Prawo rzymskie jako idea Tradycje romanistyczne w Europie od Rzymu po współczesność

Transkrypt

1 Prawo rzymskie i tradycja romanistyczna I/ Prawo rzymskie jako idea Tradycje romanistyczne w Europie od Rzymu po współczesność Jakub Urbanik Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego Wydziału Prawa i Administracji U.W.

2 BHP wykład(y) a ćwiczenia dobrowolne kolokwium po pierwszym semestrze, 10 marca 2018, godz zaliczenie ćwiczeń jako dopuszczenie do egzaminu zaliczenie przedmiotu forma egzaminu: ustny/z książką konkursy przedmiotowe

3 Pomoce naukowe W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka: Prawo rzymskie. Instytucje: [Inst.] I, IX W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier: Prawo rzymskie. U postaw prawa prywatnego [U podstaw] I 8, VII A. Kacprzak, J. Krzynówek, Prawo rzymskie. Repetytorium Gaius, Instytucje [G.] Instytucje Justyniana [I.] F. Schulz, Principles of Roman Law [Principles] kurs internetowy na platformie kampus.uw.edu.pl (egzamin z książką i kolokwium)

4 Syllabus Dlaczego prawo rzymskie Romanesimo Inst. I, IX U podstaw I 8, VII Od ius civile po kodyfikację Justyniana; wstęp Prawo rzymskie na nowo odkryte (i bizantyjskie kontynuacje). Uniwersytety i praktyczne stosowanie: glosatorzy, Rzym między Italią, Francją i Rzeszą Niemiecką. Czasy nowożytne, ku kodyfikacjom. Rzeczpospolita Obojga Narodów i Polska porozbiorowa. Prawo rzymskie jako fundament prawa wspólnej Europy

5 Mit prawa rzymskiego Romanesimo (Riccardo Orestano) prawo rzymskie: prawo par excellence?

6 Louis Aragon Prawo rzymskie przestało istnieć Prawo rzymskie jako podstawa praw współczesnych to sprzeczny z duchem niemieckim oburzający absurd W tych czasach sądy nasze były jeszcze zarażone prawem rzymskim, Kodeksem Napoleona i prawami żydowskimi... Dziś za nic nie pozwolilibyśmy Dimitrowowi wyjechać, zostałby skazany wedle prawa niemieckiego

7 Mieczysław Jastrun Z pamiętnika byłego więźnia obozu koncentracyjnego żyłem w latach, Gdy mord masowy miał sankcję najwyższą Państwa, w którym prawo rzymskie przestało istnieć. To okropne, że ludzie zaczęli się przyzwyczajać Do faktu, że prawo rzymskie przestało istnieć, Że śmierć z ręki kata jest rzeczą pospolitą, A ludzka rzecz jest wymysłem i przesądem Wolnomyślicieli...

8

9 Prawo sprawiedliwe Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. est autem a iustitia appellatum: nam, ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi. Cuius merito quis nos sacerdotes appellet: iustitiam namque colimus et boni et aequi notitiam profitemur, aequum ab iniquo separantes, licitum ab illicito discernentes (D ). aequitas, benignitas, humanitas, dignitas

10 Prawo sprawiedliwe Poświęcający się nauce prawa przede wszystkim powinien wiedzieć skąd bierze się nazwa prawo (ius). a nazywa się od sprawiedliwości (iustitia): albowiem jak wykwitnie rozgraniczył Celsus prawo to umiejętność stosowania dobrego i słusznego. Z tego powodu ktoś nazywa nas kapłanami: czcimy bowiem sprawiedliwość i głosimy znajomość dobrego i słusznego, oddzielając słuszne od niesłuszneo, rozróżniając aequitas, benignitas, humanitas, dignitas

11 Prawo sprawiedliwe Niewolnictwo nierówności (obywatele/nieobywatele kobiety/ mężczyźni) absolutna władza nad nawet dorosłymi dziećmi senatus consultum Silanum tortury

12 Prawo sprawiedliwe? Niewolnictwo nierówności (obywatele/nieobywatele kobiety/ mężczyźni) absolutna władza nad nawet dorosłymi dziećmi senatus consultum Silanum tortury

13 Prawo sprawiedliwe? Niewolnictwo nierówności (obywatele/nieobywatele kobiety/ mężczyźni) absolutna władza nad nawet dorosłymi dziećmi senatus consultum Silanum tortury

14 Dlaczego zatem prawo rzymskie? język prawa językiem sztucznym prawo jako nauka w Rzymie: jurysprudencja Pontifikowie - Iurisprudentes podstawowe Rechtsfiguren: (Max Kaser): własność, posiadanie, zobowiązanie, kontrakt, delikt, testament algorytmy rozumowania prawniczego

15 Prawo rzymskie w wiekach średnich Koniec imperium: królestwa germańskie budowane rzymskich kamieniach Karol Wielki renovatio imperii ipsa caput mundi spectat a te Roma patronum: Rzym głowa świata ciebie wyczekuje jako obrońcy Alcuinus z Yorku do Karola Wielkiego prawo rzymskie jako projekt polityczny (por. też potem Quattuor Doctores i Fryderyk Barbarossa

16 Prawo rzymskie w wiekach średnich Koniec imperium: królestwa germańskie budowane rzymskich kamieniach Karol Wielki renovatio imperii ipsa caput mundi spectat a te Roma patronum: Rzym głowa świata ciebie wyczekuje jako obrońcy Alcuinus z Yorku do Karola Wielkiego prawo rzymskie jako projekt polityczny (por. też potem Quattuor Doctores i Fryderyk Barbarossa

17 Prawo rzymskie w wiekach średnich odkrycie Digestów Magis enim credere debemus Romanae legis auctoritati quam rhetoricae bardziej wierzyć powinniśmy autorytetowi prawa rzymskiego niż retoryce expositio ad librum Papiensem Ottoni I (MGH, p ), ca. 1070? a tymczasem w Bizancjum: Basilica, Nomocanon

18 Prawo rzymskie w wiekach średnich Irnerius (*1050? +1125?): Lucerna iuris Odofredus (+ 1285): Quidam dominus Pepo coepit auctoritate sua legere in legibus, amen quidquid fuerit de scientia sua nullius nominis fuit. Sed dominus Yrnerius, dum doceret in artibus in civitate ista cum fuerunt deportati libri legales, coepit per se studere in libris nostris, et studendo coepit docere in legibus, et ipse fuit maximi nominis et fuit primus illuminator scientiae nostrae; et quia primus fuit qui fecit glossas in libris vestris, vocamus eius lucerna iuris.

19 Prawo rzymskie w wiekach średnich Irnerius (*1050? +1125?): Lucerna iuris Odofredus (+ 1285): Quidam dominus Pepo coepit auctoritate sua legere in legibus, amen quidquid fuerit de scientia sua nullius nominis fuit. Sed dominus Yrnerius, dum doceret in artibus in civitate ista cum fuerunt deportati libri legales, coepit per se studere in libris nostris, et studendo coepit docere in legibus, et ipse fuit maximi nominis et fuit primus illuminator scientiae nostrae; et quia primus fuit qui fecit glossas in libris vestris, vocamus eius lucerna iuris.

20 Prawo rzymskie w wiekach średnich Irnerius (*1050? +1125?): Lucerna iuris Odofredus (+ 1285): Quidam dominus Pepo coepit auctoritate sua legere in legibus, tamen quidquid fuerit de scientia sua nullius nominis fuit. Sed dominus Yrnerius, dum doceret in artibus in civitate ista cum fuerunt deportati libri legales, coepit per se studere in libris nostris, et studendo coepit docere in legibus, et ipse fuit maximi nominis et fuit primus illuminator scientiae nostrae; et quia primus fuit qui fecit glossas in libris vestris, vocamus eius lucerna iuris.

21 Prawo rzymskie w wiekach średnich Irnerius (*1050? +1125?): Lucerna iuris Pewien zaś pan Pepo zaczął sam z siebie wykładać prawa, jednak cokolwiek byłoby z jego nauczania, nie miało żadnego znaczenia. Lecz pan Irnerius, który uczył najpierw w tym mieście sztuk (wyzwolonych), skoro dostarczono tam księgi prawa, rozpoczął dla siebie studium naszych ksiąg, a poznając je, rozpoczął wykładanie p r a w ; zasłużył na wielką sławę, będąc pierwszym nauczycielem naszej nauki; i pierwszy poczynił glosy w waszych księgach, zwiemy go latarnią prawa. Glosatorzy

22 Glosatorzy i Uniwersytety Bulgarus os aureum, Martinus copia legum, Mens legum est Ugo, Jacobus id quod ego Bulgarus złotousty, Martinus znawca praw, Ugo je pojmuje, a Jacobus to drugi ja. Średniowieczne uniwersytety, metoda dydaktyczna Harvard University - Houghton Library / Digestum vetus :manuscript,[ca. 1300]. MS Typ 121. Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass.

23 Glosatorzy i Uniwersytety Bulgarus os aureum, Martinus copia legum, Mens legum est Ugo, Jacobus id quod ego Bulgarus złotousty, Martinus znawca praw, Ugo je pojmuje, a Jacobus to drugi ja. Średniowieczne uniwersytety, metoda dydaktyczna Harvard University - Houghton Library / Digestum vetus :manuscript,[ca. 1300]. MS Typ 121. Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass.

24 Glosatorzy i Uniwersytety Bulgarus os aureum, Martinus copia legum, Mens legum est Ugo, Jacobus id quod ego Bulgarus złotousty, Martinus znawca praw, Ugo je pojmuje, a Jacobus to drugi ja. Średniowieczne uniwersytety, metoda dydaktyczna Harvard University - Houghton Library / Digestum vetus :manuscript,[ca. 1300]. MS Typ 121. Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass.

25 Glosatorzy i Uniwersytety Bulgarus os aureum, Martinus copia legum, Mens legum est Ugo, Jacobus id quod ego Bulgarus złotousty, Martinus znawca praw, Ugo je pojmuje, a Jacobus to drugi ja. Średniowieczne uniwersytety, metoda dydaktyczna Harvard University - Houghton Library / Digestum vetus :manuscript,[ca. 1300]. MS Typ 121. Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass.

26 Lorem Ipsum Dolor Accursius (* ) Glossa ordinaria

27 Komentatorzy (Konsyliatorzy), Postglosatorzy Bartolus de Saxoferrato Baldus de Ubaldis mos italicus iura docendi

28 Francja Kraj zwyczajów (Północ) prawa pisanego (Prowansja) por. prawo na północ i południe od Pirenejów: Lo Codi (oksytański, potem prowansalski i kastylijski), Siete Partidas (Alfons X Mądry), Fuero Juezgo (Ferdynand III Kastylijski) Humaniści Donellus ( ), Gothofredus ( ), Cuiacius ( ) początek nowoczesnych studiów nad prawem rzymskim mos gallicus iura docendi

29 A tymczasem w Polsce Akademia Krakowska

30 A tymczasem w Polsce Akademia Krakowska Piotr Roysius (Pedro Ruiz de Moros)

31 A tymczasem w Polsce Akademia Krakowska Piotr Roysius (Pedro Ruiz de Moros) "Nasz dobry doktor spać się od nas bierze, Ani chce z nami doczekać wieczerze." "Dajcie mu pokój! najdziem go w pościeli, A sami przedsię bywajmy weseli!" "Już po wieczerzy, pódźmy do Hiszpana!" "Ba, wierę, pódźmy, ale nie bez dzbana." "Puszczaj, doktorze, towarzyszu miły!" Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. "Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!" "By jeno jedna" - doktor na to powie. Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci, A doktorowi mózg się we łbie mąci. "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany."

32 A tymczasem w Polsce Akademia Krakowska Piotr Roysius (Pedro Ruiz de Moros) III Statut Litewski "Nasz dobry doktor spać się od nas bierze, Ani chce z nami doczekać wieczerze." "Dajcie mu pokój! najdziem go w pościeli, A sami przedsię bywajmy weseli!" "Już po wieczerzy, pódźmy do Hiszpana!" "Ba, wierę, pódźmy, ale nie bez dzbana." "Puszczaj, doktorze, towarzyszu miły!" Doktor nie puścił, ale drzwi puściły. "Jedna nie wadzi, daj ci Boże zdrowie!" "By jeno jedna" - doktor na to powie. Od jednej przyszło aż więc do dziewiąci, A doktorowi mózg się we łbie mąci. "Trudny - powiada - mój rząd z tymi pany: Szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany."

33 Oświecenie / ku kodyfikacjom Encyklopedyści i krytyka prawa rzymskiego: Diderot, Boucher d Argis Portalis i Code Civil (1804) wpływ kodeksu francuskiego

34 Prawo rzymskie w Rzeszy zwody praw (Zwierciadła, niemieckie prawa miejskie) Reichskammergericht (1495) usus modernum pandectarum Kodeks Cywilny Bawarski 1756 (Kreittmayer) Landrecht pruski

35 Niemcy: za i przeciw kodyfikacji Anton Thibaut, Über die Notwendigkeit eines allgemeinen bürgerlichen Rechts in Deutschland (1814) Friedrich Karl von Savigny: Vom Beruf unserer Zeit zur Gesetzgebung und Jurisprudenz, 1814; System des heutigen römischen Rechts, 8 tomów, Szkoła historyczna niemiecka Bürgerliches Gesetzbuch (BGB): 1896, 1900

36 Prawo rzymskie dziś Szkocja Republika Południowej Afryki i Dutch-Roman Law Prawo doby dekodyfikacji Prawo rzymskie fundamentem wspólnego europejskiego prawa prywatnego?

37 Lorem Ipsum Dolor Epilog: Kazus Dionizji P. Oxy. II 237, ca. 189 n.e.

38 Epilog: Kazus Dionizji Chairemon, ojciec i jego żądanie apospasis Dionizja odpowiada

39 Epilog: Kazus Dionizji z akt Pakoniusa Feliksa, epistratega. rok 18 boskiego Hadriana, dzień 17 miesiąca phaophi, w sądzie górnej Sebennyte, w sprawie Phlauesisa, syna Ammounisa, w obecności jego córki Taeichekis, przeciwko Heronowi, synowi Petaesisa. Isidor, adwokat Phlauesisa, powiedział, że powód, chcąc zabrać swą córkę z domu pozwanego, wniósł skargę przeciw niemu przed epistrategiem, a sprawa została odroczona, by poznać prawo egipskie.

40 Epilog: Kazus Dionizji Adwokaci Severus i Heliodoros odpowiedzieli, że były prefekt Titianus wysłuchawszy podobnej sprawy wniesionej przez egipskich uczestników zasądził nie wedle nieludzkości prawa lecz woli dziewczyny, czy chce pozostać u męża. Pacomius Feliks: niech będzie odczytane prawo. odczytano. Pacomius Feliks: niech będzie odczytany też protokół Titianiusa. Severus Adwokat odczytał w 12 roku Pana Hadriana, Cezara, dnia 8 Pauni...

41 Epilog: Kazus Dionizji Pakomius Feliks wedle tego co zasądził jego wysokość Titianus, niech dowiedzą się od kobiety. i nakazał zapytać ją przez tłumacza, co chce. odpowiedziała pozostać u męża Pacomius Feliks nakazał zaprotokołwać (wyrok).

42 Prawo i jego źródła. Rzymskie definicje prawa. Źródła prawa- wstęp historyczny I Co to jest prawo? Kiedy i jak powstaje? Rzymskie definicje prawa. D glosa. Źródła prawa a źródła poznania prawa. Czynniki kształtujące prawo we wczesnych społecznościach. Między religią, magią a zwyczajem: antropologia wczesnego prawa. Historia źródeł prawa rzymskiego I czasy najdawniejsze, fas mos ius, Król, pontyfikowie a prawo, proces legisakcyjny, leges, plebiscita, Lex XII Tabularum Inst. I, II 4 6, III 8 9, X 44 U podstaw I 1 3, II 2.2 Principles III