Organizacja, funkcjonowanie i zasób Archiwum Państwowego w Bielsku-Białej

Transkrypt

1 Wadowicka Szkoła Genealogów 4 lipca Paweł Hudzik, kierownik Archiwum Państwowego w Bielsku-Białej Organizacja, funkcjonowanie i zasób Archiwum Państwowego w Bielsku-Białej 1. Archiwa Państwowe w Polsce Archiwa Państwowe działają w oparciu o kilkakrotnie nowelizowaną ustawę z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (Dz.U Nr 38 poz. 173). Artykuł 1 ustawy (w brzmieniu nowelizacji z 2005 r.) definiuje pojęcie materiałów archiwalnych : Materiałami archiwalnymi wchodzącymi do narodowego zasobu archiwalnego, zwanymi dalej materiałami archiwalnymi, są wszelkiego rodzaju akta i dokumenty, korespondencja, dokumentacja finansowa, techniczna i statystyczna, mapy i plany, fotografie, filmy i mikrofilmy, nagrania dźwiękowe i wideofonowe oraz inna dokumentacja, bez względu na sposób jej wytwarzania, mająca znaczenie jako źródło informacji o wartości historycznej o działalności Państwa Polskiego, jego poszczególnych organów i innych państwowych jednostek organizacyjnych oraz o jego stosunkach z innymi państwami, o rozwoju życia społecznego i gospodarczego, o działalności organizacji o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym, zawodowym i wyznaniowym, o organizacji i rozwoju nauki, kultury i sztuki, a także o działalności jednostek samorządu terytorialnego i innych samorządowych jednostek organizacyjnych powstała w przeszłości i powstająca współcześnie. Do podstawowych zadań archiwów państwowych należą: nadzór i kontrola nad instytucjami w zakresie gromadzenia i porządkowania akt, przechowywanie akt przekazanych przez instytucje, zabezpieczenie i konserwacja, udostępnianie akt dla osób pragnących z nich skorzystać, m.in. w celach badawczych. Archiwa państwowe podlegają Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego, które sprawuje nad nimi nadzór poprzez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Podlegają mu: 33 archiwa państwowe, w tym: 3 archiwa o charakterze centralnym: Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD), Archiwum Akt Nowych (AAN), Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC). 30 archiwów nie mających charakteru archiwów centralnych, 39 oddziałów, 3 ekspozytury.

2 Strona internetowa NDAP Strona internetowa AGAD Strona internetowa AAN Strona internetowa NAC

3 Zasięg terytorialny jest zbliżony do granic województw, ale nie pokrywa się z nimi. Najlepszym tego przykładem jest AP w Kielcah, które swoim zasięgiem obejmuje województwa: świętokrzyskie, pn część województwa małopolskiego, częścli województw podkarpackiego i lubelskiego. Zasięg terytorialny AP ilustruje poniższa mapa:

4 Tabela 1 Archiwa Państwowe i ich Oddziały Lp Archiwum Siedziba Oddziały i Ekspozytury 1 AP w Białymstoku Białystok Oddział w Łomży 2 AP w Bydgoszczy Bydgoszcz Oddział w Inowrocławiu 3 AP w Częstochowie Częstochowa AP w Elblągu Malbork AP w Gorzowie Wielkopolskim Gorzów Wielkopolski AP w Kaliszu Kalisz AP w Katowicach Katowice Oddział w Bielsku-Białej Oddział w Cieszynie Oddział w Gliwicach Oddział w Pszczynie Oddział w Raciborzu 8 AP w Kielcach Kielce Oddział w Sandomierzu 9 AP w Koszalinie Koszalin Oddział w Słupsku Oddział w Szczecinku 10 AP w Krakowie Kraków Oddział w Bochni Oddział w Nowym Sączu Oddział w Tarnowie Ekspozytura w Nowym Targu Ekspozytura w Spytkowicach 11 AP w Lesznie Leszno AP w Lublinie Lublin Oddział w Chełmie Oddział w Kraśniku Oddział w Radzyniu Podlaskim 13 AP w Łodzi Łódź Oddział w Sieradzu 14 AP w Olsztynie Olsztyn AP w Opolu Opole AP w Piotrkowie Trybunalskim Piotrków Trybunalski Oddział w Tomaszowie Maz. 17 AP w Płocku Płock Oddział w Kutnie Oddział w Łęczycy 18 AP w Poznaniu Poznań Oddział w Gnieźnie Oddział w Koninie Oddział w Pile 19 AP w Radomiu Radom AP w Rzeszowie Rzeszów Oddział w Sanoku 21 AP w Siedlcach Siedlce AP w Suwałkach Suwałki Oddział w Ełku 23 AP w Szczecinie Szczecin Oddział w Międzyzdrojach Oddział w Stargardzie

5 Ekspozytura w Strzemielu 24 AP w Toruniu Toruń Oddział we Włocławku 25 AP w Warszawie Warszawa Oddział w Grodzisku Maz. Oddział w Łowiczu Oddział w Mławie Oddział w Otwocku Oddział w Pułtusku Archiwum Dokumentacji Osobowej i Płacowej 26 AP we Wrocławiu Wrocław Oddział w Bolesławcu Oddział w Jeleniej Górze Oddział w Kamieńcu Ząbkowickim Oddział w Legnicy 27 AP w Zamościu Zamość AP w Zielonej Górze Zielona Góra Archiwum Państwowe w Katowicach Strona internetowa Dzieje archiwum w Katowicach sięgają listopada 1932 r. Wojewoda śląski dr Michał Grażyński podpisał wówczas Tymczasowy Regulamin Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego. Placówkę organizował dr Michał Antonów (kierownik placówki do 1969 r.), historyk i archiwista ze Lwowa. Katowickie Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego było pierwszym polskim archiwum historycznym i do 1939 r. działało jako wewnętrzna komórka Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego. We wrześniu 1939 r. archiwum przejęły niemieckie władze okupacyjne. Początkowo działało ono jako filia Staatsarchiv Breslau (archiwum państwowe we Wrocławiu). W 1941 r. utworzono tzw. Prowincję Górnośląską i katowickie archiwum zaczęło działać jako samodzielna placówka Staatsarchiv Kattowitz. W latach archiwum

6 kierował dr Karl Bruchmann. Od połowy 1942 r. akta stopniowo ewakuowano do zachodniej części Górnego Śląska i w głąb Niemiec (kopalnia soli Grasleben koło Magdeburga). Spora część tych akt dotąd nie wróciła do Katowic. Archiwum Akt Dawnych Województwa Śląskiego reaktywowało swoją dzialalność w lutym 1945 r. W następnym roku placówkę jako Archiwum Państwowe w Katowicach włączono do ogólnopolskiej sieci archiwów państwowych. W 1950 r. utworzono 12 podległych Katowicom archiwów powiatowych w: Będzinie, Bielsku, Bytomiu, Częstochowie, Gliwicach, Lublińcu, Niemodlinie, Opolu, Pszczynie, Raciborzu, Tarnowskich Górach i Zawierciu. W 1951 r. nazwa uległa zmianie na Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach a część akt przeszło do nowo utworzonych placówek w Cieszynie, Opolu i Raciborzu. W 1976 r. (po przeprowadzonej rok wcześniej reformie administracyjnej) przeprowadzono kolejne zmiany w nazewnictwie i organizacji archiwów państwowych. Placówka w Katowicach przejęła wówczas akta z likwidowanych placówek terenowych i ekspozytur z województw: krakowskiego (Chrzanów, Oświęcim i Żywiec) i opolskiego (Racibórz). W latach 80. i 90. zasięg terytorialny archiwum od 1983 r. Archiwum Państwowe w Katowicach) obejmował teren województw katowickiego, bielskiego, a w latach także częstochowskiego. Od 1998 r. katowickie archiwum obejmuje swym zasięgiem województwo śląskie (z wyjątkiem terenu dawnego województwa częstochowskiego) oraz zachodnie obszary województwa małopolskiego, które kompetencyjnie przynależą do Oddziału w Bielsku-Białej (fragmenty do 2015 roku dawnych oddziałów w Oświęcimiu i Żywcu). Od 2006 r. funkcję dyrektora AP w Katowicach pełni dr hab. Piotr Greiner. Zasób archiwalny Na zasób archiwum składa się blisko 5,5 tys. zespołów i zbiorów, blisko 2,5 miliona jednostek archiwalnych i ponad 22 km bieżących akt. Główne pozycje: materiały pruskiej i rosyjskiej administracji państwowej szczebla powiatowego, akta (szczątkowe) Polskiego Komisariatu Plebiscytowego w Bytomiu i Naczelnej Rady Ludowej na Górnym Śląsku w Katowicach (okres powstań śląskich), akta Sejmu Śląskiego i Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego, akta władz i instytucji z okresu II wojny światowej, w tym Rejencji Katowickiej (Regierung Kattowitz), Naczelnego Prezydium w Katowicach (Oberpräsidium Kattowitz), Zarządu Prowincjonalnego Górnego Śląska (Provinzialverwaltung Oberschlesien in Kattowitz), Głównego Urzędu Powierniczego Wschód (Haupttreuhandstelle Ost Treuhandstelle Kattowitz), Sądu Specjalnego w Katowicach (Sondergericht Kattowitz) oraz akta Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej (NSDAP Gauleitung OS Kattowitz wraz z kierownictwami powiatowymi), akta Urzędu Wojewódzkiego Śląskiego w Katowicach (po 1945 r.), WRN oraz Prezydium WRN w Katowicach, akta miast, m.in. Bytomia ( ), Lublińca ( ), Mysłowic ( ),

7 Woźnik ( ), Tarnowskich Gór ( ), Królewskiej Huty (Chorzowa, ) oraz Katowic ( ), Archiwum Książąt Hohenlohe-Ingelfingen z Koszęcina ( ), Archiwum Rodziny Thiele-Winckler z Miechowic ( ), Archiwum Poleskich z Rokitna Szlacheckiego ( ). najbogatszy w Polsce zbiór akt przemysłowych i gospodarczych, m.in. Królewski Górnośląski Urząd Górniczy w Tarnowskich Górach (Königliche Oberschlesische Bergamt zu Tarnowitz ), Państwowa Inspekcja Górnicza w Królewskiej Hucie (Staatliche Berginspektion zu Königshütte ), urzędy hutnicze w Królewskiej Hucie (Königliche Hüttenamt zu Königshütte ) i Strzybnicy (Staatliche Hüttenamt Friedrichshütte ); akta górnośląskich koncernów m.in.: Henckel von Donnersmarck Spółka z o.o. w Bytomiu (The Henckel von Donnersmarck Beuthen - Estates Limited Beuthen ), Giesche Spółka Akcyjna w Katowicach ( ), Zakładów Hohenlohe SA w Wełnowcu ( ), akta po byłej PZPR w Katowicach i Bielsku-Białej (przejęte w latach ), akta prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych (m.in. likwidowanych kopalni i hut), zbiory kartograficzne i fotograficzne.

8 3. Oddział w Bielsku-Białej Bielska placówka archiwalna została utworzona w lutym 1950 r. początkowo jako oddział powiatowy Archiwum w Katowicach a od marca 1951 r. jako Powiatowe Archiwum Państwowe w Bielsku. Rozbudowa archiwum nastąpiła w lutym następnego roku, kiedy do zasobu włączono akta Archiwum Miejskiego w Bielsku a po utworzeniu Bielska-Białej kompetencję archiwum rozszerzono na b. galicyjską część nowego miasta, czyli Białą. W latach został wybudowany nowoczesny budynek archiwalny oddany do użytku w czerwcu 2015 r.

9 (wcześniej siedziba mieściła się na ul. Wapienickiej). Do zasobu oddziału bielsko-bialskiego zostały włączone materiały archiwalne z zlikwidowanych oddziałów w Oświęcimiu (zlikwidowany z dniem 1 czerwca 2015 r.) i Żywcu (zlikwidowany z dniem 1 październiku 2015 r.). Swoim zasięgiem terytorialnym Oddział AP w Bielsku-Białej obejmuje wschodnią część województwa śląskiego, zachodnie pogranicze województwa małopolskiego, w tym powiaty: bielski, chrzanowski (część pd), oświęcimski, suski (część pn-zach), wadowicki, żywiecki. Od 2015 r. kierownikiem archiwum jest Paweł Hudzik. Zasób archiwalny Na zasób archiwum składa się ponad 1280 zespołów i zbiorów, ponad 312 tys. jednostek archiwalnych i blisko 3,4 km bieżących akt. Główne pozycje: akta miast Bielska ( ), Białej ( ), Jordanowa ( ), Lanckorony ( ), Makowa Podhalańskiego ( ), Oświęcimia ( ), Wadowic ( ), Zatora ( ) i Żywca ( ), akta gmin z lat , Archiwum książąt Sułkowskich, Panów na Bielsku ( ), Dyrekcja Dóbr Żywieckich ( , dokumenty ówczesnych właścicieli dóbr żywieckich, arcyksięcia Karola Stefana Habsburga i jego syna Karola Olbrachta), akta dot. przemysłu tkackiego i metalowego w XIX w. w Bielsku i okolicznych miejscowościach, akta austriackich, a potem polskich urzędów państwowych i samorządowych w Bielsku i Białej z XIX i z początku XX w. dotyczące przemysłu włókienniczego (archiwalia przedsiębiorstw i firm działających na tym obszarze), zespół Arcyksiążęcy Browar w Żywcu ( ), akta Urzędu Wojewódzkiego w Bielsku-Białej z lat , zbiór kartograficzny (od końca XVI w.), zbiory sfragistyczne (od początku XVI w.), zbiór ok plakatów, ulotek, obwieszczeń i innych materiałów ulotnych od połowy XIX w.

10 Tabela 2 Rodzaje dokumentacji przechowywanej w bielskim Oddziale AP w Katowicach Rodzaj dokumentacji Liczba jednostek archiwalnych Dokumentacja aktowa Dokumentacja fotograficzna 3049 Dokumentacja kartograficzna 2983 Dokumentacja techniczna Dokumenty pergaminowe i papierowe 66 Filmy 16 Inne 8137 Nagrania dźwiękowe 9 Pieczęcie 56 RAZEM RAZEM METRÓW BIEŻĄCYCH 3.368,8