AUTOREFERAT 1. Imiona i nazwisko: 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych

Transkrypt

1 Załącznik nr 2 AUTOREFERAT 1. Imiona i nazwisko: Leszek Bogdan Małczak 2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe 2000 doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, stopień przyznany przez Uniwersytet Śląski na podstawie dysertacji: Wiatr w literaturze chorwackiej, napisanej pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Bożeny Tokarz 1995 magister filologii słowiańskiej, stopień przyznany przez Uniwersytet Śląski na podstawie pracy: Elementy groteski w literaturze serbskiej i chorwackiej, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Lecha Miodyńskiego 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych Okres: od Instytucja: Instytut Filologii Słowiańskiej Wydział Filologiczny Uniwersytet Śląski w Katowicach Stanowisko: adiunkt Wymiar etatu: pełny etat Okres: Instytucja: Instytut Filologii Słowiańskiej Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Stanowisko: starszy wykładowca Wymiar etatu: pełny etat Okres: Instytucja: Instytut Filologii Słowiańskiej Wydział Filologiczny Uniwersytet Śląski w Katowicach Stanowisko: asystent Wymiar etatu: pół etatu 1

2 4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. nr 65, poz. 595 ze zm.): a) tytuł osiągnięcia naukowego Literatura i kultura chorwacka w Polsce w latach b) (autor/autorzy, tytuł/tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa) Monografia: 1. Małczak Leszek: Croatica. Literatura i kultura chorwacka w Polsce w latach Cz. 1 i 2. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013, 872 s. + 2 nlb., 180 ilustracji (9 kolorowych alonży, 88 stron ilustracji). Artykuły naukowe i rozdziały w monografiach: 1. Małczak Leszek: Marin Držić u Poljskoj. U: Komparativna povijest hrvatske književnosti. Zbornik radova XI. Držić danas. Epoha i naslijeđe. Ur. C. Pavlović i V. Glunčić-Bužanić. Split Zagreb, Književni krug, 2009, s Małczak Leszek: Polsko-chorwackie kontakty kulturalne i przekłady literatury chorwackiej w Polsce w latach osiemdziesiątych. W: Chorwacja lat osiemdziesiątych XX wieku. Kultura język literatura. Red. L. Małczak, P. Pycia, A. Ruttar. Katowice, Uniwersytet Śląski. Wydawnictwo Gnome, 2011, s Małczak Leszek: Między polityką a estetyką o recepcji i przekładzie Przedstawienia»Hamleta«we wsi Głucha Dolna Ivo Brešana. W: Przekłady Literatur Słowiańskich. T. 3. Cz. 1. Bariery kulturowe w przekładzie artystycznym. Red. B. Tokarz. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2012, s c) Omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania Za osiągnięcie naukowe, na którego podstawie wnioskuję o przeprowadzenie postępowania habilitacyjnego, uważam projekt badawczy własny pt. Literatura chorwacka w Polsce w latach realizowany w ramach umowy podpisanej z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Początkowo planowałem zająć się tylko tłumaczeniami. Wraz z postępem prac koncepcja ewoluowała. Kwerenda w archiwach skłoniła mnie do podjęcia decyzji o rozszerzeniu badań i objęciu nimi wszystkich dziedzin współpracy kulturalnej. Kontakty literackie stanowią bowiem jeden z wielu elementów związków kulturalnych, są częścią większej całości, a mechanizmy rządzące współpracą w 2

3 poszczególnych dziedzinach kultury były w badanym okresie takie same. Chociaż to literatura pozostaje zasadniczym tematem i obiektem badań. Podstawę moich badań stanowiły dane zawarte w dostępnych bibliografiach oraz zgromadzone w trakcie kwerendy własnej, podzielonej na kwerendę dokumentów dotyczących współpracy Polski i Jugosławii w dziedzinie kultury (prowadzona była w następujących archiwach: Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP, Archiwum Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Chorwackie Archiwum Państwowe w Zagrzebiu i Archiwum Jugosławii w Belgradzie) oraz na kwerendę czasopism i wydawnictw ciągłych: polskich ( Almanach Sceny Polskiej, Dialog, Literatura na Świecie, Mały Rocznik Filmowy, Nowe Książki, Pamiętnik Słowiański, Poezja, Rocznik Literacki, Rocznik CBWA, Ruch Wydawniczy w Liczbach, Twórczość, Życie Literackie, Ruch Muzyczny, Życie Słowiańskie ) i jugosłowiańskich ( Kulturni život, Bilten Saveznog zavoda za međunarodnu naučnu, prosvetno-kulturnu i tehničku saradnju ). Spośród dostępnych dokumentów szczegółowo zapoznałem się z materiałami Związku Literatów Jugosławii (Archiwum Jugosławii), Komitetu Kultury i Sztuki Rządu FLRJ (Archiwum Jugosławii), Stowarzyszenia Pisarzy Chorwacji (Chorwackie Archiwum Państwowe) oraz z dokumentami znajdującymi się Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotyczącymi współpracy kulturalnej Polski i Jugosławii, z których wyodrębniłem dane na temat kontaktów chorwacko-polskich. Kolejnym choć nie tak wyczerpującym źródłem informacji były zespoły archiwalne następujących instytucji: Departamentu Prasy i Informacji MSZ, który łączył kwestie związane ze współpracą prasową i kulturalną; Federalnej Komisji Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą; Federalnego Urzędu Współpracy Naukowej, Oświatowo-Kulturalnej i Technicznej z Zagranicą; Republikańskiego Sekretariatu ds. Oświaty, Kultury i Kultury Fizycznej Socjalistycznej Republiki Chorwacji oraz Komisji Kontaktów Kulturalnych z Zagranicą Rady Wykonawczej Parlamentu Socjalistycznej Republiki Chorwacji. Nieocenionym źródłem informacji bibliograficznych jest Bibliografia Zawartości Czasopism i Polska Bibliografia Literacka. Punktem wyjścia dla opracowania części bibliograficznej był cykl publikacji Jugoslavica u Poljskoj 3

4 autorstwa Heleny i Zdzisława Wagnerów wydanych w czasopiśmie Zbornik Matice srpske za slavistiku. Książka Croatica. Literatura i kultura chorwacka w Polsce w latach składa się z dwóch części: monografii i bibliografii. Dane bibliograficzne podzieliłem na kilka modułów: bibliografię przekładów książek, bibliografię przekładów w czasopismach, bibliografię tekstów o literaturze i kulturze chorwackiej oraz kalendarium kontaktów kulturalnych, składające się z pięciu elementów: kontaktów filmowych, literackich, muzycznych, teatralnych oraz w zakresie sztuk plastycznych. Całość bibliografii ma układ chronologiczny. Dzięki zgromadzonym informacjom zakres, ilość i stopień szczegółowości danych zawartych w drugiej części publikacji są większe od tych, które znajdują się w dostępnych bibliografiach, a kalendarium kontaktów kulturalnych stanowi pierwsze tego typu opracowanie. Stopień szczegółowości zgromadzonych danych na temat kontaktów kulturalnych w poszczególnych dziedzinach jest różny, uzależniony od poziomu ich zachowania i opracowania. Przekłady literatury chorwackiej w Polsce, jak i sfera współpracy kulturalnej z Chorwacją w latach , nie stanowiły dotychczas przedmiotu gruntownych i systematycznych badań. Sama rekonstrukcja kontaktów kulturalnych Polski i Jugosławii, z uwagi na brak sumarycznych publikacji i opracowań dokumentujących te kontakty, jest zadaniem trudnym i czasochłonnym. Zacząłem od prac mających na celu zebranie rozproszonych w wielu źródłach, często szczątkowych i fragmentarycznych danych. Spośród wielu możliwości opracowania zebranego materiału, w związku z obecnym stanem badań, uznałem, że należy zacząć od periodyzacji okresu, opisu mechanizmów współpracy oraz rekonstrukcji obrazu i recepcji literatury i kultury chorwackiej w Polsce w latach Recepcja literatury i kultury obcego kraju zależy od czynników wewnątrzliterackich (między innymi tradycji literackiej, kryteriów estetycznych, gustów tłumaczy) i od czynników zewnątrzliterackich (między innymi sytuacji społecznej, politycznej oraz finansowej). W omawianym okresie w kontaktach chorwacko-polskich decydującą rolę odgrywają te drugie. Data początkowa badanego okresu to rok utworzenia pod kuratelą ZSRR tymczasowego rządu na wschodnich wyzwolonych terenach Polski. Data końcowa to z kolei czas przemian, które zaowocowały zmianą ustroju. Od 1990 roku 4

5 warunki współpracy kulturalnej między Polską i Jugosławią uległy fundamentalnej zmianie. Ostatni program tej współpracy na lata podpisano w 1989 roku. Nie został on zrealizowany nie tylko z powodu zmian systemowych, lecz przede wszystkim z powodu rozpadu Jugosławii. W badanym okresie wyróżniłem kilka faz. Wszystkie granice periodyzacyjne, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, wyznaczają fakty polityczne. To polityka bowiem nadaje w tym czasie rytm życiu kulturalnemu, jest najważniejszym czynnikiem kształtującym społeczne tło działalności kulturalnej. Ważną rolę odgrywała zarówno sytuacja na arenie międzynarodowej, na której chodziło nie tyle o bilateralne polsko-jugosłowiańskie stosunki, ile o stan relacji między Związkiem Radzieckim i Jugosławią jak i sytuacja wewnętrzna. Wpływ czynników zewnętrznych okazał się bardziej istotny na początku badanego okresu. Od lat 70. większe znaczenie miała sytuacja polityczna w obu krajach. Pisarze w okresie PRL zgodnie z obowiązującą ideologią stali się aktywnymi uczestnikami życia społeczno-politycznego i problemy wewnętrzne często powodowały, że kontakty literackie z zagranicą schodziły na dalszy plan, gdyż rzeczywistość w kraju była wystarczająco absorbująca dla pisarzy i ich organizacji. Związki kulturalne z zagranicą były w badanym okresie częścią polityki zagranicznej państwa, które sprawowało całkowity patronat nad tą sferą. To jego instytucje zajmowały się ich programowaniem, realizacją i finansowaniem. W Jugosławii wskutek decentralizacji kultura była bardziej pluralistyczna i naturalnie rozproszona, ale pod względem ideologicznym pokrewna z modelem polskim. Przez większość badanego okresu panowały poprawne stosunki polityczne między oboma krajami, co z kolei pozytywnie wpływało na rozwijanie kontaktów kulturalnych. Szczególnie korzystna sytuacja utrzymywała się tuż po wojnie w latach do rezolucji Kominformu (po niej doszło do zamrożenia wszelkich stosunków). Jednak sprzyjający klimat polityczny oraz, wydaje się, prawdziwa i szczera sympatia, a nawet przyjaźń nie wystarczyły do rozszerzenia współpracy kulturalnej. Przeszkodą była różnica w podejściu do socrealizmu, który w Jugosławii został uznany za obowiązującą doktrynę wcześniej niż w Polsce, wcześniej również został zdyskredytowany. Wyjątkowo dobrze prezentują się kontakty kulturalne w latach , po ponownym nawiązaniu stosunków przez oba kraje. W tym czasie przekłady jugosłowiańskich książek 5

6 znajdują się na najwyższym miejscu w statystykach wydawniczych. Szybko jednak relacje uległy ochłodzeniu wskutek rewolucji węgierskiej, nowego programu ZKJ z 1958 roku i fiaska polskiego października 1956 roku. Poprawa stosunków nastąpiła na początku lat 60. Dobrą koniunkturę osłabiły na krótko wydarzenia 1968 roku (polski marzec i interwencja wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji). Współpraca ponownie się zintensyfikowała w drugiej połowie lat 70. aż do wprowadzenia stanu wojennego. Kolejne ożywienie można było zaobserwować w latach Lata 80. upłynęły pod znakiem nasilającego się kryzysu ekonomicznego i politycznego oraz wynikających z niego trudności w realizowaniu ambitnych planów wymiany kulturalnej. W Jugosławii obowiązywały różne mechanizmy zarządzania poszczególnymi sferami życia społeczno-politycznego. Model państwa ewoluował od federacji do konfederacji, ale proces ten nie zakończył się pomyślnie. Wielość narodów, religii, kultur oraz położenie geopolityczne w naturalny sposób chroniły Jugosławię przed typową w państwach komunistycznych centralizacją i monopolizacją większości sfer życia społecznego, ale już nie przed upartyjnieniem, zideologizowaniem i kultem jednostki, które z kolei, ze względu na długo utrzymujący się na większości obszaru tego kraju model kultury patriarchalnej, trafiły na podatny grunt. Po początkowym nieudanym eksperymencie stworzenia ponadnarodowej jugosłowiańskiej kultury, sferę współpracy kulturalnej z zagranicą jugosłowiańscy partyjni przywódcy postanowili przekazać republikom. Belgradowi powierzono rolę symbolicznego koordynatora. Ostatecznie ów pomysł usankcjonowała i przypieczętowała Decyzja o decentralizacji kulturalno-oświatowej wymiany z zagranicą z dniem , jaką podjęła Federalna Rada Wykonawcza na posiedzeniu 13 czerwca 1966 roku (Odluka o decentralizaciji kulturno-prosvjetne razmjene s inozemstvom sa danom ). A więc od końca lat 60. trudno właściwie mówić o jugosłowiańsko-polskiej współpracy kulturalnej; to zbyt ogólne określenie, ponieważ podmiotami tej współpracy były poszczególne republiki. Przelanie odpowiedzialności za sferę kultury na republiki oznaczało nie tylko możliwość planowania i budowania związków kulturalnych przez republikańskie ośrodki, lecz także konieczność ich finansowania. Niemniej w obydwu krajach najważniejszym podmiotem współpracy kulturalnej pozostaje do końca lat 80. 6

7 państwo jako jej jedyny mecenas i patron. Różnica między Warszawą a Belgradem polegała na pomnożeniu ośrodków decyzyjnych w przypadku Jugosławii. Zderzenie dwóch systemów: polskiego (scentralizowanego) z jugosłowiańskim (zdecentralizowanym) rodziło wiele problemów natury organizacyjnej, zwłaszcza w latach 60. i w pierwszej połowie lat 70. Pod koniec lat 70. i szczególnie w latach 80. polskie instytucje kulturalne traktowały Jugosławię jako atrakcyjnego partnera do współpracy. Jednak Chorwacja i w ogóle Jugosławia chętniej nawiązywały kontakty z krajami zachodnimi, przede wszystkim z powodów finansowych (w książce znajdują się dane, które obrazują kontakty kulturalne Jugosławii z zagranicą). Z jednej strony od lat 70. w zdecentralizowanej Jugosławii coraz więcej zaczęło zależeć od twórców i ich organizacji, a coraz mniej od instytucji partyjnych i rządowych. Z drugiej strony w obu krajach kulturę oraz wszystkie sfery życia społecznego starano się upolitycznić. Stowarzyszenia twórców traktowano jak organizacje quasi-polityczne, których działalność powinna pozostawać w zgodzie z interesami państwa, partii rządzącej i panującej ideologii. Kontakty kulturalne rozumiem jako sferę związaną z życiem społecznym danej wspólnoty, jakie toczy się w określonym czasie i miejscu, w konkretnych warunkach, które stanowią niepowtarzalną sumę możliwości i ograniczeń trwającego tu i teraz. Życie społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturalne w PRL były ze sobą ściśle powiązane. Tak zorientowane badania siłą rzeczy ciążą ku ujęciom socjologicznym i kulturowym, podkreślającym wagę kontekstu(ów). Pomocna w opisie historii polskich przekładów literatury chorwackiej, ich recepcji oraz przebiegu kontaktów kulturalnych między obydwoma narodami okazała się perspektywa komunikacyjna i wypracowane dzięki niej pojęcia, narzędzia opisu oraz wnioski, zarówno w językoznawstwie, literaturoznawstwie, jak i przekładoznawstwie. Proces komunikacji składa się z trzech faz: nadawania, przekazywania i odbierania komunikatu. Specyfika komunikacji międzyliterackiej i międzykulturowej polega na tym, że nadawca prymarny odcięty jest od odbiorcy docelowego, skazanego na pośredników. A zatem właściwy partner dla odbiorcy to pośrednik, a nie nadawca prymarny. Pośrednikami są oczywiście tłumacze, ale na etapie przekazywania komunikatu pojawia się o wiele więcej osób i instytucji, które w tej fazie komunikowania uczestniczą, mając duży wpływ na ostateczny 7

8 kształt komunikatu i jego odbiór. Instytucjami biorącymi udział w przekazywaniu produktów kultury i kształtowaniu ich obrazu były organy państwa zajmujące się współpracą kulturalną (odpowiednie wydziały komitetów centralnych obu partii i administracja państwowa), związki twórcze (między innymi ZLP i ZLJ), środki masowego przekazu (zwłaszcza prasa), wydawnictwa. W procesie lokowania literatury chorwackiej w Polsce uczestniczyli tłumacze i badacze, publikujący swoje teksty w prasie literackiej, literacko- i kulturalnospołecznej swoistego fenomenu PRL. To najważniejsze ogniwa pośredniczące. Obraz literatury i kultury chorwackiej kreowało środowisko warszawskie: Danuta Cirlić-Straszyńska, Alija Dukanović, Grzegorz Łatuszyński (także jako dyplomata), Edward Madany, Zygmunt Stoberski, Jan Wierzbicki. Z pozostałych ośrodków rywalizację z Warszawą podejmował Kraków, z największym powodzeniem w dziedzinie badań naukowych (najbardziej aktywną w całym kraju tego typu placówką była Komisja Słowianoznawcza PAN Oddział w Krakowie). Ze środowiska krakowskiego najbardziej licząca się postać to Julian Kornhauser, poeta, tłumacz, badacz literatury, krytyk literacki, krytyk przekładu. Wiele croaticów opublikował również Włodzimierz Kot i Maria Dąbrowska-Partyka. Do 1956 roku tłumaczy traktowano instrumentalnie. Decyzję o wyborze tekstów do przełożenia zatwierdzali politycy. Destalinizacja w Polsce i decentralizacja w Jugosławii spowodowały, że kontakty kulturalne i praca tłumaczy nie były już tak ściśle regulowane i reglamentowane. Polscy tłumacze i wydawcy nadal zasięgali opinii strony jugosłowiańskiej, ale nie spełniali jej życzeń. Punktem zwrotnym w kontaktach literackich wydaje się koniec lat 50. i polska ingerencja w wybór liryki, który przygotowali Jugosłowianie. Od tego momentu w dokumentach jugosłowiańskich zaczęto formułować postulaty zwiększenia wpływu na sposób prezentowania naszej literatury za granicą. Do połowy lat 60. przekładano w Polsce teksty wymieniane w dokumentach ZLJ jako pozycje, które należałoby przetłumaczyć (Krleža, Marinković, Desnica). Tego typu wykazów brak w centralnym związku pisarzy w drugiej połowie lat 60. po zdecentralizowaniu sfery współpracy kulturalnej z zagranicą. Dla prowadzonych badań ważne jest przeanalizowanie sposobu pisania o Jugosławii w prasie literacko- i kulturalno-społecznej, dlatego przeprowadziłem kwerendę tygodnika Życie Literackie. W badanym okresie ton, w jakim 8

9 utrzymane były artykuły o Jugosławii zależał od stosunków politycznych, jakie panowały między Belgradem a Warszawą. Współpraca kulturalna z zagranicą stanowiła obszar walki ideologicznej podzielonego na dwa bieguny świata. Polityczny wymiar produkcji kulturalnej wypływał nie tylko z sytuacji na arenie międzynarodowej. Był przede wszystkim związany z sytuacją wewnętrzną w obu krajach. Z jednej strony, silne było, zwłaszcza na początku, oczekiwanie przywódców partyjnych, że kultura będzie pracować na rzecz panującej ideologii, z drugiej strony stała się jednak paradoksalnie miejscem zakamuflowanej krytyki rzeczywistości społeczno-politycznej. Uwzględniłem w pracy także obraz Jugosławii i Chorwacji, jaki wyłania się z lektury dzienników i pamiętników oraz autobiografii polskich autorów. Zapoznałem się z tekstami Marii Dąbrowskiej, Jerzego Giedroycia, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Jarosława Iwaszkiewicza, Mieczysława Jastruna, Jana Nowaka-Jeziorańskiego, Stefana Kisielewskiego, Jana Koprowskiego, Jana Lechonia, Czesława Miłosza, Zofii Nałkowskiej, Jerzego Putramenta, Mieczysława Rakowskiego, Józefa Tejchmy. Okazało się, że w opublikowanych zapisach wzmianki o Jugosławii są bardzo rzadkie. Najczęściej poruszane są w nich kwestie społeczno-polityczne. Dotyczą np. Josipa Broza-Tity i najsłynniejszego dysydenta jugosłowiańskiego Milovana Đilasa, a więc polityków (choć Đilas był również tłumaczem i literatem). Początkowo, na stosunkowo krótko, Jugosławia usiłowała stworzyć, zwłaszcza na potrzeby zewnętrzne, obraz jednej jugosłowiańskiej kultury. Wtedy wyraźnie zaznaczyła się różnica w jej postrzeganiu między polskimi autorami a przedstawicielami jugosłowiańskiej administracji rządowej i organizacji społecznych oraz kulturalnych. Pierwsi kreślili obraz złożonego pod względem kulturowym kraju, drudzy starali się zacierać różnice i akcentować obszary wspólne poszczególnym narodom tworzącym federację jugosłowiańską. Zmianę strategii Belgradu przyspieszyły wydarzenia polityczne, konflikt Jugosławii ze Związkiem Radzieckim i obranie przez Josipa Broza-Titę własnej, niezależnej drogi kierowania państwem bez zgłaszania akcesu do którejś ze stron podzielonego świata (z czasem Jugosławia stała się jednym z najaktywniejszych członków ruchu państw niezaangażowanych). W swej ofercie kulturalnej Jugosłowianie kładli nacisk na dwie kwestie. Pierwsza z nich to utrwalanie mitu walki 9

10 narodowowyzwoleńczej, co nie było przypadkowe, gdyż większość jugosłowiańskiej elity politycznej wywodziła się z szeregów partyzantów (walka narodowowyzwoleńcza, tzw. NOB, zresztą, obok ideologii komunistycznej, stanowiła najważniejsze spoiwo państwa). Druga to nastawienie na współczesność, kreowanie obrazu nowoczesnego państwa. Bogactwo chorwacko-polskich związków kulturalnych dziś imponuje, ale trudno zapomnieć i nie zauważyć dominacji czynnika politycznego czy braku ich autonomii. Współpraca była w pełni państwową i zinstytucjonalizowaną sferą, której kształt nadawała partia. Oficjalne organy władzy ustawodawczej i wykonawczej pełniły funkcję administracyjną, a także sprawowały kontrolę nad instytucjami kulturalnymi i naukowymi realizującymi plany współpracy. Kontakty nawiązywano na podstawie umów, programów i porozumień podpisywanych przez rządy oraz odpowiednie instytucje i organizacje obu krajów. Chorwacko-polskie kontakty kulturalne obejmowały dziedziny: literatury, muzyki, filmu, teatru oraz sztuk plastycznych (współpracowano także w zakresie muzealnictwa, bibliotekarstwa i architektury, ale nie zajmuję się tymi obszarami). Spośród wszystkich związków kulturalnych najsilniejsze okazały się związki teatralne i literackie. W latach wystawiono w polskich teatrach 31 sztuk chorwackich autorów, w tym 6 przedstawień dla dzieci. W ramach wymiany występowały w wielu polskich miastach zespoły Teatru Dramatycznego im. Branka Gavelli, Chorwackiego Teatru Narodowego z Zagrzebia i Chorwackiego Teatru Narodowego z Rijeki oraz Teatru Satyrycznego Jazavac. Współpracowały z sobą także teatry lalkowe. Do Polski w badanym okresie przyjechały zespoły z Osijeku, Rijeki, Zadaru i Zagrzebia. Kontakty teatralne to również wymiana reżyserów, choreografów i scenografów. Zacieśnianie związków literackich dokonywało się dzięki wizytom pisarzy i tłumaczy (w ich składach, najczęściej 3-osobowych, znajdowali się przedstawiciele stowarzyszeń pisarzy poszczególnych republik, którzy przyjeżdżali w celu podpisywania umów między ZLJ i ZLP, na sympozja, imprezy literackie, zjazdy, pobyty studyjne) oraz przekładom. W sumie wydano 59 tłumaczeń z literatury pięknej (z jugosłowiańskimi antologiami 65), z czego 10 pozycji przypadło na literaturę dla dzieci i młodzieży, a 4 książki to drugie wydania. A zatem w latach ukazało się 55 nowości wydawniczych. W czasopismach opublikowano 10

11 kilkaset przekładów z literatury chorwackiej, przede wszystkim poezji. Wydawcy książek byli z kolei zainteresowani twórczością prozatorską, o czym świadczy nie tylko liczba wydanych powieści i opowiadań, lecz także ich nakłady. Największe nakłady oprócz powieści osiągała literatura dla dzieci i młodzieży oraz, popularna w latach 80., literatura fantastycznonaukowa. Zakres współpracy między literatami określano w regularnie podpisywanych porozumieniach między ZLJ i ZLP. Kwestie dotyczące tłumaczy ustalano albo w planach realizacji umowy, albo w porozumieniach podpisywanych między związkami pisarzy. Przez cały okres tłumaczy wyjeżdżało znacznie mniej niż literatów. W niektórych latach w ogóle nie uwzględniano ich w programach współpracy. Najbardziej prestiżowy charakter miały kontakty filmowe. Uważano, że kinematografia oddziałuje na odbiorców z największą siłą i jest najskuteczniejszym środkiem propagandy. Dziesiątą muzę nazywano ambasadorem Jugosławii za granicą. Spośród chorwackich filmów ceniono w Polsce dzieła Zagrzebskiej Szkoły Filmu Rysunkowego. Obrazy jej przedstawicieli prezentowano i nagradzano na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Krótkometrażowych w Krakowie. Współpraca muzyczna polegała na indywidualnych wizytach osób związanych z muzyką, które przyjeżdżały na organizowane w Polsce imprezy (między innymi MFMW Warszawska Jesień) oraz na występach konkretnych wykonawców. W wielu polskich miastach wystąpili między innymi: dyrygenci Milan Horvat i Ivo Štajcer, pianiści Jurica Murai, Ivo Pogorelić, Pavica Gvozdić i Dubravko Detoni, zespół folklorystyczny Lado, Zagrzebscy Soliści, grupa MBZ, zespół kameralny Acezantez z Zagrzebia, Studio Tańca Współczesnego z Zagrzebia. Kontakty w zakresie sztuk plastycznych owocowały organizowaniem wystaw. Odbyło się 17 wystaw jugosłowiańskich i 7 chorwackich 5 grupowych (w tym 2 ludowe) oraz 2 indywidualne, z których wszystkie przypadały na lata 70. i 80., a więc okres zdecentralizowania w Jugosławii sfery współpracy kulturalnej z zagranicą. Ponadto artyści z Chorwacji wielokrotnie i z powodzeniem brali udział w międzynarodowych imprezach: w wystawach fotograficznych, w Międzynarodowym Biennale Plakatu w Warszawie, Międzynarodowym Biennale Grafiki w Krakowie, w Międzynarodowej Wystawie Ceramiki w Sopocie. 11

12 W całym opisywanym okresie chorwacko-polskiej współpracy kulturalnej największe uznanie zdobyły: rzeźby światowej sławy artysty Ivana Meštrovicia, którego prace prezentowano przy różnych okazjach, często niemających bezpośredniego związku ze sztuką, malarstwo naiwne, będące towarem eksportowym Jugosławii do krajów zachodnich, w Polsce stosunkowo słabo znane, występy Ivo Pogorelicia na X Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina, sztuka Przedstawienie Hamleta we wsi Głucha Dolna Ivo Brešana, powieść Vladana Desnicy Niespokojne wiosny. O wielu opublikowanych książkach wypowiadano się krytycznie, ponieważ dostrzegano w nich elementy naśladownictwa. W oczach krytyki najnowsza literatura chorwacka była literaturą wyczerpania, lubującą się w grach, ironii, kwestionującą samą siebie a więc oferującą treści sprzeczne z oficjalnym horyzontem oczekiwań w badanym okresie. Krytyka nie oszczędziła nawet klasyka literatury chorwackiej, najbardziej znanego i najczęściej tłumaczonego w Polsce Miroslava Krležy. W związku z tym, że materiały zawarte w pracy mogą zainteresować nie tylko wąskie grono specjalistów, zdecydowałem się na przetłumaczenie cytowanych dokumentów oraz nazw instytucji odnoszących się do realiów jugosłowiańskich. Zamieściłem również obszerne fragmenty dokumentów, ponieważ, jak mi wiadomo, są one po raz pierwszy publikowane i ukazują sferę współpracy kulturalnej Polski z Jugosławią od nieznanej do tej pory strony. Rezultatami badań mogą być zainteresowani nie tylko kroatyści, dawni jugoslawiści czy slawiści, lecz także inni neofilolodzy i poloniści. Może być źródłem wiedzy również dla przedstawicieli innych dyscyplin naukowych: historyków, politologów, filmoznawców, muzykologów, historyków sztuki i teatrologów. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Po uzyskaniu stopnia doktora nauk humanistycznych przez kilka lat kontynuowałem badania związane z tematem rozprawy doktorskiej, poświęconej figurze literackiej wiatru w piśmiennictwie chorwackim strefy śródziemnomorskiej. Ich rezultatem była monografia pt. Wiatr w literaturze chorwackiej. O figurze literackiej wiatru w XIX- i XX-wiecznym piśmiennictwie chorwackim strefy śródziemnomorskiej, napisana w oparciu o rękopis doktoratu i wydana w 2004 roku w Wydawnictwie Naukowym UAM w Poznaniu. Moje badania spotkały się z zainteresowaniem chorwackich kroatystów, dlatego w oparciu o 12

13 doktorat powstały w języku chorwackim 3 teksty. Pierwszy to rozdział monografii zatytułowany Semantika vjetra (Semantyka wiatru), drugi i trzeci to artykuły, w których analizuję obecność figury literackiej wiatru w twórczości dwóch pisarzy chorwackich: prozaika Slobodana Novaka w tekście Melankolično jugo (Melancholijne jugo) i poety Silvije Strahimira Kranjčevicia w tekście Poetika krila ili dinamičan aspekt poetske imaginacije Silvija Strahimira Kranjčevića (Poetyka skrzydeł albo dynamiczny aspekt wyobraźni poetyckiej Silvija Strahimira Kranjčevicia). Podjęty temat rozwinąłem jeszcze w 3 artykułach: Słownictwo anemonimiczne w języku chorwackim; Miejsce i rola śródziemnomorza w przestrzeni kulturalnej Chorwatów; Przestrzenne konteksty chorwackiego literaturoznawstwa. Dla wszystkich wspomnianych tekstów punktem wyjścia jest fenomen regionalizmu, kluczowy dla zrozumienia specyfiki języka, literatury i kultury chorwackiej. Z moimi zainteresowaniami przekładoznawczymi wiążą się kolejne 4 artykuły, które nie stanowią części projektu badawczego: O poljskim prijevodima hrvatske književnosti u razdoblju od do 2006 (O polskich przekładach literatury chorwackiej w okresie od 1990 do 2006 roku, tekst napisany na podstawie referatu wygłoszonego na konferencji Komparativna povijest hrvatske književnosti, która była częścią chorwackiego projektu Hrvatska književnost u europskom kontekstu, którego kierownikiem jest prof. dr. sc. Pavao Pavličić); Dwujęzyczność ocalona. O współczesnej literaturze chorwackiej w standardzie i dialekcie (tekst napisany na podstawie referatu wygłoszonego na cyklicznej konferencji przekładoznawczej organizowanej przez prof. zw. dr. hab. Piotra Fasta); O polskich przekładach chorwackiej literatury wojennej Dragutin Tadijanović: Molba munji nebeskoj (tekst napisany dla wydawnictwa ciągłego Przekłady Literatur Słowiańskich, którego naczelnym redaktorem jest prof. zw. dr hab. Bożena Tokarz); Slika katoličke i muslimanske sredine u poljskim prijevodima pripovijetke Ive Andrića U musafirhani (tekst napisany na podstawie referatu wygłoszonego na konferencji w Grazu będącej częścią projektu Andrić Initiative, którego kierownikiem jest O. Univ.- Prof. Dr. Branko Tošović; polska, późniejsza jego wersja Obraz katolików oraz muzułmanów w polskich przekładach opowiadania Ivo Andricia U musafirhaniˮ ukazała się w Przekładach Literatur Słowiańskich ). W pierwszym artykule, napisanym w języku chorwacku, przybliżam chorwackiemu czytelnikowi 13

14 14