikowe, odpowiedzi badanych mogły więc dotyczyć różnych sfer życia i różnych zjawisk, na co wskazuje też analiza odpowiedzi. Najczęściej posiadanie wpływów i władzy deklarują przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji, ale deklaracje takie składają także przedstawiciele wielu innych grup społeczno-zawodowych, w tym gospodynie domowe. Tylko renciści i robotnicy niewykwalifikowani znaleźli się poza tą grupą. 9 Tau B Kendalla wynosi odpowiednio: 0,504, 0,259, 0,248.

14 W przypadku gospodyń domowych może chodzić o pracę w różnych organizacjach czy stowarzyszeniach albo o działalność polityczną. Podobnie może być w przypadku osób zatrudnionych np. jako robotnicy wykwalifikowani czy pracownicy fizyczno-umysłowi. Wśród deklarujących posiadanie wpływów czy władzy są także osoby uważające się za ludzi biednych, a związek między deklaracjami badanych dotyczącymi wpływów i zamożności jest słaby 10. Omawiane wcześniej samooceny zajmowanej pozycji społecznej są najsilniej powiązane z opiniami o własnej zamożności (czy badani uważają, że należą do ludzi bogatych, średnio zamożnych czy też biednych), słabo natomiast z deklaracjami dotyczącymi posiadanych wpływów czy władzy 11. Tabela 4 Samoocena pozycji społecznej Do której z grup, wymienionych poniżej, zaliczył(a)by Pan(i) siebie? Czy do ludzi: mających wpływy, władzę niemających wpływów, władzy Trudno powiedzieć Czy uważa Pan(i), że należy Pan(i) do ludzi: bogatych w procentach średnio zamożnych biednych Wysoka (1-3) Średnia (4-6) Niska (7-9) Trudno powiedzieć Trudno powiedzieć Warto może dodać, że - jak wynika z analizy danych - wszyscy respondenci, którzy uważają się za ludzi bogatych, oceniają swoją pozycję społeczną jako wysoką (wskazują pozycje 2 i 3), natomiast deklarujący posiadanie wpływów czy władzy najczęściej (74% spośród nich) oceniają swoje pozycje jako średnie (4-6); tylko co piąty z nich (19%) uważa, że zajmuje pozycję wysoką (2-3). Wydaje się więc, że - zdaniem Polaków - o pozycji społecznej bardziej decyduje bogactwo niż władza. 10 Tau B Kendalla wynosi 0, Tau B Kendalla odpowiednio: 0,398 i 0,157.

15 IDENTYFIKACJE KLASOWE Przez identyfikacje klasowe rozumiemy tutaj zaliczenie się przez respondentów do którejś z klas lub warstw społecznych z przedstawionej im listy. Stosowanie do badania identyfikacji klasowych pytania zamkniętego z określonymi przez badacza kategoriami klas, warstw czy grup, z których respondent ma dokonać wyboru, jest wprawdzie obciążone różnymi wadami, ale jest zarazem prostym sposobem pytania o nie, który można zastosować w masowych sondażach. W obecnym badaniu posłużono się znacznie szerszym zestawem kategorii, z którymi respondenci mogli się identyfikować, niż w innych badaniach. Uwzględniono w nim zarówno te o charakterze gradacyjnym (wyższa - średnia - niższa), jak i inne, o charakterze funkcjonalnym, wśród których są kategorie najczęściej używane do opisu struktury społecznej naszego społeczeństwa przed transformacją ustrojową, oraz nowe, stosowane w związku z zachodzącymi przemianami społecznymi. Takim samym zestawem posłużono się po raz pierwszy w badaniach z roku Pełny zestaw kategorii i wyniki przedstawiono w tabeli 5, w której dla porównania zamieszczono także dane z wcześniejszego sondażu. Polacy najczęściej identyfikują się z klasą średnią i klasą robotniczą (w sumie ponad połowa badanych - 54,5%). Identyfikacje z klasą średnią mają, prawdopodobnie, u podłoża najczęściej skojarzenie z byciem podobnym do wielu innych, przeciętnym czy średnio zamożnym, a nie z innymi, bogatymi treściami tego terminu, popularnego w literaturze socjologicznej. Następną kategorią licznie wskazywaną przez badanych jest klasa chłopska. Te trzy rodzaje identyfikacji występowały też z podobną częstością w badaniu z 1997 roku - nieco tylko większą w przypadku klasy średniej i klasy robotniczej, ale wyraźnie większą, gdy chodzi o klasę chłopską. 12 Wyniki tamtych badań na tle badań wcześniejszych oraz szersze omówienie założeń badawczych przedstawiłem w artykule Pozycja społeczna, poczucie tożsamości klasowej i wzorce awansu społecznego [w:] Wartości, praca, zakupy... O stylach życia Polaków, red. nauk. M. Falkowska, CBOS, Warszawa 1997.

16 Tabela 5 Identyfikacje klasowe: Na karcie są nazwy różnych klas, warstw i grup społecznych. Do której z nich, Pana(i) zdaniem, Pan(i) się zalicza? Proszę wybrać tylko jedno określenie, które najbardziej Panu(i) odpowiada Wskazania respondentów według terminów badań Klasa wyższa 0,6% Klasa wyższa 0,6% Klasa kapitalistyczna 0,1% Klasa kapitalistyczna 0,2% Burżuazja 0,0% Burżuazja 0,1% Przedsiębiorcy 2,1% Przedsiębiorcy 2,4% Menedżerowie 0,1% Menedżerowie 0,7% Specjaliści z wyższym wykształceniem 1,9% Specjaliści z wyższym wykształceniem 3,3% Inteligencja 8,3% Inteligencja 7,7% Pracownicy umysłowi 6,1% Pracownicy umysłowi 5,6% Drobnomieszczaństwo 1,0% Drobnomieszczaństwo 1,1% Klasa średnia 28,6% Klasa średnia 27,3% Klasa robotnicza 28,0% Klasa robotnicza 27,2% Klasa chłopska 15,2% Klasa chłopska 12,9% Klasa niższa 4,1% Klasa niższa 4,5% Należę do innej/nie należę do żadnej/trudno powiedzieć 0,3%+0,4 % +2,7% = 3,4% Należę do innej/nie należę do żadnej/trudno powiedzieć 1,6%+3,3% +1,5% = 6,4% Na trzecim i czwartym miejscu pod względem częstości identyfikacji występują inteligencja i pracownicy umysłowi - z tymi kategoriami utożsamia się prawie co ósmy badany, w sumie więc równie wielu jak z klasą chłopską. Podobnie było przed siedmiu laty, choć były one nieco częstsze niż obecnie. Identyfikacje z pracownikami umysłowymi - neutralną i pojemną kategorią określającą, co prawda bardzo ogólnikowo, charakter pracy, często stosowaną w opisach społeczeństwa - wydają się stosunkowo nieliczne (5,6%). Mniej też osób, niż można było przypuszczać (7,7%), określiło siebie jako inteligencję - osób z wyższym wykształceniem w naszej próbie było 11,2%.

17 Kolejna kategoria to klasa niższa, z którą identyfikuje się prawie co dwudziesty badany (4,5%) - dziś nieznacznie więcej niż przed siedmiu laty. Trzy następne kategorie - ze względu na liczbę wskazań - to specjaliści z wyższym wykształceniem (3,3%), przedsiębiorcy (2,4%) i menedżerowie (0,7%). Zarówno pojawiająca się w publicystyce i opracowaniach statystycznych kategoria specjaliści z wyższym wykształceniem - konkurencyjna wobec tradycyjnych przyporządkowań do inteligencji - jak i przedsiębiorcy czy menedżerowie to kategorie związane z nową rzeczywistością społeczną. Za znaczący i ważny należy uznać fakt występowania obecnie tego rodzaju identyfikacji częściej niż w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Identyfikacje z menedżerami są nawet wielokrotnie częstsze, a ze specjalistami - prawie dwukrotnie. Natomiast z klasą wyższą identyfikuje się stosunkowo niewiele osób (0,6%), podobnie jak w 1997 roku. Prawie wcale nie występują identyfikacje z klasą kapitalistyczną czy burżuazją, przypuszczalnie ze względu na silnie pejoratywny wydźwięk tych określeń. Mniej negatywnie nacechowane drobnomieszczaństwo miało nieco więcej wskazań (1,1%). W porównaniu z poprzednim sondażem nie odnotowaliśmy istotnych zmian. Porównując wyniki warto zwrócić uwagę na wzrost odsetka osób deklarujących, że należą do innej klasy czy warstwy niż wymienione bądź że nie należą do żadnej. Respondenci, którzy uważali, że należą do innych kategorii, wymieniali najczęściej: emerytów, młodych ludzi uczących się oraz bezrobotnych. Ponadto parę osób wskazało na swoją kategorię zawodową - bycie rzemieślnikiem, budowlańcem bądź wykonywanie wolnego zawodu. Wskazuje to na silny związek w odczuciach badanych identyfikacji z wykonywanym zawodem. Ogólnie rzecz biorąc, trzeba podkreślić, że z kategoriami należącymi do schematu gradacji klas (wyższa - średnia - niższa) identyfikuje się tylko jedna trzecia respondentów (32,4%). Prawie dwa razy częściej (61,8%) wybierają oni kategorie o charakterze funkcjonalnym lub - łączące różne kryteria wyodrębnienia - obiegowe określenia (część z nich o pewnej tradycji albo dziedziczona po oficjalnych kategoryzacjach społecznych poprzedniego systemu) inne niż gradacyjne.

18 IDENTYFIKACJE A CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE Szczegółowe dane dotyczące powiązania cech społeczno-demograficznych z identyfikacjami klasowymi oraz charakterystyka społeczno-demograficzna poszczególnych kategorii identyfikacyjnych zawarte są w tabelach aneksowych. Tu ograniczę się do przedstawienia ogólnych związków między wykształceniem i zróżnicowaniem społeczno- -zawodowym a identyfikacjami. Spośród różnych czynników poziom wykształcenia jest najsilniej powiązany z identyfikacjami klasowymi 13. Respondenci z wykształceniem podstawowym zaliczają się najczęściej do klasy robotniczej (32%) lub chłopskiej (30%), ale prawie jedna piąta (17%) utożsamia się z klasą średnią. Pozostali - z klasą niższą (7%) i innymi kategoriami. Połowa osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (51%) należy w swym odczuciu do klasy robotniczej, a jedna czwarta (25%) - do średniej. Ponadto co dziewiąty respondent z tej grupy (11%) należy do klasy chłopskiej, a co dwudziesty (5%) - do niższej. Osoby z wykształceniem średnim identyfikują się najczęściej z klasą średnią (42%), ale stosunkowo często także z inteligencją (11%) i pracownikami umysłowymi (10%). Zaliczają się również do przedsiębiorców (4%), drobnomieszczaństwa (3%) lub do klasy niższej (3%). Respondenci z wykształceniem wyższym identyfikują się najczęściej z inteligencją (32%) oraz ze specjalistami (25%), następnie z pracownikami umysłowymi (18%), klasą średnią (11%) i menedżerami (5%). Wśród przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji utożsamianie się ze specjalistami (30%) i inteligencją (29%) jest równie częste, obejmując w sumie trzy piąte spośród nich; znaczące są także identyfikacje z klasą średnią (12%) i pracownikami umysłowymi (12%). Natomiast pracownicy umysłowi niższego szczebla identyfikują się przede wszystkim z klasą średnią (36%) oraz właśnie pracownikami umysłowymi (33%); stosunkowo niewielu uważa, że należy do inteligencji (12%) czy specjalistów (5%). 13 V Cramera wynosi 0,486.

19 Pracownicy fizyczno-umysłowi w większości identyfikują się z klasą średnią (56%), a jedna czwarta z nich z klasą robotniczą (25%). Pozostali - z pracownikami umysłowymi, przedsiębiorcami (po 5%), drobnomieszczaństwem, klasą niższą (po 2%), klasą chłopską, inteligencją (po 1%) i innymi. Dwie trzecie robotników wykwalifikowanych (68%) uważa, że należy do klasy robotniczej, jedna czwarta zaś (25%) zalicza siebie do klasy średniej. Nieliczni - do klasy niższej (3%) oraz do klasy chłopskiej (2%) i pracowników umysłowych (1%). Także robotnicy niewykwalifikowani w zdecydowanej większości identyfikują się z klasą robotniczą (66%) i klasą średnią (29%). Rolnicy na ogół zaliczają się do klasy chłopskiej (77%), ale niektórzy - do klasy średniej (13%) albo klasy robotniczej (9%). Najbardziej zróżnicowane są identyfikacje osób pracujących na własny rachunek poza rolnictwem - zgodnie z rozmaitą działalnością zawodową, jaka może kryć się pod tą nazwą. Najczęstsze są identyfikacje z klasą średnią (36%) i przedsiębiorcami (29%), ale są wśród nich także przedstawiciele klasy robotniczej (14%) oraz klasy kapitalistycznej (5%), a ponadto - inteligencji (7%), specjalistów (4%), pracowników umysłowych (2%) i klasy chłopskiej (2%). Pomijam bezrobotnych i biernych zawodowo (dane są w tabelach aneksowych) - z wyjątkiem uczniów i studentów: oni najczęściej identyfikują się z klasą średnią (48%), następnie z inteligencją (16%), klasą chłopską (5%) i specjalistami (4%). IDENTYFIKACJE KLASOWE A SAMOOCENY POZYCJI SPOŁECZNYCH, ZAMOŻNOŚCI I WŁADZY Na podstawie średnich ocen na skali pozycji społecznych można ułożyć wyraźną hierarchię klas i warstw, z którymi badani się identyfikują - od klasy wyższej, specjalistów, menedżerów i inteligencji na szczycie do klasy robotniczej, klasy chłopskiej i niższej na dole (tab. 6). Na środek hierarchii składają się przedsiębiorcy, pracownicy umysłowi, i klasa średnia oraz - odstające wyraźnie w dół - drobnomieszczaństwo.

20 Mimo iż bardzo niewielkie liczebności w przypadku niektórych klas (zwłaszcza klasy wyższej i drobnomieszczaństwa) nakazują ostrożność, można powiedzieć, że poczucie tożsamości społecznej w ramach struktury społecznej odpowiada - z grubsza - samoocenom pozycji społecznej jednostek. Przy tym najbardziej podobne, spójne, są samooceny pozycji społecznej menedżerów oraz klasy niższej, przedsiębiorców i klasy średniej, następnie pracowników umysłowych i drobnomieszczaństwa. Najbardziej rozproszone natomiast są samooceny klasy robotniczej i klasy chłopskiej (a także klasy wyższej, ale w tym wypadku jest to spowodowane niewielką liczebnością i błędnym, jak można przypuszczać, zaliczeniem się niektórych badanych), co wskazuje na znaczne zróżnicowanie postrzegania swojej sytuacji społecznej w tych dwóch grupach. W obu przypadkach mamy do czynienia z rozproszeniem ocen własnej pozycji na dolnej i środkowej części skali. Tabela 6 Na karcie są nazwy różnych klas, warstw i grup społecznych. Do której z nich, Pana(i) zdaniem, Pan(i) się zalicza? Identyfikacje klasowe a samooceny pozycji społecznej (warstwa wyższa) 4-6 (warstwa średnia) Samoocena pozycji społecznej 7-9 (warstwa niższa) Średnia (1-9) Trudno powiedzieć Odchylenie standardowe w procentach Klasa wyższa ,08 1,51 6 Specjaliści z wyższym wykształceniem Liczba osób ,25 1,17 33 Menedżerowie ,46 0,74 7 Inteligencja ,73 1,21 78 Przedsiębiorcy ,21 1,00 24 Pracownicy umysłowi ,21 1,15 57 Klasa średnia ,39 1, Drobnomieszczaństwo ,83 1,18 11 Klasa robotnicza ,45 1, Klasa chłopska ,74 1, Klasa niższa ,79 1,00 46 Należę do innej/nie należę do żadnej/trudno powiedzieć ,62 1,84 63 Średnia ogólna: 5,91 Ogólne: 1,58 14 W tabeli pominięto klasę kapitalistyczną oraz burżuazję ze względu na bardzo małe liczebności - w sumie 3 osoby.

21 Respondenci, którzy deklarują, że należą do grupy ludzi mających władzę, najczęściej występują - jak można było się spodziewać - wśród identyfikujących się z menedżerami, a następnie z klasą wyższą, specjalistami i inteligencją. Wśród identyfikujących się z innymi klasami i warstwami względnie mało osób uważa, że ma władzę czy wpływy. Jeśli jednak spojrzymy na skład tej grupy ludzi, którzy uważają, że mają władzę, to najliczniej reprezentowani są w niej przedstawiciele inteligencji (24%) i klasy średniej (22%), następnie specjalistów (11%), klasy chłopskiej (10%) i klasy robotniczej (10%), a dalej - menedżerów (6%), pracowników umysłowych (6%), klasy wyższej (3%), przedsiębiorców (1%) i innych (3%). Tabela 7 Na karcie są nazwy różnych klas, warstw i grup społecznych. Do której z nich, Pana(i) zdaniem, Pan(i) się zalicza? Identyfikacje klasowe a samooceny władzy i zamożności ludzi mających władzę, wpływy Zaliczający siebie do: ludzi niemających władzy, wpływów Trudno powiedzieć ludzi bogatych w procentach Zaliczający siebie do: ludzi średnio zamożnych ludzi biednych Menedżerowie Klasa wyższa Specjaliści z wyższym wykształceniem Inteligencja Przedsiębiorcy Pracownicy umysłowi Klasa średnia Drobnomieszczaństwo Klasa robotnicza Klasa chłopska Klasa niższa Należę do innej/nie należę do żadnej/trudno powiedzieć Trudno powiedzieć

22 Do ludzi bogatych zaliczają siebie tylko bardzo nieliczni badani (zaledwie parę osób) - identyfikujący się z klasą wyższą, specjalistami i przedsiębiorcami. Postrzeganie siebie jako kogoś średnio zamożnego najczęstsze jest także wśród menedżerów, przedsiębiorców i specjalistów z wyższym wykształceniem, następnie wśród pracowników umysłowych i identyfikujących się z klasą średnią. Poczucie umiarkowanej zamożności przeważa też wśród inteligentów i drobnomieszczan, choć znaczny odsetek - blisko dwie piąte identyfikujących się z tymi grupami - uważa się za ludzi biednych. Natomiast wśród zaliczających się do klasy niższej, klasy chłopskiej i klasy robotniczej przeważa poczucie należenia do ludzi biednych. ASPIRACJE I WZORCE AWANSU - KLASY I WARSTWY, DO KTÓRYCH POLACY CHCIELIBY NALEŻEĆ Najwięcej Polaków (29%) chciałoby należeć do klasy średniej. Klasa ta bowiem jest przedmiotem aspiracji dla licznych kategorii badanych zajmujących niższe pozycje w strukturze społecznej, z nią też najwięcej osób się utożsamia. O połowę rzadziej wskazywano na klasę wyższą, a następnie - z dość podobną częstością - na przedsiębiorców, inteligencję i specjalistów z wyższym wykształceniem jako te klasy czy warstwy, do których badani aspirują. Inne kategorie klas i warstw wyższych - klasę kapitalistyczną, menedżerów czy burżuazję - wybierano rzadko, niezbyt często też wskazywano na pracowników umysłowych, choć mogłoby się wydawać, że tak określona kategoria będzie w społecznym odczuciu czymś bliskim klasie średniej. Częstsze były wybory klasy robotniczej i chłopskiej. Co prawda dla niewielu badanych były one przedmiotem aspiracji, natomiast stanowiły częsty wybór licznych respondentów, którzy identyfikują się z nimi i nie marzą o tym, by być kimś innym, lub realistycznie akceptują swoją społeczną tożsamość. Najrzadziej wskazywano drobnomieszczaństwo i, co zrozumiałe, klasę niższą.

23 Tabela 8 Wzorce awansu: Do której z wymienionych grup, klas czy warstw chciał(a)by Pan(i) należeć? Proszę wymienić tylko jedną z nich Wskazania respondentów według terminów badań Klasa średnia 23,3% Klasa średnia 29,2% Klasa wyższa 11,5% Klasa wyższa 14,4% Przedsiębiorcy 11,0% Przedsiębiorcy 10,7% Inteligencja 10,8% Inteligencja 9,8% Specjaliści z wyższym wykształceniem 9,1% Specjaliści z wyższym wykształceniem 8,3% Klasa robotnicza 6,6% Klasa robotnicza 6,7% Klasa chłopska 6,0% Klasa chłopska 6,6% Pracownicy umysłowi 3,6% Pracownicy umysłowi 4,0% Klasa kapitalistyczna 2,9% Menedżerowie 2,8% Menedżerowie 1,6% Burżuazja 1,1% Burżuazja 1,1% Klasa kapitalistyczna 0,8% Drobnomieszczaństwo 0,9% Drobnomieszczaństwo 0,3% Klasa niższa 0,8% Klasa niższa 0,4% Trudno powiedzieć lub do innej niż wymienione 10,2% Trudno powiedzieć lub do innej niż wymienione 6,1% Warto zauważyć, że w sumie prawie połowa badanych (46,7%) pragnęłaby należeć (albo już należy) do klas i warstw wyższych (łącznie z klasą kapitalistyczną i burżuazją), zajmujących - ich zdaniem - lepsze, wyższe pozycje w strukturze społecznej niż klasa średnia czy pracownicy umysłowi. Podobnie było przed siedmiu laty, ale obecnie więcej respondentów pragnie być członkami klasy średniej i wyższej. Ponadto znacznie mniej osób niż uprzednio chciałoby być menedżerami czy należeć do klasy kapitalistycznej. Być może okres trudności gospodarczych zwiększył jeszcze i tak już pejoratywny wydźwięk tej nazwy.

24 ASPIRACJE A CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE Powiązanie cech społeczno-demograficznych badanych z wyborami klas awansu lub akceptacją obecnej przynależności przedstawię tu w skrócie, biorąc pod uwagę jedynie zróżnicowania wyborów ze względu na wykształcenie i grupę społeczno-zawodową. Szczegółowe dane oraz informacje o innych zróżnicowaniach zawarte są w tabelach aneksowych. Im wyższe wykształcenie badanych, tym częstszy wybór warstw usytuowanych na górze hierarchii społecznej i wymagających odpowiednich kwalifikacji: specjalistów, inteligencji oraz menedżerów i pracowników umysłowych. Wykształcenie sprzyja też wyborowi przedsiębiorców jako warstwy czy grupy, do której chciałoby się należeć. Im niższy natomiast poziom wykształcenia, tym częstszy wybór klasy robotniczej i klasy chłopskiej - czyli zamykanie się w kręgu najniższych kategorii - oraz częstszy wybór klasy średniej, jako tej grupy, która może być przedmiotem aspiracji dla osób nieposiadających szczególnych kwalifikacji, zajmujących niższe pozycje w hierarchii społecznej. Żaden respondent z wykształceniem wyższym nie chciałby należeć do drobnomieszczaństwa, klasy robotniczej, chłopskiej czy niższej. Klasę niższą wskazywały tylko osoby z wykształceniem podstawowym, a klasę średnią - najczęściej respondenci z wykształceniem zasadniczym zawodowym, a następnie z podstawowym, ale również część respondentów z wykształceniem średnim i wyższym. Spośród grup społeczno-zawodowych klasę niższą wybierali tylko emeryci, klasę robotniczą - robotnicy, zwłaszcza wykwalifikowani, oraz emeryci, renciści i bezrobotni, a klasę chłopską - rolnicy, a następnie renciści i emeryci. Klasę średnią wybierali najczęściej robotnicy, renciści i emeryci, pracownicy fizyczno-umysłowi, rolnicy; najrzadziej - kadra kierownicza i inteligencja, pracownicy umysłowi niższego szczebla, pracujący na własny rachunek poza rolnictwem, uczniowie

25 i studenci. Klasę wyższą - najczęściej robotnicy niewykwalifikowani, a najrzadziej - kadra kierownicza i inteligencja oraz emeryci i renciści. Do inteligencji - poza kadrą kierowniczą i inteligencją - najczęściej chcieliby należeć uczniowie i studenci; najrzadziej natomiast aspirują do niej - rolnicy i pracownicy fizyczno- -umysłowi. Pracowników umysłowych najczęściej wskazywali w tym kontekście pracownicy umysłowi niższego szczebla i robotnicy niewykwalifikowani, ale niewiele rzadziej także respondenci z innych kategorii. Kapitalistami chcieliby być najczęściej pracujący na własny rachunek poza rolnictwem oraz pracownicy fizyczno-umysłowi; przedsiębiorcami natomiast przede wszystkim sami przedsiębiorcy, czyli pracujący na własny rachunek, a oprócz nich pracownicy umysłowi niższego szczebla i inne kategorie. Przedsiębiorców najrzadziej wybierali robotnicy wykwalifikowani oraz emeryci i renciści. Menedżerami chcieliby najczęściej stać się przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji, pracownicy umysłowi niższego szczebla i pracownicy fizyczno-umysłowi. Specjaliści to kategoria wybierana najczęściej przez uczniów i studentów, kadrę kierowniczą i inteligencję oraz pracowników umysłowych niższego szczebla. Zauważmy też, że wśród osób aktywnych zawodowo największe odsetki ankietowanych, którzy nie aspirują - z różnych powodów - do innych niż własna grup, klas czy warstw (jeśli przyjmiemy pewną odpowiedniość kategorii identyfikacyjnych i grup społeczno- -zawodowych), odnotowujemy wśród pracujących na własny rachunek poza rolnictwem (przedsiębiorcy), a następnie wśród inteligencji i kadry kierowniczej (inteligencja) oraz specjalistów, jeśli za odpowiednik specjalistów uznamy przedstawicieli kadry kierowniczej i inteligencji oraz pracowników umysłowych niższego szczebla. Ponadto znajdujemy takie osoby wśród rolników (klasa chłopska) i robotników wykwalifikowanych (klasa robotnicza). Tym kategoriom najbardziej odpowiada to, kim są - z tym że w przypadku rolników i robotników większa ich część chciałaby należeć do klasy średniej.

26 IDENTYFIKACJE KLASOWE A WZORCE AWANSU Ciekawsze od powiązań z cechami społeczno-demograficznymi wydaje się porównanie identyfikacji klasowo-warstwowych z wyborami klas i warstw, do których badani chcieliby należeć. Sam układ graficzny, jaki przybrały rozkłady procentowe w tabeli 9, w której przedstawione są dane dotyczące wzorców awansu w powiązaniu z identyfikacjami klasowymi, wskazuje na społeczne zróżnicowanie aspiracji czy pragnień i dość oczywistą prawidłowość - im wyższe położenie w hierarchii społecznej, tym bardziej na ogół ograniczony krąg klas czy warstw, do których Polacy aspirują czy pragną należeć, i tym wyższe odsetki osób niechcących zmiany swej klasowej tożsamości. Prawidłowość tę zakłócają jednak respondenci identyfikujący się z klasą chłopską, z których znaczny odsetek nie aspiruje do innych klas, oraz pracownicy umysłowi, którzy - odwrotnie - względnie rzadko pragną pozostać w swojej grupie. Z tego schematu wyłamują się trochę również menedżerowie, których znaczna część chciałaby być przedsiębiorcami i wobec tego tylko niespełna połowa nie pragnie zmiany swej strukturalnej tożsamości. Ogółem co trzeci Polak (33%) nie chciałby - jak wynika z analiz - należeć do innej klasy, warstwy czy grupy, niż ta, z którą się identyfikuje. Jeśli weźmiemy pod uwagę tylko tych, którzy utożsamiali się z kategoriami wymienionymi w kwestionariuszu - pomijając możliwe inne identyfikacje lub brak zdania - to liczba ta wzrośnie do 36%. Jak wynika z danych zawartych w tabeli 9, osoby należące w swym odczuciu do klasy wyższej, przedsiębiorców, specjalistów i inteligencji w zdecydowanej większości zadowalają się swym miejscem w strukturze społecznej. Jeśli przyjrzymy się aspiracjom przedstawicieli poszczególnych klas i warstw identyfikacyjnych - pomijając tych, którzy już w nich są, oraz przedstawicieli klasy wyższej i drobnomieszczaństwa, zbyt nielicznych, by można było brać pod uwagę procentowe rozkłady ich wyborów - zauważymy, że członkostwo klasy wyższej jest przedmiotem pragnień wszystkich innych, najczęściej utożsamiających się z klasą średnią, a następnie z niższą.

27 Kapitalistami pragnęliby być przedstawiciele pracowników umysłowych, inteligencji, klasy średniej i klasy chłopskiej, a do burżuazji chcieliby należeć przedstawiciele inteligencji, klasy średniej i klasy robotniczej. Specjalistami z wyższym wykształceniem najczęściej chcieliby być przedstawiciele pracowników umysłowych i inteligencji, a następnie klasy średniej i przedsiębiorców. Do inteligencji pragną należeć najczęściej menedżerowie, pracownicy umysłowi, przedsiębiorcy i identyfikujący się z klasą średnią, a do menedżerów - przedstawiciele pracowników umysłowych, inteligencji i specjalistów. Warstwy, których jednym z głównych wyróżników wydaje się specjalistyczne, wyższe wykształcenie, przyciągają więc przede wszystkim tych, którzy legitymują się takim wykształceniem lub mają realne szanse jego uzyskania - wzory tego rodzaju awansu występują w kręgu warstw czy klas bliskich sobie w strukturze społecznej. Zwracają przy tym uwagę aspiracje części przedsiębiorców. Tabela 9 Identyfikacje klasowe Klasa wyższa Klasa kapitalistyczna Burżuazja Do której z wymienionych grup, klas czy warstw chciał(a)by Pan(i) należeć? Specjal. z wyższym wykszt. Inteligencja Menedżerowie Przedsiębiorcy Klasa średnia Prac. umysłowi Drobnomieszczaństwo Klasa robotnicza Klasa chłopska Klasa niższa Inne odpowiedzi w procentach Klasa wyższa Specjaliści z wyższym wykształceniem Menedżerowie Inteligencja Przedsiębiorcy Pracownicy umysłowi Klasa średnia Drobnomieszczaństwo Klasa robotnicza Klasa chłopska Klasa niższa Należę do innej/ Nie należę do żadnej/trudno powiedzieć V Cramera = 0,38

28 Natomiast bycie przedsiębiorcą jest najczęściej przedmiotem pragnień menedżerów, a następnie pracowników umysłowych i osób należących do klasy średniej. Ale do przedsiębiorców chcieliby też należeć przedstawiciele wielu innych kategorii identyfikacyjnych, np. inteligencji. Warstwa pracowników umysłowych wydaje się nieco częściej przyciągać identyfikujących się z klasą niższą oraz z klasą średnią, ale różnice w stosunku do innych są niewielkie. Wzorzec awansu do pracowników umysłowych, choć z niewielką mocą, nadal jednak oddziałuje. Do klasy średniej sięgają najczęściej pragnienia tych, którzy sądzą, że są klasą niższą, bardzo często też - przedstawicieli klasy robotniczej, rzadziej - chłopskiej, następnie przedsiębiorców i pracowników umysłowych. Dla tych klas identyfikacyjnych klasa średnia stanowi przypuszczalnie najbliższy im wzorzec zamożności, dostatniego życia i społecznego uznania. Prawie nikt - poza przedstawicielami tych klas - nie pragnie być członkiem klasy robotniczej, chłopskiej, niższej czy drobnomieszczaństwa. POZYCJA SPOŁECZNA A ASPIRACJE I WZORCE AWANSU Osoby wysoko oceniające swoją pozycję społeczną pragną najczęściej należeć - i często należą - do inteligencji, specjalistów z wyższym wykształceniem i klasy wyższej, a w następnej kolejności do klasy kapitalistycznej i klasy średniej. Wybory te są w tej grupie na ogół częstsze niż wśród tych, którzy zajmują we własnym odczuciu środkowe miejsca na skali pozycji, częstsze także, oczywiście, niż wśród zajmujących niskie pozycje, z jednym wyjątkiem - wybór klasy średniej jako celu awansu jest częstszy wśród zajmujących średnie i niskie pozycje. Zwraca uwagę fakt, że osoby o wysokiej pozycji społecznej najczęściej - podobnie jak przed siedmioma laty - wybierają inteligencję, która zachowuje ciągle swoją siłę przyciągania, ale obecnie niewiele rzadziej wskazują na warstwę specjalistów z wyższym wykształceniem.

29 Tabela 10 Do której z wymienionych grup, klas czy warstw chciał(a)by Pan(i) należeć? wysoka (1-3) warstwa wyższa Samoocena pozycji społecznej średnia (4-6) niska (7-9) warstwa średnia warstwa niższa Trudno powiedzieć w procentach Klasa wyższa Klasa kapitalistyczna Burżuazja Specjaliści z wyższym wykształceniem Menedżerowie Inteligencja Przedsiębiorcy Pracownicy umysłowi Klasa średnia Drobnomieszczaństwo Klasa robotnicza Klasa chłopska Klasa niższa Trudno powiedzieć lub do innej N=29 N=594 N=356 N=25 V Cramera = 0,27 Wśród respondentów oceniających jako średnią własną pozycję społeczną najczęstszy wybór padał właśnie na klasę średnią i wyższą, a następnie - mniej więcej równie często - na inteligencję, przedsiębiorców i specjalistów. Aspiracje czy wzorce awansu tych respondentów znacznie częściej więc dotyczą klasy o podobnym, środkowym położeniu, co wskazuje na myślenie o sobie i ocenianie swojej pozycji i sytuacji społecznej w zgodny sposób, biorący przypuszczalnie pod uwagę przede wszystkim standard materialny, sytuujący ich na przeciętnym, średnim poziomie, daleko może od szczytów zamożności, ale i od biedy. Trzeba jednak pamiętać, że średnie oceny własnej pozycji są w ogóle najczęstsze - dominując także wśród tych, którzy utożsamiają się ze specjalistami, menedżerami, inteligencją itd. Tylko w klasie robotniczej, chłopskiej i niższej przeważają niskie oceny pozycji społecznej.