Anna Korzeniewska-Lasota Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce

Transkrypt

1 Anna Korzeniewska-Lasota Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce Studia Prawnoustrojowe nr 20,

2 UWM Studia Prawnoustrojowe Glosa do wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 7 grudnia 2010 r. w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce. Trybunał podkreśla, że w art. 9 K onw encji w ym ien iono różne sposoby u zew n ętrzn iania w yznan ia lub przekonań, m ianow icie, p o przez upraw ianie kultu, n auczanie, praktykow an ie i czyn n ości rytu alne. [...] A rtykuł ten n ie chroni jed n ak każdego zachow ania m otyw ow anego czy in sp irow an ego przez w yzn an ie lub przekonania. [...] W olność m yśli, su m ien ia i w yznan ia oznacza tak ie ujęcie, które o sią ga p ew ien stop ień racjonalnej przekonyw alności, pow agi, spójności i w ażności. [...] Trybunał podkreśla także, że buddyzm jest jednym z n ajw iększych św iatow ych w yznań, uznanym oficjalnie w w ielu krajach. N adto, jak już w skazano, przestrzegan ie określonej diety m oże być uznane za praktyczne w yrażanie w prost przekonań w rozum ieniu art. 9. [... ] Trybunał stw ierdza, że decyzja skarżącego, by p ozostać przy i przestrzegać d iety w egetariańskiej m oże być uznana za m otyw ow aną czy in sp irow an ą przez w yzn an ie i decyzja ta nie była nierozsądna. W rezu ltacie stan ow isk o w ładz w ięzien n ych, od m aw iające skarżącem u dostarczania p osiłk ów w egetariań sk ich, dotyczy zakresu w yznaczonego art. 9 K onw encji. [...] N ależy w yznaczyć w ła ściw e proporcje m ięd zy ryw alizu jącym i in teresa m i jed n o stk i i w sp óln oty [...], rozw ażyć trzeba też czy P ań stw o w yznaczyło w łaściw e proporcje pom iędzy in teresam i in stytu cji, in n ych osadzonych i skarżącego. [... ] Trybunał uznaje, że w ładzom n ie udało się w yzn a czyć tak ich w łaściw ych proporcji pom iędzy in teresam i w ładz w ię zien n ych i skarżącego 1. Europejski Trybunał P raw Człowieka orzekał na skutek skargi wniesionej w dniu 27 kwietnia 2006 r. przez Janusza Jakóbskiego2. Skarżący zarzu 1 W yrok w spraw ie oznaczonej num erem 18429/06. Treść orzeczenia dostępna w języku angielskim za pośrednictw em strony internetow ej E uropejskiego T rybunału P raw Człowieka. W ybrane i cytow ane frag m enty w yroku w tłum aczeniu autorki. 2 M arginalnie godzi się w skazać n a znaczny okres dzielący w niesienie skargi i w ydanie przez Trybunał orzeczenia. Je st to kw estia isto tn a w szczególności, gdy naruszenie m a ch arak te r trwający.

3 194 Glosy cił naruszenie art. 9 Konwencji3, które polegać miało na odmówieniu mu bezmięsnej diety w więzieniu, mimo wymagań jego wyznania. Wyrażać miało się w naruszeniu wolności uzew nętrzniania wyznania poprzez przestrzeganie jego zasad i czynności rytualne. Skarżący podkreślił, że przestrzeganie diety bezmięsnej w jednostce penitencjarnej nie może być uznane za zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, zdrowia, moralności, praw i wolności innych osób4. W skazał też, że ew entualna droga przew idziana polskim praw em cywilnym nie doprowadziłaby go do oczekiwanego skutku, bowiem odmowa posiłków bezmięsnych oparta była na treści obowiązującego polskiego prawa. W skazał też w prost ustęp świętej księgi jego w yznania, w zbraniający jedzenia mięsa i określający negatywne skutki diety tego typu, a sprowadzające się do zatrzym ania na ścieżce samorozwoju. Rząd w osobie umocowanego przedstaw iciela oponował przeciwko tw ierdzeniom Janusza Jakóbskiego. W pierwszym rzędzie podkreślono, że skarżący, choć powinien, nie skorzystał z drogi o charakterze kompensacyjnym, a przewidzianym polskim prawem cywilnym. Przyznano jednak, iż co do zasady zalecenia w spraw ie posiłków mogą być istotnym elem entem wyznania i jako takie winny być uznane za elem ent wolności uzewnętrzniania wyznania i objęte ochroną z art. 9 Konwencji. Następnie, odwołując się do źródeł w postaci polskiej encyklopedii i bazy internetow ej W ikipedia5, w skazano, że choć buddyści są zachęcani do niejedzenia mięsa, nie m a związku koniecznego między buddyzmem m ahajana a wegetarianizmem. Podniesiono też, że nie m a obowiązku opartego n a praw ie polskim dostarczania osadzonym tego typu posiłków. Nadto dostarczenie każdemu osadzonemu posiłku zgodnego z jego przekonaniam i byłoby zbyt kosztowne i zbyt skomplikowane. Trybunał ustalił w spraw ie sta n faktyczny. Januszow i Jakóbskiem u wymierzono karę ośmiu lat pozbawienia wolności, k tórą odbywał w kilku zakładach karnych. Wielokrotnie bezskutecznie zwracał się do władz więziennych z wnioskami, by podawano m u posiłki bezmięsne z racji wymagań wyznania. Skarżący żywił się więc tym, co otrzymywał w paczkach od rodziny. Posiłki m ięsne natom iast odbierał, po czym wyrzucał z obawy, że odmowa przyjmo 3 A rt. 9 ust. 1 Konwencji o O chronie Praw Człow ieka i Podstaw ow ych Wolności, sporządzonej w Rzymie d n ia 4 listo p ada 1950 r. (Dz.U. z 1993 r., n r 61 poz. 284 z poźn. zm.): Każdy m a praw o do wolności m yśli, sum ienia i w yznania; prawo to obejm uje wolność zm iany w yznan ia lub przekonań oraz wolność uzew nętrzniania indyw idualnie lub wspólnie z innym i, publicznie lub pryw atnie, swego w yznania lub przekonań przez upraw ianie ku ltu, nauczanie, p rak ty kow anie i czynności ry tu aln e. 4 A rt. 9 ust. 2 Konwencji: Wolność uzew nętrzniania w yznania lub przekonań może podlegać jedynie tak im ograniczeniom, które są przew idziane przez ustaw ę i konieczne w społeczeństw ie dem okratycznym z uw agi n a in teresy bezpieczeństw a publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrow ia i m oralności lub ochronę praw i wolności innych osób. 5 W ocenie glosatorki, dziwić może oparcie się przedstaw iciela P ań stw a Polskiego w piśm ie procesow ym w trak c ie p o stępow ania p rzed Sądem E u ro p ejsk im n a ta k niepew ne i zm ienne źródło inform acji ja k W ikipedia.

4 Glosy 195 wania posiłków uznana będzie przez władze więzienne za podjęcie strajku głodowego, co skutkować może wymierzaniem kar dyscyplinarnych. Władze więzienne informowały skarżącego, że w jednostkach penitencjarnych dieta bezmięsna nie jest dostępna. Wywodziły też, że poprzez powołanie się na wolność w yznania skarżący nie może m anipulow ać w celu uzyskania indywidualnych korzyści. Również Rzecznik Praw Obywatelskich, w odpowiedzi na pismo skarżącego, stwierdził, że władze więzienne nie są zobligowane do przygotowywania specjalnych posiłków, a z racji tego, że skarżący był jedynym buddystą w jednostce penitencjarnej, przygotowanie posiłku tylko dla niego byłoby zbyt trudne. W tej sprawie do władz więziennych zwracała się, bezskutecznie, także Misja Buddyjska w Polsce. Wskazano, że buddysta ma poważny m oralny problem, gdy zmusza się go do spożywania mięsa, co wynika z kultyw ow ania współczucia wobec każdej żyjącej i czującej istoty. Proszono więc o proste wyeliminowanie m ięsa z podawanych skarżącem u posiłków. Rozważając stanowiska stron i opierając się na ustalonym, w istocie niekwestionowanym, stanie faktycznym, Trybunał jednogłośnie uznał, iż Państwo Polskie naruszyło art. 9 Konwencji i zasądził na rzecz skarżącego kwotę 3 tys. euro wraz z kosztami postępowania. Trybunał wywiódł bowiem, co już wyżej wskazano, iż Państw u Polskiemu nie udało się wyznaczyć właściwych proporcji między interesem jednostki a interesem ogółu. Stanowisko Europejskiego Trybunału Praw Człowieka glosatorka uznaje za trafne co do zasady. Zdaniem glosatorki bowiem, tak jak stwierdził to Trybunał, odmowa dostarczenia posiłków bezmięsnych winna być uznana za naruszającą wolność z art. 9 Konwencji. Jed n ak ta konkretna, a wyżej omówiona spraw a opiera się na nieporozum ieniu znaczeniowym i term inologicznym. Otóż, wyraźnie odróżnić trzeba posiłki bezm ięsne od posiłków w egetariańskich. Po rozważeniu stanowiska władz i poniekąd stanowiska samego Trybunału, nie kwestionując rzecz jasna decyzji końcowej, wydaje się, że doszło tu do zrównania posiłku wegetariańskiego z posiłkiem bezmięsnym. Zarówno z twierdzeń skarżącego, jak i z pism Misji Buddyjskiej wynika przecież wprost, że jedyną rzeczą, jakiej się domagał, było umożliwienie mu otrzym yw ania takich posiłków ja k posiłki dla pozostałych osadzonych, zmodyfikowanych tylko w ten sposób, że pozbawionych mięsa. Dokładna analiza tw ierdzeń stron oraz ustalonego, a będącego podstaw ą orzekania sta n u faktycznego przekonuje, że spraw a ta mogła być z korzyścią dla skarżącego rozpoznana na gruncie krajowym. Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie powinna być więc środkiem koniecznym. Proces subsumcji w toku stosowania praw a na poziomie europejskim okazał się więc wadliwy. Do sytuacji skarżącego zastosowanie m a bowiem w prost art k.k.w.6, 6 U staw a z d n ia 6 czerw ca 1997 r. - Kodeks k a rn y wykonaw czy (Dz.U. n r 90, poz. 557 ze zm.).

5 196 Glosy stanowiący m.in, że osadzony otrzymuje posiłki z uwzględnieniem w miarę możliwości także wymogów religijnych i kulturowych. Proste więc niepodanie m ięsa z pewnością leży w zakresie możliwości wydzielonego działu jednostki penitencjarnej i z racji swej oczywistości dalszych argumentów nie wymaga. Dlatego skarżący był upraw niony do korzystania ze środków ochrony praw nej z k.k.w. Stanowisko władz jednostek penitencjarnych nie opierało się zatem na obowiązującym prawie. Skarżący mógł też skorzystać z cywilnoprawnych środków o charakterze kompensacyjnym w sytuacji bezprawnego i działania i zaniechania władzy publicznej7. Dla potrzeb dalszego wywodu glosatorka przyjmuje jednak założenie, że skarżący z racji swojego wyznania żądał posiłków wegetariańskich, stawiając jakby umowny znak równości między bezmięsny a wegetariański. Tym sam ym należałoby ustosunkow ać się do argum entów i stanow iska T rybunału, które oparto, o czym przekonuje wyżej omówiona ich treść, także na takim, choć błędnym - co wyżej wykazano - założeniu. Innymi słowy, glosatorka zakłada, że Janusz Jakóbski żądał posiłków wegeteriańskich i z racji braku przesłanki w m iarę możliwości posiłków tego typu m u odmówiono. Przy ta k postawionym problemie glosatorka uznaje działania i zaniechania władz więziennych za naruszające wolność uzew nętrzniania wyznania poprzez praktykow anie i czynności rytualne, popiera zatem stanow isko Trybunału i stosowną argum entację przywołaną w tekście orzeczenia. Trybunał jednak wprost i precyzyjnie nie podał ww. argumentów, przeto glosatorka tak ą argum entację zrekonstruuje. Po pierwsze, buddyzm ze swej istoty nie jest oparty na dogmatach, ale na swego rodzaju zaleceniach8. Po drugie, bez w ątpienia uznać m ożna buddyzm za akceptowalne wyznanie w tym znaczeniu, że możliwe do powoływania się przy żądaniu uznania wolności wyznania także w Polsce. W skazana wyżej Misja Buddyjska w Polsce wpisana została do R ejestru Kościołów i Związków Wyznaniowych9. Po trzecie, istotnym elem entem buddyzm u jest praktykow anie swoiście pojmowanej drogi, w yrażającej się m.in. współodczuwaniem i współczuciem wobec wszystkich żyjących i czujących10. Po czwarte, jednym z zasadniczych elem entów praktyki, m ającym uwolnić z koła ponownych narodzin i cierpienia, jest niespożywanie m ięsa11. Po piąte zaś, rzeczą władzy w społeczeństwie demokratycznym jest zapew nienie praw i wolności mniejszości12, w tym ich praw a do wolności 7 Por. a rt. 23, 24, 445 i 448 u staw y z d n ia 23 k w ietn ia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. n r 16, poz. 93 ze zm.). 8 Por. P. D. S an tin a, F u n d a m enta ls o f B u d d h ism, Singapore Por. u sta w a z d n ia 17 m aja 1989 r. o gw arancjach wolności sum ienia i w y znania (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r., n r 231, poz ze zm.). 10 Ibidem. 11 Ibidem. 12 Por. L. M orawski, Główne problem y filozofii praw a. Prawo w toku przem ian, W arszaw a 2006.

6 Glosy 197 wyznania, w szczególności do wolności uzew nętrzniania wyznania poprzez praktykow anie i czynności rytualne. Po szóste, skoro więc spożywanie posiłków w egetariańskich dla buddysty stanow i uzew nętrznianie swojego wyznania, władza winna w tę sferę co do zasady nie ingerować. Z racji zaś osadzenia skarżącego w jednostce totalnej, jak ą jest zakład karny, władza publiczna w inna mieć wobec skarżącego w tym zakresie obowiązki pozytywne13. Skoro glosatorka założyła, że posiłek wegetariański i bezmięsny są sobie równe oraz akceptując twierdzenia Trybunału przyjęła, że skarżącem u winno się posiłki w egetariańskie podawać, konsekw entnie wyprowadzić m usi wniosek co do treści polskiego praw a karnego wykonawczego. Zgodnie z odpowiednim zapisem Konstytucji, pierwszeństw o nad polskim porządkiem praw nym m ają norm y z aktów praw a m iędzynarodow ego14. Treść i sens Europejskiej Konwencji Praw Człowieka są bezsprzecznie doprecyzowane orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka15. Przeto więc zmianie uległa treść norm atywna art k.k.w. poprzez wyeliminowanie w m iarę możliwości 16. A nna Korzeniewska-Lasota 13 Ibidem. 14 Art. 91 ust. 2 K onstytucji: Umowa m iędzynarodow a ratyfikow ana za u p rzed n ią zgodą w yrażoną w u staw ie m a pierw szeństw o przed u staw ą, jeżeli u staw y tej nie d a się pogodzić z um ow ą, K onstytucja RP z d n ia 2 k w ietn ia 1997 r. (Dz.U. n r 78, poz. 483 ze zm.). 15 Por. M. B alcerzak, Zagadnienie precedensu w praw ie m iędzynarodow ym praw człowiek a, Toruń Por. L. M oraw ski, Z asa d y w ykła d n i p raw a, Toruń 2010.