ÜL C. '/,0 V - j> 4* 5C *& 1)

Transkrypt

1

2

3

4 ÜL C. '/,0 V - j> 4* 5C *& 1)

5 Organ Zwiqzku Przyjaciół '$ '/ / Przeszłości Rybnika i Okolicy Wydawca: Związek Przyjaciół Przeszłości Rybnika i Okolicy w Rybniku. Redaktor O. D robny. S P IS T R E ŚC I: R zu c h ó w (ciąg d a lszy). K s. Jan N epom ucen K oziołek. L ikw idacja k sią żęcych fo lw a rk ó w w R y b n ik u i na S m o ln ej w roku M etryki p s z o w s k ie. Na cm en ta rzu poło m skim. Z p o żółkłych papieró w ro zjem cy H errm anna w R a szczyca ch. K am ienne T a bernakulum w R ogach. A k t są d o w y w sp ra w ie długu, zaciągniętego p r z e z Ł u k a sza S em ika, o b y w atela żo rskieg o, u sw eg o brata, M ikołaja S em ika, m ieszkańca m ia sta K ra ko w a, z ro ku D ochody szko la rza czyli o rg a n isty w L yska ch w roku M iscellanea: 1. W R aciborzu na ryn eczku. 2. P iętnaście lat tem u. 3. N a jw y ższ e u rzęd y w R y b n ik u w ro ku M o d litw a do św ięteg o W alencina p rzeciw chorobie k a d u k a czyli padaczki. 5. M edal p a m ią tk o w y p o w sta n ia sty c zn io w e g o K ielich ks. B ie ń c zy k a, p ro b o szcza lyseckiego. 7. T ytu ły P rym asa P olski. 8. T ytu ły cesarza niem ieckiego i króla p ru skiego. 9. K aplica w O drze. 10. K ościół z a b y tk o w y w G ierałtow icach. L a boratorium L a tin u m : 1. In stitu tio sy n o d is V ra tisla vien sis anno M C D XV. 2. C hronogram m ata in C am panis E cclesiae C ollegiatae R atiboriae. 3. Chronogram m a in figura sa n cti Johannis N epom uceni in O stróg cis O deram prope R atiboriam a d pontern V iadrinum. 4. A d m o n itio secerd o tis ad sa n ctissim u m o fficium accendentem in p resb yterio W a rszo w icen si. 5. Johannes D ługossius de flu m in ib u s in d istric tu R ybnicen si e t R a tib o rien si. Piękno Ziemi Rybnickiej. Pod tym hasłem zamierzamy zorganizować w dzień 3 maja wystawę, która by zilustrowała piękno naszej kochanej ziemicy. Fotografie, obrazki, zdjęcia topograficzne itp. pragniemy zgromadzić w sali wystawowej w klasztorze oo. misjonarzy, gdzie już niejedna taka impreza odniosła znaczne sukcesy. Najwięcej powinna taka wystawa zainteresować nasze władze szkolne, gdyż dostarczy młodzieży materiału poglądowego z działów geografii, terenoznawstwa i historii naszego powiatu kresowego. TOW. CZYTELNI LUDOWYCH TOW. PRZYJACIÓŁ MIASTA RYBNIKA: PRZESZŁOŚCI RYBNIKA: ( ) mec. Pientka. ( ) 0. Drobny. 1

6 Str. 106 Ziemia Rybnicka N r 5 Rzuchów. Historia gminy i folwarku. (Ciąg dalszy.) Najzacniejszym bezwątpliwie z rycerskiego rodu Szelihów rzuchowskich był szlachetny pan Wacław Szeliha, przez lat trzydzieści i sześć piastujący wysoką godność kanclerza księstwa raciborskiego. Jako najwyższy urzędnik książęcy, przewodniczył w sądach grodzieckich, ziemiańskich i podkom orskich w sprawach majątkowych, granicznych i rodzinnych rycerstwa raciborskiego, rybnickiego i pszczyńskiego. Wszelakie transakcje majątkowe, kupna i sprzedaże oraz dziedziczenia musiał zatwierdzić pieczęcią kanclerską i spowodować zapisanie i wciągnięcie takowych w księgę wieczystą, czyli liber tabulatarum". Przy roztolicznych zajęciach publicznych nie zaniedbywał bynajmniej spraw majątku rodzinnego. Powiększył mianowicie fortunę odziedziczoną po ojcu przez zakup majątków rycerskich Dzielów i'z a krzew w roku 1582, nabył nieco później obszerny klucz Witosławice pod Koźlem z 'prawem dziedzicznym. Na rodzinnym Rzuchowie gospodarował tymczasem jego brat czy bliski krewny, rycerz Jan Szeliha. Na nowe zabudowania folwarczne po groźnym pożarze wypożyczył Jan w roku 1586 sumę dość znaczną, bo 100 guldenów, na 6% czynszu rocznego od Wielebnej Matki Katarzyny Osińskiej, przełożonej klasztoru sióstr dominikanek w Raciborzu. (W eltzel: Racibórz, wyd. II, str. 830.) Jako kanclerz ziemi raciborskiej i ja ko sędzia najwyższy w sporach stanów rycerskich, załagodził pan Wacław Szeliha długoletnie zatargi dwóch magnatów górno-śląskich, hrabiego Jerzego Oppersdorffa na Polskiej Cerekwi oraz Piotra Dłuhomiła, dziedzica na Birawie, 0 las graniczny między Podlesiem 1 Odrą. Również Żory zaliczyć go powinny między swoich dobrodziejów. O n bowiem jako kanclerz przeprowadził w roku 1603 proces usamodzielnienia m iasta w sprawach zwierzchniczych i sądowych. M iasto Żory, jako civitas caesarea, miasto cesarskie, podlegało do roku 1603 hetmanom, ustanowionym przez władze k rajowe. Hetman zawiadował majątkiem miejskim, przewodniczył w radzie m iejskiej, był sędzjią i kom endantem warownego grodu. Za radą Wacława Szelihy wykupili mieszczanie w roku 1603 wszystkie tereny dworskie, folwarki i lasy należące do komory cesarskiej. Od tego roku przeszły wszelkie prawa zwierzchnicze, sądowe oraz prawa kolatorskie kościoła farnego w ręce burm istrza i ra dy miejskiej. Na dokumencie spisanym przy historycznym tym zdarzeniu położyli swe podpisy i rodowe pieczęcie szlachetni panowie Jan Bies, Jerzy Raszczyc z Szczyrbie i pan na Gaszowicach oraz jako kanclerz Wacław Szeliha z Rzuchowa. (Przy przemianowaniu ulic niech miasto uwieczni imię swego dobrodzieja.) Gdy pierwsze surmy bojowe wojny 30-letniej zagrzmiały w pobliskich Czechach, pożegnał kanclerz Wacław Szeliha po żywocie bardzo pracowitym doczesność i poszedł po wieczną nagrodę we wrześniu 1618 roku. Wyżej wspomniany Jan Szeliha był także panem dziedzicznym na Rogach, które nabył od spadkobierców Wacława Charwata Wiecza. Podobnie jak W acław Szeliha dorobił się Jan na Rogach wielkich godności w życiu publicznym na Śląsku. W roku 1610 został hetmanem na Kamieńcu, kilka lat później kanclerzem księcia-biskupa wrocławskiego Karola, a dnia 26 listopada 1617 roku otrzymał nominację na kanclerza cesarza Macieja. Kanclerz Jan Szeliha, pan na Rzuchowie i Rogach, zmarł dnia 30 listopada 1620 roku. Tymczasem smutne nastały dla śląskiej ziemicy czasy. Wojna 30-letnia rozszalała j

7 N r 5 Ziemia Rybnicka Sir. 107 na dobrze w całej środkowej Europie. Śląsk uważany był jako teren wypadowy dla wojsk cesarskich i wrogich. Co wtedy nasi przodkowie wycierpieli od rozwydrzonej sołdateski, trudno opisać. Starczy wymienić hasło, pod którym ówczesne państwa prowadziły wojnę: W ojna wojnę żywi". Kraj nieszczęsny musiał wyżywić armie własne i obce. P lądrowali Szwedzi, plądrowały armie Wallensteina, rabowali Duńczycy i mansfeldczycy, nawet watahy kozackie odwiedzały nasze m iasta i sioła. Stany śląskie, przeważnie wyznania protestanckiego, hołdowały zbyt pochopnie wybranemu przez Czechów królowi Fryderykowi, księciu Palatynatu, dnia 23 lutego 1620 roku w Wrocławiu. Była to oczywista zdrada stanu wobec prawowitego cesarza i złamanie przysięgi. Kara nastąpiła też natychmiast. W ojska cesarskie zadały dnia 8 listopada Fryderykowi klęskę na Białej Górze pod Pragą i król zimowy, jak go nazwano, utraciwszy tron bezprawnie zdobyty, musiał sromotnie uchodzić. Stany śląskie, by wrócić do łaski cesarza, zapłaciły grzywnę wysokości guldenów i m usiały na nowo hołdować Ferdynandowi. Z ogólnej amnestii był jedynie wyjęty m argrabia brandenburski Jan Jerzy, trzymający w zastawie księstwo kamiowskie. Czym prędzej więc uchodził na Węgry, gdzie zmarł w 1Ó24 roku. Tak samo hrabia M ansfeld, jeden z generałów Fryderyka, skierował swe pułki na Węgry, ale party przez Wallensteina, musiał uchodzić na południe w stronę Wenecji. Po dłuższej tułaczce zakończył życie w pewnym miasteczku dalmatyńskim. Podczas pobytu M ansfelda na Śląsku przyłączyło się do niego kilku baronów naszej okolicy, między nimi także Wacław Szeliha, pan na Rzuchowie. Po rozgromieniu M ansfelda ogłosiła kom i sja cesarska listę proskrypcyjną, w której wszystkich jego zwolenników jako zdrajców pozbawiła majątków. Lista proskrybowanych została ogłoszona dnia 16 grudnia 1628 roku. Paweł Szeliha, krewny banity, wykupił z rąk komisji majątek rzuchowski. Gospodarował na rozległych włościach do połowy stulecia. Około roku 1650 przeszedł majątek w ręce rodziny Kotulińskich. Jak wyżej powiedziałem, docmował Rzuchów od niepamiętnych czasów do kolegiaty św. Krzyża w Opolu. Dziedzic rzuchowski Paweł Szeliha, niedość że nie uiszczał dziesięcin z swego m ajątku, nie płacił nawet uroków od wypożyczonej swego czasu sumy, wynoszącej 600 talarów. W roku 1650 wynosił dług wraz z zasiedziałymi urokami 700 talarów. Tegoż roku oddał prokurator kolegiaty świętokrzyskiej sprawę do sądu. (Szram ek: Kollegiatstift zum hl. Kreuze w Oberschlesische Heimat, XI, 148.) Prawdopodobnie sąd uznał sprawy majątkowe Szelihów za beznadziejne. Majątek Rzuchów wystawiono na licytację. Zamożny dziedzic na Pstrążnej, szlachetny pan Johannes baron de Kottuliński, nabył wieś i folwark rzuchowski. Do jego dziedzictwa należały wsie i dwory Łońce, Krzyżkowice i Boronów. Rodzina Kotulińskich słynęła na Śląsku ze swej pobożności i ofiarności dla kościołów i klasztorów. Klasztor franciszkański w Raciborzu jest pomnikiem ich hojności dla chwały Bożej. W roku 1491 przybyli do Raciborza pokorni synowie św. Franciszka i przy pomocy pobożnych mieszczan zbudowali drewniany klasztorek na prawym brzegu Odry pod wezwaniem św. Wacława i św. Jadwigi. Miejsce pierwotnego klasztoru nazywają ludzie po dziś dzień Bosakiem na pam iątkę bosych zakonników. Jednak niecałe 30 lat stał klasztor i kościółek. W roku 1519, dnia 29 lipca, spłonęły drewniane zabudowania doszczętnie. Równocześnie rozgorzały w grodzie raciborskim walki religijne. Reformacja laterańska torowała sobie drogę do zniemczatego miasta. Zakonnicy wobec szerzącej się wokół coraz to większej nienawiści opuścili gród nadodrzański, by powrócić w rodzinne strony. Sto lat później założyli franciszkanie z polskiej prowincji nowy klasztor w pobliskich Gliwicach. Tu poznał

8 Str. 108 Ziemia Rybnicka N r 5 ich zbożną pracę i ascetyczny sposób życia czcigodny ks. Scodonius, prałat kolegiaty raciborskiej. Postanowił wybudować z własnych funduszów dla tych polskich zakonników nowy klasztor w Raciborzu. Lecz nim przystąpił do dzieła, zmarł w roku Nie była to jedyna przeszkoda przy założeniu klasztoru minorytów w naszym mieście. Większą trudność stanowiła sprawa przynależności nowego klasztoru do prowincji polskiej. Pierwsze, bo historyczne, prawo przysługiwało bezwątpliwie zakonnikom czeskiej prowincji św. W acława. Obie prowincje rozpoczęły walkę o prawo jurysdykcji, trwającą z górą przez 30 lat. Czesi wysyłali swych prokuratorów do Wiednia, do Rzymu, znów Polacy przedkładali swe pretensje królowi Sobieskiemu, żeby podczas wyprawy wiedeńskiej interweniował u samego cesarza. Jednakowoż Czesi odnieśli zwycięstwo. Generał zakonu braci mniejszych, wielebny ojciec Petrus Marinus z Mediolanu, rozstrzygnął spór 30-letni dnia 26 lipca 1682 roku na korzyść prowincji św. Wacława. Jedynie klasztory w Gliwicach i św. Anny na Górze Chełmskiej miały nadal należeć do prowincji polskiej. Po załatwieniu sprawy prawnej przystąpili zakonnicy czescy niezwłocznie do budowy swego klasztoru raciborskiego. Walki re ligijne już dawno ustały, umysły się uspokoiły, mieszczanie znów hojne składali na chwałę Bożą ofiary. Na Bronkach znaleźli odpowiednie miejsce pod budowę. Znalazł się także dobrodziej, który właściwie cały klasztor wybudował z własnych funduszów: Fryderyk Aleksander Kotuliński, pan dziedziczny na Rzucho wie, Pstrążnej, Łońcach, Boronowie, Moszczenicy i Krzyżkowicach. Rodzinę baronów Kotulińskich spotykamy w naszej okolicy około połowy XVII wieku. Wtedy nabyli, jak wyżej powiedziałem, folwarki w okolicy Rzuchowa. Pierwszym z tej rodziny na Rzuchowie gospodarzem był Jan Kotuliński. Przepisał swój dość znaczny m ajątek synowi Fryderykowi Aleksandrów1! i iosiadł jako J a n Starszy Kotuliński na Swobodnym Dworze (Freihof) pod murami Raciborza. Obaj Kotulińscy, ojciec i syn, byli obecni jako świadkowie przy spisywaniu protokołu fundacji barona Brawańskiego, pana na Żytnej, dla kościoła farnego w Pstrążnej. (Dokument odnośny - umieszczę jako dodatek nr 15 przy historii Pstrążnej.) Młodszy pan Kotuliński jest więc, jak wyżej wspomniałem, fundatorem klasztoru oo. minorytów w Raciborzu. Oto w dosłownym tłumaczeniu akt fundacyjny, wystawiony w Łońcach dnia 8 m aja 1690 roku: Ja, Jan Fryderyk Kotuliński, wolny i swobodny pan de Kotulin i z Krzyżkowic, dziedziczny pan na Łońcach, Pstrążnej, Rzuchowie 1 Boronowie, Radca Jego Cesarskiej Mości, ławnik księstwa cieszyńskiego i hetman ziemi lublinieckiej, postanowiłem ze względu na hojne dary, k tórymi Pan Bóg łaskawie mnie obdarzyć raczył, wystawić pomnik wdzięczności, aby w taki sposób dobra ziemskie na wiecznie trwałe zamienić skarby. Przeto na wybudowanie klasztoru dostarczam wszelki budulec, cegły, wapno, żelazo i szkło, na wypłatę zaś dla robotników przeznaczam guldenów reńskich, równocześnie zobowiązuję moich spadkobierców i potomków, żeby oddawali rocznie na ręce zakonników raciborskich 18 beczek albo 54 wiader piwa, 3 kopy średnich karpi, 2 kopy szczupaków, 1 cuber płotek, czyli płocic, dla kuchni klasztornej 10 szkopów, 8 szafli żyta, 4 jęczmienia, 2 prosa, grochu 1, zaś drzewa opałowego 35 sążni. Jeżeliby takiej daniny in natura dostarczyć nie mogli, wtedy dawać będą równowartość w pieniądzach, a mianowicie liczyć będą wiadro piwa po 1 guldenie, kopę ryb po 5, płocice po 2, szkopa po 1 guldenie 1 12 grajcarów, a sążnię drzewa po 12 grajcarów. Natomiast zakonnicy będą zobowiązani do odprawienia rocznie 208 mszy świętych, a mianowicie w poniedział

9 N r 5 Ziemia Rybnicka Str. 109 ki za rodzinę Kotulińskich, w środy za dusze opuszczone, w piątki za duszę fundatora, w soboty za rodziców i krewnych, poza tym zgodzą się na pochowanie fundatora oraz jego potomków w krypcie pod kościołem klasztornym jako też na zbudowanie przy kościele kaplicy pogrzebowej, ozdobionej herbem Kotulińskich, dla zmarłych krewnych tej rodziny. W tej kaplicy odprawiać będą zakonnicy w Suche Dni wigilie i rekwiem za duszę fundatora. Fryderyk Aleksander pożegnał ten świat w sędziwym wieku w roku W testamencie przeznaczył wszystkie swoje dobra bratu stryjecznemu, F ranciszkowi Karolowi Kotulióskiemu. W roku 1679 przeprowadził ks. W a wrzyniec Joannston, dziekan namysłowski, wizytację kanoniczną dekanatu ra ciborskiego z polecenia kardynała Fryderyka, księcia-biskupa wrocławskiego. Proboszcz ówczesny w Pstrążnej, ksiądz Szymon Dzierdzik, przedłożył szczegółowy spis swych parafian i re jestr wszystkich dochodów kościelnych. Z tego zestawienia wynika, że wtedy było w Rzuchowie tylko 5 gospodarzy, (Ciąg dalszy nastąpi.) docmujących każdy po 2 wiertele żyta i tyleż owsa proboszczowi. Praw dopodobnie większa część wieśniaków wyginęła lub pouchodziła w czasie wojny 30-letniej. Zostało tylko 5 rodzin sielskich. W tym samym czasie liczyła Żytna 8, Czernica 8, a Łańce i Dzimierz nawet po 10 gospodarzy. Folwark rzuchowski dawał plebanowi rocznie po 3 talary. ( In villa Rzuchow 5 coloni, singuli per 2 virteliones siliginis et totidem avenae. Dominus in Rzuchow solvit 3 taleros. Jungnitz: Visit. Ber. II, strona 130. Virtelio = kwartka, 4 kwartki = 1 szafla.) Z naszej wioski wyszedł, jak daleko moje wiadomości sięgają, tylko jeden kapłan, a mianowicie syn młynarza rzuchowskiego, Melchior Wojak. Urodził się około 1699 roku, studiował we Wrocławiu, gdzie otrzymał 20 grudnia 1721 roku niższe święcenia, 30 maja 1722 roku subdiakonat z tytułem stołowym na majątek Kornowac Jana barona de Larysz. Dnia 18 stycznia 1724 roku został wyświęcony na kapłana i poszedł w czerwcu tegoż roku jako wikary na Starą Wieś. W roku następnym pracował jako kapelan w Wodzisławiu, a um arł c roku. Ks. Jan Nepomucen Koziełek Dnia 20 listopada 1938 roku odprowadziliśmy na miejsce ostatniego spoczynku, na cmentarzu w Knurowie, pobożnego i ofiarnego kapłana, gorliwego i przykładnego duszpasterza, zahartowanego w walce o polskość śląskiej ziemicy bojownika, krzewiciela myśli słowiańskiej, wielce uczonego, czcigodnego księdza Jana Nepomucena Koziełka. Nieprzeliczone tłumy wiernych, poczty sztandarowe wszystkich stowarzyszeń kościelnych i narodowych, delegacje z parafij, w których nieboszczyk duszpasterzował, przeszło 40 kapłanów, prałatów, kanoników i zakonników brało udział w jego pogrzebie. Słowa pożegnalne w kościele parafialnym wygłosił ks. dziekan Pogrzeba z Przyszowic, wierny jego przyjaciel i towarzysz z czasów uniwersyteckich. Nad grobem dziękował wszystkim w rzewnych słowach ks. proboszcz Alojzy Koziełek, brat nieboszczyka. Rodzina Koziołków, rozgałęziona w morawskiej części powiatu głubczyckiego, w Kozielskiem i Prudnickiem, jest to rodzina zamożnych i narodowo uświadomionych gospodarzy. Na tym zdrowym pniu wielu wyrosło zasłużonych dla Śląska pracowników. Samych księży naliczyłem przeszło piętnastu w ostatnim stuleciu.

10 Str. 110 Ziemia Rybnicka N r 5 Brat prababki, z domu Janotów, F ranciszek, urodzony w roku 1729 w Baborowie, poszedł na studia do Opawy. Zamierzał zostać kapłanem. Wybuchły wojny o Śląsk. Król Fryderyk gwałtem zaciągał młodych ludzi do wojska. Wtedy Janota uszedł za granicę, wstąpił w szeregi wojsk cesarskich, by pod sztandarami Marii Teresy walczyć o wolność Śląska. Jako oficer brał udział w 7-letniej wojnie. Pod Kolinem, niedaleko Pragi, przyszło dnia 18 czerwca 1756 roku do rozstrzygającej rozprawy między arm ią austriacką pod dowództwem generała Dauna i wojskami pruskimi, którymi sam Fryderyk dowodził. Już przechyliło się zwycięstwo na stronę P rusaków, a Daun właśnie chciał wydawać rozkazy generalnego odwrotu, gdy J a nota i kilku oficerów ofiarowało się na własną rękę podjąć przeciwnatarcie na zwycięskiego wroga. Za zgodą Dauna uderzyli na czele kilku szwadronów na bataliony pruskie i rozgromili w wspaniałej szarży przeciwnika. W ojska cesarskie odniosły zwycięstwo. Za to zemścił się Fryderyk na rodzinie Janotów. Stary Janota został osadzony przez rząd pruski w twierdzy Koźle, a majątek skonfiskowany. Wobec tego cesarzowa Maria Teresa wynagrodziła mu wszelkie szkody i przyjęła go do szlachty krajowej jako Janota von Janthal. Franciszek Janota dosłużył się w wojsku austriackim wysokiej rangi generałmajora i zmarł w Bernie na Morawach jako k a waler w roku Tegoż roku, dnia 14 listopada, urodził się w Dzielowie, jako brat dziadka, Jan Koziełek. Studia teologiczne rozpoczął w Ołomuńcu i dokończył je w W rocławiu, gdzie też otrzym ał święcenia kapłańskie dnia 5 kwietnia 1835 roku. Ja ko wikary pracował do 1839 roku w Krapkowicach. Poza pracą duszpasterską zajmował się studiami regionalnymi, których owocem była cenna kronika parafialna. W roku 1840 powołał książębiskup Leopold hrabia Sedlnicki zdolnego kapłana jako administratora do Chechla. Do kościoła św. W alentego należały wtedy wioski parafialne Gacz i Łonia, dusz liczyła parafia Do Komunii wielkanocnej przystępowało 703 parafian. Dwa lata później otrzymał prezentę na beneficium chechelskie od Hugona księcia Hohenlohe-Oehringen na Sławęcicach i został wprowadzony jako proboszcz dnia 31 marca. W roku 1846 mianował go rząd opolski wizytatorem wszystkich szkół powszechnych powiatu toszecko-gliwickiego. W tym właśnie czasie przystąpił biskup-sufragan Bernard Bogedain do reorganizowania polskiego szkolnictwa na Górnym Śląsku. Najwierniejszymi pomocnikami przy tej pracy był nauczyciel Swiętek z Skrzyszowa i ks. proboszcz Koziełek. W roku 1850 towarzyszył biskupowi w podróży nad Ren. Droga prowadziła przez Poznań, Szczecin i Berlin. Na pamiątkę otrzym ał ks. Koziełek pięknie rzeźbiony puchar szklany, na którym są misternie wyrzeźbione trzy boginie z mitologii greckiej, przędzące nić żywota. Napis umieszczony na szklance w języku niemieckim: Spinnet langsam und bedächtig, denn es gilt meinem besten Freund! Prządźcie powoli i uważnie, bo to dla najlepszego przyjaciela! W roku 1849 został wybrany aktuariuszem dekanatu, a 1853 roku powołany na stanowisko dziekana. Swoje szczupłe dochody poświęcał na dobre cele. W roku 1862 założył z własnych funduszów szpital dla ubogich starców parafii chechelskiej. W roku 1869 zrezygnował z godności wizytatora powiatowego, gdy rząd pruski zaczął okrajać coraz to bezwzględniej prawa językowe Polaków na Górnym Śląsku. Dnia 24 lipca 1886 roku zrezygnował także z urzędu dziekańskiego, by odtąd poświęcić ostatnie lata życia tylko swoim owieczkom. Kuria biskupia mianowała go wtedy radcą duchownym. Z okazji złotego jubileuszu kapłańskiego otrzymał od rządu pruskiego order Czerwonego Orła 4 klasy. O rder Bożego Grobu posiadał już dawno. Mając lat 86 zasnął w Panu. Patriarcha chechelski wielki wywierał wpływ na rodzinę Koziełków. Służył zawsze radą i pomocą. Jemu zawdzięcza swe powołanie kapłańskie wielce zasłużony i na niwie uświadomienia narodo

11 N r 5 Ziemia Rybnick a Str. 111 wego niestrudzony, chociaż cichy pracownik, lingwista i historyk, zaprzysiężony tłumacz dla 14 języków przy sądzie raciborskim, twórca nieśmiertelnej pieśni młodych Ślązaków: Długo Śląsk nasz ukochany proboszcz tworkowski ks. Józef Gregor, syn siostry jego ciotecznej, urodzony dnia 6 marca 1857 roku w Witosławicach. Ks. Michał Koziełek, syn brata jego, urodził się dnia 11 grudnia 1848 roku w Dzielowie, otrzym ał święcenia kapłańskie dnia 28 czerwca 1873 roku, zaś dnia 16 października 1886 roku został proboszczem przy kościele św. Mikołaja w Rudnie na prezentę księcia na Ujeździć. W roku 1909 przeszedł na probostwo w Suchym Dole (Sudoll pod Raciborzem), gdzie zmarł w roku Zaliczamy go do tych bohaterskich kapłanów, którzy podczas walki kulturnej niezłomnie bronili praw Kościoła katolickiego i za to cierpieli niedostatek i więzienie. Do powinowactwa i przyjacielstwa rodziny Koziełków należą także księża Ignacy i Juliusz de Ponte, pochodzący po mieczu z szlacheckiej rodziny de Ponte, osiadłej przed dwoma wiekami na Śląsku. Obecnie pracują jako duszpasterze w powiecie głubczyckim. Dalej ks. Antoni keks, który zmarł jako duszpasterz Polaków w Ameryce P ółnocnej, ks. Paweł keks, zmarły przed kilku laty jako dziekan 1 proboszcz w Halembie, jako też ks. Henryk Musioł, proboszcz w Połomi, ks. Paweł Koziełek, urodzony dnia 4 grudnia 1867 roku w Baborowie, oraz ks. Józef Komorek, proboszcz w Ostróżnicy na Śląsku Opolskim, dalej księża Rudolf Gladoś, Józef Pawełko, Paweł Witek, duszpasterzujący również w okolicy Baborowa. Z tej parenteli wyszedł także ksiądz Wilhelm Frank, urodzony dnia 16 czerwca 1858 roku w Sułkowicach w Raciborskiem, wyświęcony dnia 26 czerwca 1883 roku, proboszcz przy kościele świętego Piusa w Berlinie od 3 października 1892 roku, dziekan archiprezbiteratu berlińskiego 1899, poseł do parlamentu niemieckiego z stronnictwa centrowego na powiat raciborski, autor kilku cennych dzieł o swych licznych podróżach po Morzu Śródziemnym. W takiej atmosferze duchownej wyrósł Jan Nepomucen Koziełek, urodzony dnia 14 maja 1873 roku w Jernowie, powiat głubczycki. W szkole ludowej zwrócił na siebie uwagę bystrością umysłu i sumiennością nadzwyczajną, która zresztą cechowała zawsze wszystkie jego prace w nauce i duszpasterstwie. Na gimnazjum uczęszczał do Głubczyc, skąd wyszło niem ało światłych uczonych, bojowników narodowo uświadomionych, bo tu wykładali profesorowie wysiedleni dla swych przekonań narodowych z Poznańskiego: Karwowski, Szenic, Drażdżyński, autor wartościowej pracy o słowiańskich nazwach osiedli głubczyckich, którzy swoim uczniom wpajali miłość do wszystkiego, co polskie. Studia teologiczne rozpoczął Jan w Fryburgu, a zakończył je w Wrocławiu. Tu uczęszczał na wykłady slawistyki profesora Nehringa, który Jana Koziełka uważał za swego najlepszego ucznia. W czasie wakacyjnym zwiedzał młody teolog ośrodki ruchu słowiańskiego: Kraków, P ra gę, Berno, stolicę Serbów łużyckich, Budziszyn, gdzie nawiązał kontakt z dowódcą i obrońcą Łużyczan, dr Muką, z którym korespondował przez długie lata. Był również dobrym przyjacielem d r Wolfa, dyrektora biblioteki narodowej w Pradze. Należał także do Towarzystwa Akademików Górno-Ślązaków w Wrocławiu, które miało swoje zebrania koleżeńskie w hotelu Dorna przy ulicypiaskowej pod numerem 18. Z całym zapałem brał udział w pracach naukowych tego stowarzyszenia, pełniąc obowiązki sekretarza aż do dnia 1 stycznia 1896 roku. W roku 1895 wygłosił na zebraniach dwa referaty: O początkach i rozwoju języka polskiego oraz Przysłowia ludu gómo-śląskiego. Po ukończeniu studiów teologicznych otrzymał święcenia kapłańskie dnia 11 czerwca 1898 roku. Należał do diecezji ołomunieckiej. Aż do roku 1906 pracował młody kapłan między ludem morawskim w Branicy, Hulczynie i Ludgierzowicach. Bez wszelkiego wynagrodzenia objeżdżał szkoły ludowe rozleg-

12 Str. 112 Ziemia Rybnicka N r 5 łych parafij i udzielał dziatwie morawskiej nauki religii w języku morawskim, który doskonale znał z domu. Żeby lepiej zrozumiały dzieci prawdy wiary, uczył je czytać i pisać za pomocą znanego podręcznika w języku morawskim, po raz ostatni wydanym w Raciborzu 1871: Slabikarz a czjtanka pro menssj djtky. (Ten sam elementarz był też w użytku w tworkowskiej szkole w połowie przeszłego wieku.) Rozdawał za darmo dzieciom książki nabożne morawskie, uczył je śpiewać pieśni pobożnych i ludowych. Jeszcze teraz starsi posiadają jako drogie pamiątki po welebnym paterku książeczki: Sbirka oblibenych nabożnych pisni nasseho lidu" albo M a 1 y Kancional Pisni a Modliteb pro mladeż krzestansko u". Chętnie opowiadał dzieciom bajki św. Cyryla, wydane po polsku przez tworkowskiego proboszcza ks. Perżicha, a tłumaczone również na język morawski przez księdza Metodego Halabalę w Rajhradzie. Taka działalność w duchu narodowym nie podobała się władzom świeckim. Częste upomnienia i przestrogi nie zraziły młodego paterka w swej pracy uświadamiającej. I stało się, co mu nieraz przepowiadano: Na Śląsku jest samodzielne stanowisko duszpasterskie dla ks. Koziełka wykluczone! Znienacka zjawił się inspektor szkolny z Opola i znalazł corpus delicti: Kratk y n a v o d ke svate zpovied i", krótki podręcznik do nauki o świętej spowiedzi. Zrobiono z tego olbrzymią aferę: protokoły, wywiady, a na koniec oświadczenie generalnego wikariusza Ster ca: Wiemy, że ksiądz jest Słowianinem. U nas nie może ksiądz liczyć na posadę proboszczowską! Oto podaję urywek z książki Jana Vyhlidala Pod Żezlem kralu pruskych!" Na stronie 55 ff. opisuje autor pracę ks. Koziełka dla morawskich parafian i smutny epilog jego ofiarnej działalności na niwie narodow ej:...narodil se v Bavorovie, mladl prożil v Jarohnievi, universitu sfudoval ve Vratislavi. Jako kapłan pusobil po dvie leta 1898 do 1900 ve Branic! u fararze Jos. Nathana, nyniejsiho gen. Vikarze, jsouciho tehdy toho przesviedczeni, że s Moravci bude lepe, kdyż se poniemczi! Odtud dostał se do Hluczina, a tam przisel do konfliktu se szkol, urzady na udani uczitelovo, że użiva czeskych brożur Kratky navod ke svate zpovied i" przi przipravie ke svatosti pokani. Przivolany okresni inspektor a vladni rada s Opoli naszli ona corpora delicti, a udali provinieni kaplanovo tehdejszimu gen. vikarzi Sterzowi v Ketrzi. Ten przedvolav si vinnika, zahrzmel mu do dusze: W i r w i s sen, dass Sie slavisch gesinnt sind. Die Regierung wird Sie ganz unterbuttern. Bei uns können Sie auf Anstellung als Pfarrer nicht mehr rechnen! to jest: My vime, że jste Slovan. U nas ne mużete se stati fararzem! Toż niezbyvalo mu nic jineho, neż vyhledati si misto fararzske mezi lidem polskym, vszak laska k lidu moravskemu utkviela mu hluboce v srdei a horlivie pro jeho uviedomieni pracuje." Za radą dobrych i życzliwych przyjaciół zwrócił się ks. Koziołek do biskupa wrocławskiego z prośbą o inkardynację do swej diecezji. W łaśnie wakowało probostwo w Goczałkowicach. Ponieważ się nikt o tę ubogą parafię nie ubiegał, otrzymał ją ks. Koziełek bez wielkich trudności. Inwestytura n a stąpiła dnia 26 września 1906 roku. W pobliskiej Pszczynie był wtedy jego brat Alojzy wikarym. W roku 1908 nawiedziło parafię straszne nieszczęście: krewniany kościółek spłonął doszczętnie. Na jego miejscu zbudował ks. Koziełek nowy, okazalszy, a gdy wszelkie prace już były ukończone, opuścił Goczałkowice i przeniósł się do pobliskiej Łąki. Dnia 22 marca 1911 roku został w uroczysty sposób wprowadzony. Przez lat trzynaście poświęcił swe siły parafianom w Łące. W wolnych od zajęć duszpasterskich chwilach pra-

13 N r 5 Ziemia Rybnicka Str. 113 cował naukowo, brał udział w pracach oświatowych, osobliwie w czasie plebiscytu, i pisywał artykuły dla miesięcznika Głosy znad O dry : O pierwszych mieszkańcach Śląsk a. 1919, rocznik II, nr 4, strona Podpisał się Loncensis. M a teriał czerpał z Palackiego Dejiny narodu czeskeho, cytuje dalej Tacyta, Liwiusza, Strabona etc. W ierzb a. 1920, rocznik III, nr 4, str. 167 ff. Praca ludoznawcza, bardzo ciekawa i wielce oryginalna. W e lehrad, kolebka chrześcijaństwa między Słowianam i. 1922, rocznik V, nr 1, str Autor podpisuje się Kozelek. Przy tym studium opiera się na dziełach czeskich uczonych, a osobliwie na pracach naukowych w czasopiśmie N a s z Domov oraz Sbornik V e 1 e h r a d s k i, które abonował. Staropolskie gry dziecinne. 1922, rocznik V, nr 2, str. 44 ff. Jest to zbiór zabaw ludowych, rozpoczęty wspólnie z Józefem Jagło jeszcze w czasie studiów wrocławskich. Gdy ks. prof. Korzonkiewkz wydawał dzieło uczonego Chorwata dr Franciszka Grivca o św. M etodym i Cyrylu, dołączył do polskiego wydania jako suplementum pracę ks. Koziełka p. t. Pomniki działalności ś w. Cyryla i Metodego na Śląsk u". W roku 1923 obchodził swój srebrny jubileusz kapłański. Wtedy wyjechał do Gniezna, by nad grobem św. Wojciecha, biskupa praskiego, odprawić mszę świętą dziękczynną. Jako ostatni pocałował głowę św. W ojciecha, bo kilka dni później została cenna relikwia skradziona. Rok później objął parafię M ała Dąbrówka pod Katowicami, gdzie mimo tru d niejszej pracy duszpasterskiej o studiach slawistycznych nie zapomniał. Przede wszystkim ubolewał nad uciemiężeniem przez rząd niemiecki ludu morawskiego. W spierał starego Moslera, kopidoła baboiowskiego, przy zbieraniu przedmiotów etnograficznych z okolicy Baborowa. By nieść pomoc nieszczęśliwym Morawianom, zorganizował Kółko Inteligentów Baborowskich. Na jego wezwanie przystąpili do kółka akademicy pochodzący z Głubczyckiego, a pracujący na terenie Górnego Śląska, a mianowicie 3 księży, 2 lekarzy, 2 profesorów gimnazjalnych, 1 inżynier. Wyżej wspomniany J a n Vyhlidal pisze, pełen uznania dla inicjatywy polskich uczonych, o tym związku: Za hlomozu valeczneho a poprzevratoveho nikdo si toho v Opavie nevszimi acz maji do prvni diediny hlubczicke % hodiny ani v Olomouci, tim menie v Praze, aż domoroda inteligence, pusobici v Polsku, na to bezpravi verzejnost polskou i czeskou upozornila. Inteligenti tito poctem 9 utvorzili 12 kvietna 1927: S polek slovanskych inteligentu z kraje hlubczickeho v Prus. Slezsku. Jehoż uczelem jest hajiti prav obyvatelstva slovanskeho na Hlubczicku. Za prvniho przedsedu zvolili si nadszeneho Slovana Jana Kozelka, fararze v Male Dombrovce u Katovic. (L. c., str. 55.) Sterany pracą i chorobą, przeszedł w roku 1931 w stan spoczynku i udał się do Knurowa, gdzie zamieszkał w gościnnym domu swego brata Alojzego. Tu w gronie kochanych krewnych i konfratrów znów wrócił do zdrowia, tak że nawet mógł wyruszyć z pielgrzymką do Wiecznego Miasta. Powoli jednak siły coraz to więcej go opuszczały. A jednak, choć schorzały i cierpiący, interesował się jeszcze zagadnieniami świata słowiańskiego. Cenne otrzymałem od niego wskazówki dla prac regionalnych, a na ostatku podarował mi część swoich książek, przede wszystkim dzieła odnoszące się do tak zwanej Porta Moravica. W wielkiej bibliotece w Katowicach, tak mi powiedział, byłyby moje kochane książki tylko kroplą w morzu, a w waszym zbiorze będą miały swoje znaczenie! Krótko przed śmiercią odwiedził staruszek jeszcze raz wszystkich swoich przyjaciół w Rybniku, którzy o nim pamiętali w jego chorobie. Była to zarazem wizyta pożegnalna, bo niedługo potem, dnia 20 listopada 1938 roku, zasnął w Panu. R. I. P.!

14 Str. 114 Ziemia Rybnicka N r 5 Zestawienie książek podarowanych przez ś. p. ks. Jana Koziełka dla zbiorów Silesiaca o. Drobnego w Rybniku: Dr Gregoris Kalemkiar: Precatio pro Universa Ecclesia ex sacra Liturgia S. J. Chrysostomi. Vindobonae, Rituale Sacramentorum. Vilnae, Typis Academiae Soe. Jesu, A. D. MDCXLVII. Schematismus cleri archidioecesis Strigoniensis pro anno a Christo Nato Strigonü, Dr Duda Franciszek: Narodowy charakter czeski. (Cieszyn) Dr Dvornik Fr.: Żywot św. Wacława. Praga, Kwietniewski Arnold J.: T. G. Masaryk, życie i dzieła. Frysztat, Magiera Jan: Od Białej Góry do Republiki Czechosłowackiej. Kraków, Dr Amerling Kareł: Jan Ewangelista Purkynie. Praha, Bena Lev: Den v Opavie. Brno, Bena Lev: Hluczinsko. Brno, (Bezrucz): Slezske Piśnie. Praha, Bitnar V., dr Kratochvil, Pacovsky E., Hrachovsky: Meditace, miesicznik pro literaturu, umieni a filosofii, rocznik II, Praha. Dr Borovy Klement: Sv. Jan Nepomucky. Praha, Dresler Vaclav: Polsko a Polaci. P ra ha, Götz Fr.: Struczne diejiny literatury czeske. Brno, Dr Grivec Fr.: Byzantske pojimani cirkevniho prvenstvi a jednoty Doctrina Byzantina de primatu et unitate Eoclesiae. Przelożil M. Chudoba. Kromierziż, Dr Grivec Fr.: Ob 1100-letnici sv. Cirila. Ljubljana, Dr Grivec Fr.: Pravoslavi. Ze slovinskeho rukopisu przelożil M. Chudoba. Kromierziż, Dr Grivec Fr.: Slovanszti Aposztole sv. Cyril a Metodiej. Przelożil Fr. Jemelka. V Olomouci, Halabala P. Method: Apolog mravne... Z latiny przelożil a przeduclouvou i poznamkami opatrzil... Brno, Hanzelka Fr.: Rodinna Katolicka Czitanka. V Nov. Jiczinle, H istoria literatury (podręcznik). Hruby Vienceslav: Kdy se usadili Slovane v zemich czeskoslovenskych. Opava, H. J.: Sbirka obllbenych nabożnych pisni nasseho lidu. Hulczin, Dr Janko Jos.: O pravieku slovanskem. Praha, Jasnin V.: Cyprian Lelek, najprzedniejszi kniez-buditel-uczitel a zastance Moravcu. Opava, M oravan (kalendarz z roku 18807). Kalendarz Moravec na rok Opava. Dr Kapras Jan, universitetni pro!.: Z diejin Czeskeho Slezska. Opava, Katalog czislo I: Publikace o Czeskoslovensku v ciizich jazycich. Praha, Konviczky Fr.: Pam atnik Palackeho. (Praha) Kozel Vaclav: Czteni o svetem Janu Nepomuckem. Czeske Budiejovice, Kubalek J.: Unas, Slabikar pro miesta. Praha, Mariańska Drużina a idea Cyrillo-Methodiejska. Kromierziż, Dr Martinek Vojtiech: Frantiszek Slama, slezsky buditel, slezsky lidovy spisovatel. Opava, M asaryk T. G.: Nova Europa Stanowisko slovanske. Praha, M asaryk T. G.: Slovane po walce. P ra ha, M asaryk T. G.: Student a politika. P ra ha, Masaryk T. G.: Sviet a Slovane. Praha. Miczan V lad.: Czeska emigrace v P olsku a na Volyni. Brno, Miczan Vlad.: Za Zarzi Kalicha v Cizinie. Brno, Miczan Vlad.: Ve vyhnanstvi O czeskych emigrantech v Prus. Slezsku na O polsku a Strzelinsku. Brno, Mikolasz J. L.: Kytice slezskych kolęd. Sbirka 40 kolęd lidovych z Tieszinska. N asbiral a uprawił... Kromierziż, Myslivec Fr.: Nasz narodni kroj. O pava, Myslivec Fr.: Piesniczky Moravcu z Hluczinska a Hlubczicka. Do tisku upravil... Opava.

15 N r 5 Ziemia Rybnicka Str. 115 O tto J.: Tieszinsko. Vydal... Praha. Pekarz Josef: Svaty Vaclav. Praha, Petru Vaclav: Czitanka pro niższl trzidy strzednich szkol. Sestavil... Praha, Petru Vaclav: Czitanka pro niższl trzidy strzednich szkol. Sestavil... Praha, Piśnie przileżitostne a zabavne. Tiskem Karla Navratha w Hulczinie. (Alfabetem gotyckim.) Poutni kostel sw. Krziże u We!. Petrowic (w okresu Ratiborskem). (Alfabetem gotyckim.) Prasek V.: Diejiny knizetstvi Tieszinskeho. Opova, Prasek V.: Diejiny kraje Holasovske czili Opavskeho. Opava, Prasek V.: Historicka topografie zemie Opavske. Opava, Pravidla hledici k czeskemu pravopisu a tvaroslovi. Praha, Sbomik svatomethodiejsky. Przipravne pouczeni k roku jubilejnimu Brno, Schranil J.: Ukazky pravekeho umleni z Czech. Uvod a poznamky napsal... Praha. Slabikarz a czitanku pro menssi ditky. W Ratiborzi, (Ostatni elementarz morawski, drukowany na b. Śląsku Pruskim. Pisany szwabachą.) Sorm Ant.: Svatovaclavsky Kalendarz. Praha, (Sorm A.:) Sv. Vaclav a ditky. (Praha, 1929.) Dr S tej skal Fr.: Svaty Vaclav, jeho żivot a ucta. Praha, Stuparsky Rudolf: Cyrillo-Methodiejskie Paprsky. Baśnie od... Velehrad, Stypa Jos.: Viestnik Matice Opavske vienovany kulturnim a viedeskym potrzebam slezskym. Porzada... Rok 1923, czislo 29. Tenora Jan: Żivot sluhy Bożiho P. M artina Strzedy. Brno, Uprka Jos.: Vazani satku. Dil. I. Kromierziż. Vaszek Ad. E.: Hraniczne Kameny. Powidka z dob anekse Slezska a naszich Moravcu Pruskem (1742). Praha, Vaszek Ad. E.: Hlasy Bezruczovy zemie. Red. a vydava... Czis. 1. O Ratiborzsku. Mor. Ostrava. Jak wyżej. Czis. 2. Narodni obrozeni naszich Moravcu v byv. Pruskem Slezsku. Jak wyżej. Czis. 4. Piśnie naszich Moravcu za Opavici. Vaszek Ad. E. a red. Emil Vrchovecky: Mistopisny pruvodce po Moravskem Ratiborzsku. Vavro uszek Boh.: Malebne Slovensko. Praha, Vevoda Jos.: Nasz Domo v. Nejlaciniejsz! czasopis obrazkovy a zabavno-pouezny pro lid. Red. a vyd... Rocznik X. Zabrzeh, Jak wyżej. Rocznik IX Ve Vyhnanstvi. Brno, Vodiczka Fr.: Maly Kancional. V Olomouci, Vychodil Jan: Popis velehradskych pam atnosti. Velehrad, Vyhlidal Jan: Czechove v Pruskem Slezsku. Praha, Vyhlidal Jan: Nasze Slezsko. Praha, Vyhlidal Jan: Pod perutiemi pruskeho orla. Opava, Vyhlidal Jan: Pohadky a povlesti z H a ne. V Drahotuszich-Hranicach. Vyhlidal Jan: Prusky sniem a Moravci na Ratiborsku. Opava, Vyhlidal Jan: Slezska svatba. Opova. Vymazel Fr.: Staroslovansky (Starobulharsky). Praha, Za Masarykem. Volne sdrużeni klasu. Setba Zukal Jos.: Pamieti Opavske. Opava, Żalud Aug.: Czeska vesnice. Praha, Boenisch: Beiträge zur Heimatskunde. Leobschiitz, Festschrift zur Feier des hundertundfünf zig jährigen Bestehens des königlichen katholischen Gymnasiums zu Leobschiitz. Leobschiitz, Führer durch die schlesische Landeshauptstadt Troppau. Troppau, Gnielczyk Hugo: Leschwitzer Kalender für das Jahr Leobschütz.

16 Str. 116 Ziemia Rybnicka N r 5 Hofrichter Rob., Rektor: Geschichtliche Einzelbilder der Stadt Leobschütz. Leobschütz, Hofrichter Rob., Rektor: Geschichtliches des Kreises im allgemeinen. Leobschütz, Hofrichter Rob., Rektor: Geschichtliches der einzelnen Ortschaften des Kreises Leobschütz. Leobschütz, Hofrichter Rob., Rektor: Im Kampfe um unsere Heimat Oberschlesien unter besonderer Berücksichtigung des Kreises Leobschütz. Leobschütz, Hofrichter Rob., Rektor: Unsere Heimat während des Weltkrieges und in der Nachkriegszeit. Leobschütz. Dr. Luchs Hermann: Schlesische F ürstenbilder des Mittelalters. Breslau, Jungmann Emanuel: Die Prophezeiung des blinden Jünglings über die Zukunft des tschechischen Staates Kleiber Heinrich: Die merkwürdigsten Begebenheiten aus der Geschichte der Stadt Leobschütz. Leobschütz, Oberglogau - Sonderhaft. 7. Jahrgang. 3. Heft Schematismus oder Statistik des Bistums Breslau. Breslau, Schneider Bruno: Festschrift zum hundertjährigen Jubiläum der Kosmützer Kirche. Dr. Schwarz: Königliches evangelisches Gymnasium zu Ratibor. Bericht über das Schuljahr 1912/1913. Ratibor, Snopek Fr.: Die Slavenapostel. Kremsier, Silva rerum (w języku niemieckim i łacińskim). Dr. Troska Ferdinand: Geschichte der Stadt Leobschütz. Leobschütz, Vogt Eduard: Aus alten Tagen. Geschichtsbilder aus der Vergangenheit des Kirchspiels Sabschütz in O berschlesien. Leobschütz, W eitzel Augustin: Besiedelungen des nördlich der Oppa gelegenen Landes. Leobschütz, Likwidacja książęcych folwarków w Rybniku i na Smolnej w roku (Akta starościń sk ie: S ectio IX, Volumen I, Caput II, ab anno 1859). W roku 1788 odkupił rząd pruski dawniejszy majątek książąt rybnickich od rodziny hrabiowskiej Węgierskich za talarów i 500 dukatów H ucznego. Stary zamek piastowski zamienił rząd na przytułek dla inwalidów armii pruskiej, a folwarki wydzierżawił dzierżawcom generalnym. Gdy w pierwszej połowie XIX wieku nastąpiła separacja i zniesienie dawniejszych serwitutów, zgłosili obywatele rybniccy swoje pretensje do lasów książęcych, z których na podstawie starego przywileju pobierali wolny opał i budulec. Rząd wtedy w zamian za zrezygnowanie z praw do drzewobrania wolnego ( freie Holzgerechtigkeit") podarował obywatelom ostatnie resztki m ajątku po Piastach rybnickich recesem z dnia 12 stycznia 1851 roku, a mianowicie zabudowania dworskie wzdłuż ulicy Dr Grażyńskiego oraz cały folwark zbudowany na terenach obok drogi prowadzącej do Zebrzydowic, gdzie kilka lat temu powstała kolonia kolejowa, obdarzona egzotyczną nazwą M aroko. Licytacja zabudowań odbyła się w dniach 15 do 19 grudnia 1855 roku. Jako zastępcy prawni obywateli uprzywilejowanych byli obecni: żyd Abraham Hirschei Freund, Polonius, kupiec, Gierich, kupiec, Nalepa, mistrz powroźniczy, oraz Oton de Marklowski, ostatni szlachcic rybnicki, z strony m agistratu Idzikowski; jako kupujący żyd Loebel Freund, naczelnik poczty Józef Lustig, kupiec Maurycy Prager, żyd, Jan H a

17 N r 5 Ziemia Rybnicka Str. 117 ber, lekarz lecznicy brackiej, rzeźnik Matejka, fabrykant skóry Haase, żyd, piernikarz Sobczyk, Ferdynand Leks, Beniamin Rittau, dziedzic Fryderyk Rabe, piwowar Louis Müller. Ze strony rządu był obecny komisarz Kummer, a protokół prowadził zaprzysiężony Rehhahn. Na stole był wyłożony plan sytuacyjny obu folwarków, narysowany przez mierniczego Meera. Po zapoznaniu się z rysunkiem i warunkami licytacji przystąpiono do wywoływania obiektów: 1. Dom amtowego. Budynek masywny, przybudowana kuchnia, obora m a sywna, do tego 45 prętów kw adratowych podwórza i 97 prętów kwadratowych ogrodu. Cena talarów. Zakupił amtowy Filip Sfrutz. 2. Sypanie murowane i miejsce budowlane 26 pr. kw. przy zamku kupił żyd Loebel Freund za 900 talarów. 3. Szopa wiązarkowa z placem 13 prętów kw. oraz ogrodem 80 pr. kw. za 240 talarów kupił Loebel Freund. 4. Dworska szopa pożarnicza objętości 2 pr. kw. dostała się również Freundowi za 60 talarów. 5. Dom urzędniczy masywny, kryty szędziołami, z obejściem 51 pr. kw. i ogrodem owocowym 69 pr. kw. nabyli naczelnik poczty Józef Lustig i żyd Maurycy Prager za 945 talarów. 6. Mieszkanie stawowego masywne i podwórze 12 pr. kw. oraz ogród 139 pr. kw. nabył lekarz bracki Jan H aber za 370 talarów. 7. Piwnicę między browarem i chlewem kupił również Jan Haber za 17 talarów. 8. Sypanie na folwarku Smolna z obejściem 125 pr. kw. i 21 pr. kw. roli nabył H aber za 900 talarów. 9. Tak zwaną tarlicę, czyli mędlicę do łamania lnu przy zamku, budowę wiązarkową, 15 pr. kw. wielką, a z obejściem 148 pr. kw., nabył masarz M atejka za 236 talarów. 10. Stodoły dworskie przy ulicy Dr G rażyńskiego, naprzeciw zboru protestanckiego, o murowanych filarach, słomą kryte, objętości 84 pr. kw., otrzymał właściciel garbarni Ferdynand Haase za 900 talarów. 11. M iejsce budowlane między stodołami przy zamku, 19 pr. kw. objętości, nabył kowal Tomasz Wróblik za 155 talarów. 12. Stodołę naprzeciw sypania przy zamku i obejście 99 pr. kw. dostał za 781 talarów piernikarz Sobczyk. 13. Stajnię masywną obok wjazdu dc dworu oraz połączony z nią chlew i wozownię z obejściem 1 morga i 46 pr. kw. kupił mistrz ciesielski Jan Idzikowski za talarów. 14. Stajnię po lewej stronie przy u jeździć do dworu oraz naprzeciw położony chlew z 1 morgięmi i 11 prętami kw. ornej gleby kupił lekarz H aber za 945 talarów. (Na numerach 13 I 14 znajdują się obecnie Miejskie Zakłady T echniczn e.) 15. Dom mieszkalny dla urzędników na folwarku Smolna oraz masywną oborę z obejściem 222 pr. kw. zakupił za 910 talarów ekonom Ferdynand Leks z Radoszów. 16. Stodoła drewniana tamże oraz podwórze 109 pr. kw. dostała się m a sarzowi Beniaminowi Rittau za 600 talarów. 17. Owczarnię murowaną, słomą krytą, z podwórzem 94 pr. kw., ogrodem 167 pr. kw., polem 101 pr. kw., nabył Fryderyk Rabe, dziedzic na Krzyżkowicach, za 665 talarów. 18. Wozownię, na sposób wiązarkowy budowaną, kupił również Rabe za 40 talarów. 19. Browar zamkowy, masywny, chlew murowany, 150 pr. kw. podwórza i 100 pr. kw. ogrodu zakupił żyd Louis M üller za talarów. Po skończonej licytacji oświadczono nabywcom, że biorą na siebie wszystkie prawa i wszelakie ciężary z tymi obiektami połączone oraz obowiązek przyłączenia się za zgodą rejencjl do gminy miejskiej. Wszyscy obecni własnoręcznym podpisem powyższe zatwierdzili.

18 Str. 118 Ziemia Rybnicka N r 5 Sprawy prawne z nabyciem budynków i gruntów pańskich połączone oraz sp rawa przyłączenia tych obiektów do gminy miejskiej wymagały jeszcze wiele zabiegów. W tym celu odbył się termin dnia 1 marca 1860 roku na ratuszu w obecności komisarza rządowego, ra d cy rejencyjnego Äckermanna, zastępców miasta w osobach radcy Sacka i kupca Lustiga, deputowanych ze strony obywateli uprzywilejowanych w osobach ra d nego miasta Otona de Marklowskiego, burmistrza dawniejszego Fritza, rzeźnika Matejki, karczmarza Freunda, kupca Giericha i mistrza powroźniczego N a lepy. Jako rzeczoznawca brał udział w obradach inspektor budowniczy Linke z Raciborza. (Linke był architektem, i to nadzwyczaj zdolnym. Pierwszym jego dziełem był kościół parafialny w Pogrzebieniu, ostatnim wspaniała budowa zboru cesarskiego w Berlinie.) Przedmiotem obrad była sprawa przyłączenia dawniejszych obwodów dworskich, czyli inkomunizacja jak protokół zaznacza takowych do gminy miejskiej. Po dłuższych pertraktacjach uchwalono: 1. Dawniejsze książęce folwarki: Zamek Rybnik i Smolna są częścią gminy miejskiej. 2. Mieszkańcy tych obszarów przejmują na siebie wszystkie prawa i wszystkie ciężary połączone z posiadaniem obywatelstwa miejskiego. 3. Miasto przejmuje wszystkie podatki, jak podatki gruntowe, powiatowe i komunalne. 4. Miasto bierze na siebie utrzymanie dróg, mostów i kanałów oraz mostu podanego w katastrze pod nr 465 jako też wodociągu prowadzącego z Buko wk i do zbiornika przed domem Strutza, dalej rury wodociągowej pod przykopą młyńską aż do stawu młyńskiego oraz czyszczenie przykopy młyńskiej, jak daleko przepływa przez teren dworski. Wszyscy obecni zgodę swoją wyrazili przez własnoręczny podpis. Bezpośrednio po zamknięciu protokołu wpuszczono do sali obrad wszystkich nabywców dawniejszych obiektów dworskich. Przed komisją inkomunizacyjną stanęli: Prager, Lustig, Matejka, W róblik, Haase, Sobczyk, Rittau, Idzikowski i Louis Miiller. M istrz ciesielski Idzikowski i piwowar Miiller, który za bezcen nabył wspaniały browar zamkowy, zaprotestowali przeciw przyłączeniu gminy zamkowej do miasta. Oświadczono demonstrantom, że nabywców m ajątku dworskiego obowiązuje 5 kontraktu kupna, który przewiduje wcielenie tych obszarów do gminy m iejskiej. O statni term in dla uregulowania sprawy inkomunizacyjnej odbył się dnia 27 kwietnia 1860 roku. Obecni byli: zarządca lasów państwowych, radca rejencyjny Ackermann, burmistrz Gruchel, radni miejscy Sack i Lustig, deputowani obywateli uprzywilejowanych: Oton de Marklowski, aptekarz Ferdynand Fritze, kupiec Józef Urbańczyk, kupiec August Gierich, powroźnik Józef Nalepa, stolarz Franciszek Polonius, karczmarz H irschel Freund. Uchwalono: 1. Inkomunizacja nastąpi z dniem 1 lipca 1860 roku. 2. Miasto bierze na siebie wszystkie ciężary tych obszarów. 3. Jako wynagrodzenie otrzymuje miasto ze strony inkomunizowanych obywateli zamku Rybnik i folwarku Smolna: 1. list zastawny śląski na talarów w walucie złotej albo 865 ta larów w srebrze; 2. hypotekę talarów umieszczoną na posiadłości pani de Lippa, wdowie po Strutzu; 3. w kapitałach 135 talarów curant z dnia 1 lipca 1860 roku; 4. obszar zwany Bukówka obok posiadłości Idzikowskiego i Langera, objętości 9 morgów 145 pr. kw. roli, łąki i stawu; 5. staw zwany Skrzyszów, objętości 6 morgów 114 pr. kw.; talarów w kapitale na utrzymanie drogi od bóżnicy aż do tak zwanej mędlicy;

19 N r 5 Ziemia Rybnicka Str kilka kawałków ziemi: a) przy dworcu kolejowym pod nr 43 a: 77 prętów kw., b) nr 44 b: 1 mórg 120 prętów kw., c) nr 108: 6 morgów 37 pr. kw., t. zw. nowy staw, d) nr 18: 100 pr. kw. wzdłuż toru kolejowego, e) nr 66: 2 morgi 166 prętów kw. łąki, f) na Smolnej nr 176: 57 pr. kw. Prócz tego przypadają miastu dwa domy uprzywilejowane. T o jest ostatnia karta historii majątków piastowskich księstwa rybnickiego. METRYKI PSZOWSKIE. Najbogatsze źródło wiadomości historycznych dla naszej okolicy stanowią tak zwane metryki parafialne, w które proboszczowie sumiennie i starannie zapisywali śluby małżeńskie, chrzty i pogrzeby swoich parafian. Takie) księgi urzędowe były przepisane przez ustawy soboru trydenckiego. Częste wizytacje kanoniczne, przeprowadzane bądź to przez dziekana, bądź też przez komisarzy biskupich, czuwały nad sumiennym prowadzeniem ksiąg metrykalnych. Dlatego uważa je badacz przeszłości ja ko zupełnie pewne dokum enty historyczne. Najstarsze tego rodzaju księgi sięgają do pierwszej połowy XVII wieku. Dawniejsze, jeżeli istniały, zaginęły w pożarach i burzach wojennych. Pierwsze metryki chrzestne posiada kościół parafialny w Żorach, bo tom pierwszy obejmuje lata 1629 do Rybnickie metryki rozpoczynają się z rokiem (Najstarsze m etryki znajdują się w kościele Marii Magdaleny we W rocławiu, pochodzące z roku 1542.) Pszowskie metryki założył wielebny ksiądz pleban Gregorius Ignatius Pańczośnik w roku (Metrica Baptisatorum sub Reverendo Domino Patre Gregorio Ignatio Ponczosik anno 1692.) Pierwsze metryki, rozpoczęte przez niego w roku 1690, spłonęły wraz z szkołą w roku (M etrica pro anno 1690 et 1691 dum schola conflagrasset, copulatorum combusta est.) Ks. Pańczośnik urodził się w Rybniku w roku 1653, był po wyświęceniu kapelanem w Pszowie i został tam po śmierci proboszcza W ańka duszpasterzem tej parafii. Wprowadzony został dnia 19 czerwca 1686 roku, a umarł dnia 12 października 1724 roku. Od roku 1692 posiadamy więc pełnowartościowe dokumenty o dawniejszych rodzinach pszowskich. ( Die Kirchenbücher Schlesiens, wyd. Wrocław 1902, na stronie 53 podawają mylnie rok 1728.) Z tych metryk wybieram co ciekawsze zapiski, odnoszące się do rodzin szlacheckich i ważniejszych osobistości w parafii, jak nauczycieli, sołtysów itp. Przeważa w notatkach język morawski, a to w narzeczu raciborsko-opawskim. Podaję w pisowni oryginalnej, przy czym zaznaczam, że litera g wymawia się jako j. Dalej jest język łaciński, a ostatecznie, za panowania pruskiego, język niemiecki. Rozpoczynam więc metrykami chrzestnymi m aja 1693 okrzczen gest Antonius Franciscus. Otecz geho Urozeny Pan Jan Niewiadomski, materz Anna. Patrini - kmotrowie: Grzegorz Krakowczyk, a pani Laryska. (Jan Niewiadomski był jeszcze 1722 hetmanem pszowskim.) m aja 1694 okrzczena M aria Josepha. Otecz gegij Urozeny Pan Jan Niewiadomski, m aterz Anna. Kmotrowie: Illustrissimus Baro Carolus Gabriel Węgierski a Maria Welczkowna urozena Prażmowna czerwca Okrzczen Ernest Wencel. Otecz Jan Niewiadomski, materz Anna. Kmotrowie: Tomasz Mika ze Syrinie, Jan Koźlik z Dołów a Katarina Krakowczyczka.