Walory przyrodnicze parku przypałacowego w Rydzynie (pow. leszczyński)

Transkrypt

1 ZBIGNIEW CELKA, ALINA SZYSZKA Zakład Taksonomii Roślin, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań, al. Niepodległości 14 Walory przyrodnicze parku przypałacowego w Rydzynie (pow. leszczyński) Miasto Rydzyna położone jest na Wysoczyźnie Leszczyńskiej, która wchodzi w skład makroregionu Niziny Południowo-Wielkopolskiej (Kondracki 1998). Teren Wysoczyzny Leszczyńskiej posiada wybitnie rolniczy charakter. Mimo przewagi agrofitocenoz, stanowiących około 60% powierzchni, okolice Rydzyny pozytywnie wyróżniają się dość dużą lesistością (prawie 20%). Pierwsze wzmianki o Rydzynie pochodzą z XV w. Istniał wtedy w mieście zamek, na murach którego wzniesiono w latach barokową rezydencją Leszczyńskich. Po wschodniej stronie pałacu założono w XVII w. park w stylu francuskim, m.in. z nisko strzyżonymi żywopłotami i symetrycznie biegnącymi wzdłuż fosy alejkami. Jego powierzchnia wynosi dziś około 6 ha. W ciągu wieków park ulegał kolejnym przeobrażeniom, aby na początku XIX w. zostać przekształconym w park w stylu angielskim (pejzażowym), z łukowatymi i falistymi liniami alei oraz z naturalnymi ugrupowaniami drzew i krzewów w mniej lub bardziej zwartych skupieniach przeplecionych trawnikami z otwartymi widokami na otaczający krajobraz. W XX w. dwie kolejne wojny światowe poczyniły znaczne szkody w drzewostanie parku. Wyginęły prawie wszystkie drzewa i krzewy egzotyczne, pozbawione opieki, wycięto także wiele kilkudziesięcioletnich, cennych drzew (Preibisz 1938, Oituszewski 1952). Park w Rydzynie został wpisany przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków do rejestru chronionych parków zabytkowych. Współcześnie na opisywanym terenie występuje prawie 300 gatunków i odmian roślin, z czego ponad 60 to drzewa i krzewy nasadzone przez człowieka. Wśród form drzewiastych znaleźć tu można stare dęby szypułkowe Quercus roburi lipy drobnolistne Tilia cordata, o obwodach przekraczających 4 m. Buk zwyczaj- 69

2 Rye. 1. Rozmieszczenie owocującego b l u s z c z u pospolitego Hedera helix w p a r k u w Rydzynie. 1 - s t a n o w i s k a b l u s z c z u, 2 - fosy i sadzawka, 3 - ścieżki - T h e d i s t r i b u t i o n o f f r u i t i n g Hedera helix i n Rydzyna p a r k. 1 - i v y locations, 2 - ditches a n d p o n d, 3 - p a t h s n y Fagus sylvatica o obwodzie 3,4 m, u z n a n y za p o m n i k o w y, j e s t już dziś uschnięty. Wiosną p a r k p o k r y w a się k o l o r o w y m k o b i e r c e m geofitów. Masowo kwitną m. i n. gwiazdnica w i e l k o k w i a t o w a Stellańa holostea, zawilec gajowy Anemone nemorosa, zawilec żółty A. ranuculoides, ziarnopłon w i o s e n n y Ficańa verna, fiołek R i v i n a Viola nviniana, fiołek w o n n y Viola odorata i złoć żółta Gagea lutea. O b s e r w o w a n o również małą p o p u l a cję r z a d k o notowanego pięciornika wiosennego Potentilla neumanniana. Na uwagę zasługują g a t u n k i rzadkie i zagrożone w Wielkopolsce ( Ż u k o w s k i, J a c k o w i a k 1995). Są to: k l o n p o l n y Acer campestre, k o n i e t l i c a łąkowa Tńsetum flavescens i złoć p o l n a Gagea arvensis. Z roślin c h r o n i o n y c h stwierdzono goździk k r o p k o w a n y Dianthus deltoides, konwalię majową Convallana majalis, śniedek b a l d a s z k o w a t y Ornithogalum umbellatum, porzeczkę czarną Ribes nigrum, kalinę koralową Vibur num opulus i bluszcz p o s p o l i t y Hedera helix. O b s e r w o w a n o także populację c y m b a l a r i bluszczykowatej Cymbalańa muralis i z a n o k c i c y m u r o w e j Asplenium ruta-muraria, które występują już od kilkudziesięciu l a t w szczelinach m o s t u i n a z a m k o w y c h s c h o d a c h. Do osobliwości p a r k u należy zaliczyć liczną, kwitną cą i owocującą populację b l u s z c z u pospolitego Hedera helix. Bluszcz pospolity j e s t j e d y n y m przedstawicielem r o d z i n y a r a l i o w a t y c h Araliaceae oraz jedną z n i e w i e l u n a s z y c h l i a n. Na70

3 leży do elementu łącznikowego atlantycko-środkowoeuropejsko-śródziemnomorskiego (Zając A., Zając M. 1997). W Polsce związany jest ze zbiorowiskami lasów liściastych z klasy Querco-Fagetea (Matuszkiewicz 2001). Okazy kwitnącego i owocującego bluszczu są w naturze dosyć często spotykane. Zestawienia tych stanowisk znaleźć można, m.in. w pracach Jasiewicza (1951), Olaczka (1979) i Boratyńskiej (1987). Najliczniejsze skupienia zakwitającego bluszczu spotyka się na Pomorzu Zachodnim (zwłaszcza na Ziemi Szczecińskiej), w środkowej Polsce, na Pogórzu i Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. W Wielkopolsce znaleziono go dotychczas tylko w kilku miejscach (Boratyńska 1987). W uprawie, gdzie człowiek stworzył mu dogodne warunki, częściej niż w naturze spotyka się okazy owocującego bluszczu, zwłaszcza na murach zamków, starych domów, cmentarzach, ogrodach lub w parkach (Browicz, Gostyńska-Jakuszewska 1969). Hedera helix tworzy w rydzyńskim parku liczne skupienia, płożąc się po ziemi, jak i wspinając się po ponad 200 drzewach. Na 181 drzewach zauważono okazy kwitnącego i owocującego bluszczu. Zlokalizowane są one na terenie całego parku (rye. 1), szczególnie licznie w części południowej. Są to okazy zdrowe, często mające pędy o średnicy kilku centymetrów. Jako podpory wykorzystywane są drzewa należące do 13 gatunków. Są to najczęściej lipy drobnolistne Tilia cordata (75 drzew), olsze czarne Alnus glutinosa (27), graby zwyczajne Carpinus betulus (18), dęby szypułkowe Quercus robur (15) i klony zwyczajne Acer platanoides (14). Rzadziej bluszcz oplata jesiony wyniosłe Fraxinus excelsior, klony polne Acer campestre, jawory Acer pseudoplatanus, topole białe Populus alba, buki zwyczajne Fagus sylvatica, dęby bezszypułkowe Quercus petraea, wiązy górskie Ulmus glabra i robinie akacjowe Robiniapseudacacia. Można przypuszczać, że bluszcz pospolity rozpoczął owocowanie w parku rydzyńskim dopiero kilka lub kilkanaście lat po zakończeniu II wojny światowej. Ołtuszewski (1952) w artykule Park w Rydzynie" pisze tylko o bluszczu płożącym się i wspinającym po drzewach, nie wspomina natomiast o jego owocowaniu. Park w Rydzynie wydaje się być cennym obiektem o licznej i zróżnicowanej florze. Posiada on nie tylko dużą wartość krajobrazową, kulturową i zabytkową, ale też niemałe znaczenie przyrodnicze. Do jego walorów należy zaliczyć interesujące okazy drzew i krzewów, rzadkie i chronione gatunki roślin oraz 71

4 wyjątkowo liczną, owocującą populację bluszczu Hedera helix, która pod względem obfitości należy do największych w Polsce i przez to zasługuje na specjalną uwagę i ochronę. SUMMARY Natural values of the old mansion park in Rydzyna (Leszno district) A park near the palace in Rydzyna (Wielkopolska Province) was established in the 17 century. In the beginning it was designed th in a French style, and in the early 19 century it was transformed th systematically into an English style. Today it covers an area of about 6 hectares. In the 20 century the two successive World Wars caused t h considerable harm in its stand of trees. At present in the described area at least 300 species and varieties have been observed, out of in that number over 60 these are trees and shrubs planted by man. The park in Rydzyna is a precious object with numerous and differentiated flora. It has not only a very great landscape cultural and monumental quality, but also is of a considerable natural importance. As regards its values, noteworthy are interesting individuals of trees and shrubs (some over 4 m wide in diameter), also rare, protected and original plant species (e.g. Acer campestre, Tńsetum flavescens, Gagea arvensis, Dianthus deltoides, Convallana majalis, Ornithogallum umbellatum, Ribes nigrum, Viburnum opulus, Hedera helix, Cymbalaria muralis and Asplenium ruta-murańa) as well as especially plentiful fruiting population of the Hedera helix genus. Ivy climbs and winds round over 2000 trees and bursts into bloom and fruits on 181 of them. PIŚMIENNICTWO Boratyńska K Kwitnące i owocujące okazy Hedera helix L. w Polsce. Arboretum Kórnickie, 32: Browicz K., Gostyńska-Jakuszewska M Hedera helix L, W: Białobok S., Browicz K. (red.). Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. 8: Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN. 72

5 Jasiewicz A Bluszcz. Chrońmy Przyr. Ojcz., 7, 9: Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, ss Matuszkiewicz W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum, 3. Wyd. III zmień, i uzup. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss Olaczek R Owocujący bluszcz pospolity Hedera helix w Polsce środkowej. Chrońmy Przyr. Ojcz. 35, 5: Ołtuszewski W Park w Rydzynie. Rocznik Sekcji Dendrologicznej PTB, 8: Preibisz L Zamek i klucz rydzyński. Nakładem Fundacji Sułkowskich, Rydzyna. Zając A., Zając M. (red.) Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Nakładem Prac. Chorologii Komputer. Inst. Bot. UJ, Kraków, ss. 100